Алтайдын Чолмоны

Улу Улагаштыҥ сӧзи — ӱргӱлјикке

22.03.2021

Кайчы Николай Улагашевич Улагашевтиҥ чыкканынаҥ ала 160 јылдыгыла колбой кычыраачыларды Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билим ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады Аркадий Конуновтыҥ «Улу Улагаштыҥ сӧзи – ӱргӱлјикке» деген бичимелиле таныштырадыс

Николай (Мыклай) Улагашев 1861 јылдыҥ тулаан айыныҥ 17-чи кӱнинде Сарыкокша (Сары-Кӧпши) деген ӧзӧктиҥ Кам-Тыт деп јеринде аткан огы јерге тӱшпес кӱзен сӧӧктӱ Улагаш деп аҥчыныҥ билезинде чыккан. Николайдыҥ адазы Чой аймакка Бий ле Кадын суулардыҥ бириккенинде Баланак деп јердеҥ кӧчӱп келген. Уулчактыҥ энези јаврук сӧӧктӱ Паачак албатыныҥ кожоҥдорын коо-јараш ӱниле кожоҥдоорын јакшызынатан. Ӱзеери ончо немени ӧткӧнип кӧргӱзетени оныҥ база бир јайалтазы болгон. Николай ада-энезиниҥ баштапкы уулы, оныҥ кийнинеҥ биледе Казран, Мыкаш, Сапран карындаштары ла сыйны Сырга ак-јарыкка чыккан. Адазы јаан уулын ишке јети ле јаштудаҥ ала таскаткан.

Тогус јаштудаҥ ала ол адазыла кожо тайга-ташка аҥдап-куштап баратан ла ондо баштапкы катап ады јарлу кайчы Кыскашты кӧргӧн. Эҥирде, качан аҥчылар отты эбире отурып ийерде, кайчы Кыскаш Алтай-Куучын баатыр керегинде туујыны кайлап куучындаган. Туујы бӱткӱл бойы јиит аҥчыныҥ санаазында артып калган. Качан одорок уулчак туујыны бажынаҥ ала