Алтайдын Чолмоны

Телекей кеминде јаан кайчыбыс

22.03.2021

Алтай Республиканыҥ тӧс калазы Горно-Алтайскта тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде ады јарлу кайчы Н. У. Улагашевтиҥ чыкканынаҥ ала 160 јылдыгына учурлалган тизӱ кӧдӱриҥилер окылу айалгада ӧтти.

Улу кайчы Н. У. Улагашевтиҥ эземин кереестеп, оныҥ кереезине окылу јаҥныҥ, министерстволордыҥ, јондыктыҥ, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы, онойдо ок кайчыныҥ ук-тукумынаҥ тарап-таркап барган јеендери, баркалары, унуктары чечек салып, оныҥ ады-јолын кереестеп, артыргызып салган эрјинедий энчи-байлыгын баалап, быйанын айттылар. Кажы ла келген јаҥы ӱйе кайчыныҥ судурга бодолду чӧрчӧктӧринеҥ бойына кӧпти алып, јӱрӱминде тудунар, тайанар аргалу.

Оныҥ кийнинде А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде ӧткӧн «Ойно, ойно, топшуурым» деген кӧдӱриҥи база Николай Улагашевтиҥ эземине учурлалды.

Эземниҥ кӱнинде эл музейдиҥ  атриумында ороонныҥ бийик кайралын —  «Знак Почета» орденин тагынган кайчы Н. У. Улагашевти учурлу, јылу сӧстӧрлӧ эзедип салар амадула кайчыныҥ калыҥ уйазынаҥ  таркап, јолын алынган јеендери, баркалары, унуктары, онойдо ок  јондыктыҥ, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы, В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ ӱренчиктери, ӱредӱчилери ле оноҥ до ӧскӧ улус туруштылар.

Кӧдӱриҥиниҥ айылчыларын Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышев, «Туба калык» («Тубалары») деген талалык эл-јондык организациязыныҥ турчызы Алтынай Исакова, кайчы Ырысту Мечешев  учурлу кайыла, кожоҥдорыла уткуп, кӱӱн-санаазын кӧдӱрип, сын-арказын сергитти.

Улу улдазы Николай Улагашевтиҥ јӱрӱми, јон ортодо оныҥ учуры јанынаҥ јеендери, баркалары, унуктары Зинаида Каланчинова-Чеконова,   Людмила Чеконова, Людмила Манатова, онойдо ок «Тубалары» деген талалык јондык организацияныҥ јааны Петр Бедушев, орус-туба сӧзликтиҥ тургузаачызы Августа Кучукова, химиялык билимдердиҥ кандидады Анастасия Тодожекова, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова ла оноҥ до ӧскӧ туружаачылар элбеде куучындадылар.

«Николай Улагашевте (бай ады Тууламаш) эки уул болгон: јааны Чанчу, кичинеги Адыјок (Иннокентий). Чанчуда Карман ла Серафим деп уулдар ла Ӱренчи деп кыс,  Адыјокто дезе Улида, Лида, Настя, Зоя ла Толя деп балдар болгон.  Бистиҥ энебис Адыјоктыҥ кызы Лидия Илларионовна Улагашева бастыра јӱрӱмине Чолушман ӧзӧктӧ Балыкча јурттыҥ школында ӱредӱчи, таскадаачы болуп иштеген — деп, Зинаида Александровна куучындады. —Энези балдарына олордыҥ таадазынаҥ јаантайын бичиктер, чӧрчӧктӧр  экелетен. Азый балдардыҥ бичикке јилбӱзи јаан болгон. Энези  ол чӧрчӧктӧрди интернатта јаткан балдарга апаратан. Балдар кычырып, чӧрчӧктӧр аайынча јуруктар јурайтан».

Зинаида Александровнаныҥ адазы Александр Агафонович Чеконов база ӱредӱчи болуп иштеген. Ада- энези јурукчы Игнат Иванович Ортонуловло эптӱ-јӧптӱ, нак јӱретен. Онойып, Лидия Иннокентьевна бойыныҥ улу улдазы Н. У. Улагашевтиҥ фотојуругын Игнат Ивановичке сыйлаган. Јурукчыны кайчыны јаанада јурап берзин деп сураган болуптыр. Јурукчы јураган јуругын бала-барказына кереес эдип сыйлаган.

Зинаида Александровна эне-адазында, биледе Н. У. Улагашев тукумынаҥ арткан ла кереестеп алып јӱрген ончо энчи-байлыкты эл музейге сыйлады.

Людмила Манатова улу улдазыныҥ кӱч ӧйлӧрдӧ  чыйрагыла, бӧкӧзиле, эпчилиле билезин, јууктарын аштатпай-суузатпай, ишке, јӱрӱмге таскатканы јанынаҥ куучындады. Кайчы Н. У. Улагашев алтай албатыныҥ ады јарлу, чындык, ойгор кӧгӱстӱ алып баатыры ине. Москвада ол ӧйдӧ староста М. И. Калинин Николай Улагашевке «Знак Почета» орденди кӧдӱриҥилӱ айалгада  табыштырганы Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизинде ӱргӱлјикке кереес болуп артат.

Людмила Комоноковна Горно-Алтайскта кайчыныҥ јаткан агаш туразы јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтезин база айтты: «Бу турада (Почтовый ором, 29) тургуза ӧйдӧ Павел Кучияктыҥ уйазыныҥ бала-барказы јадат. Бу тураны кайчыныҥ музей-туразы эдип јазап алза, келер ӱйеге јарамыкту болор эди».

Ол бу суракла јондыкка да, каланыҥ администрациязына да баштанган болуптыр. Башка-башка калыктарды бириктирери, эптӱ-јӧптӱ, амыр-энчӱ айалгада јадарына, иштеерине ороон кеминде јаан ајару эдилет.  Кайчы Н. Улагашевтиҥ эрјинедий энчи-байлыгы шак ла ондый ууламјылу.

Кӧдӱриҥиде Людмила Манатова Чой аймактыҥ Паспаул јуртында 2013 јылда кайчы Н. У. Улагашевтиҥ адыла адалган музей ачылганы јанынаҥ айтты. Эл музейдиҥ филиалы болуп турган музейди чеберлеп, кӧнӱ иштедери база бир туура салбас сурак болуп јат.

Алтайдыҥ ады-јолы элбеде јарлу, калыгыныҥ чындык кызы Анастасия Тодожекова јуулгандарга оогош бала тужынаҥ арткан эске алыныштарыла таныштырды. Бӱгӱнги кӱнде тергееде  Николай Улагашевтиҥ бойын кӧргӧн лӧ куучынын уккан сок јаҥыс кижи Анастасия Семеновна болуптыр. Ол бойы оогош то болгон болзо, олордыҥ айлына кышкы кӱнде атту-тонду айылдап келген кайчыныҥ адын алып, бойын ӱйге кийдирип, ашкарып-кӱндӱлегенин, оныҥ куучындаган куучынын, ойто ӱйдешкенин јаан да, јаш та соныркап уктылар. Ол ӧйдӧ кайда ла улустыҥ, албатыныҥ јадыны текши кӱч болгон. Је тоомјылу, байлу-чӱмдӱ кайчыны тегин улус акту кӱӱнинеҥ уткуп, бары-јогыла кӱндӱлейтен. Кайчы кижиниҥ алкыжы, айткан чӧрчӧктӧри, ондогы алып баатырлар ӱргӱлјиктеҥ келген ле ӱргӱлјикке артарын Николай Улагашевич билип-сезип јӱрген ине.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Улалуныҥ тӧс тепсеҥинде репродуктор тургузылган. Эл-јон от-калапту јуу-согуш керегинде јетирӱлерди оноҥ угуп туратан. Шак ол репродуктордоҥ улус кӱнӱҥ ле Н. У. Улагашевтиҥ кайын, кай чӧрчӧктӧрин айтканын ајарулу угатан. Кайчыныҥ куулгазын ийделӱ кайы, ээлӱ сӧзи улустыҥ курчу-куйагын бектегени, кӱӱн-санаазын кӧдӱргени, алкаганы-быйандаганы керегинде угарга солун болды.

Эл музейдиҥ атриумында баштапкы катап кайчы Николай Улагашевтиҥ јурукчы Николай Смолинниҥ јураган јуругы фондтоҥ чыгарылып тургузылды (јурукта).

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларына солун јурук керегинде элбеде куучындады.

Римма Михайловнаныҥ айтканыла, 1941 јылда Новосибирсктеҥ окылу кычыртула Сибирьдиҥ јарлу јурукчызы Николай Смолин келген. Ол Николай Улагашевти јураар јакылта алган. Јурук кайчыныҥ  80 јажына учурлалган. Кайчыны эзен-амыр отурарда кӧп јурукчылар јураган. Темдектезе, Сергей Астра (1940 ј.), Алексей Луппов ло о. ӧ. Оныҥ кийнинде Сергей Янсон, Игнат Ортонулов (фотојуруктаҥ) јураган.

Јада-тура эл музей јурукчылардыҥ  башка-башка ӧйдӧ ак чаазынга кереестеп артыргыскан  кайчыныҥ јуруктарыныҥ јаан эмес галереязын ачар амадулу.

Кӧдӱриҥиде «Сакральный Алтай» деген талалык јондык организацияныҥ јааны Зинаида Тырысова 2004 јылда «Ӱч-Сӱмер» бичик чыгартуныҥ белетеп чыгарган Байару Алтайчиновтыҥ  «Улу Улагаш ла оныҥ ӧйи» деген бичиги јанынаҥ айтты.

Зинаида Танышевнаныҥ айтканыла, Б. Алтайчиновтыҥ бу бичигин школдыҥ программазына кийдирер ле оны орус тилге кӧчӱрер керек. Бичик чындап та сӱрекей јилбилӱ. Бойыныҥ ӧйинде ол 500 тиражла чыккан. Айса болзо, быјыл кайчыныҥ  чыкканынаҥ  ала 160 јылдыгына уткуй, такып ойто чыгарза, сӱрекей јакшы керек болор эди.

Кайчыныҥ эземине учурлалган «Ойно, ойно, топшуурым» деген кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларына, ӱренчиктерге, Н. У. Улагашевтиҥ јайаандык ижи аайынча квиз-јакылта берилди. Оныҥ адакы турулталары аайынча 1-кы јерге «Чедирген» ле 2-чи јерге «Эрјине» командалар чыкты. Туружаачыларга, айылчыларга кереес сыйлар табыштырылды.

Эл музейдиҥ билим библиотеказында «Николай Улагашевич Улагашев — XX чактыҥ Гомери» деген солун кӧрӱ ачылды. Кӧрӱде музейдиҥ фондынаҥ сӱрекей ас учурап турган бичиктер, онойдо ок газет-журналдарда јарлалган бичимелдер, автордыҥ бойынаҥ бичилген кай чӧрчӧктӧри, чӧрчӧктӧри кирген бичиктери тургузылды.  «Николай Улагашевтиҥ эмдиги ӧйдӧ чыгып турган «Алтай баатырлар» деген тизӱде јарлалып турган чӧрчӧктӧриле бу ла кӧрӱдеҥ јууктада таныжар арга бар. Музейдиҥ билим библиотеказындагы кӧрӱ кандык айдыҥ 1-кы кӱнине јетире иштеер.

Кайчы Н. У. Улагашевтиҥ чыкканынаҥ ала 160 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилер тергееде јыл туркунына ӧткӱрилер. Темдектезе, сыгын айда  Кайчылардыҥ калыктар ортодогы курултайы улу јаан кайчыныҥ эземин кереестеп ӧткӱрилер.

К. ПИЯНТИНОВА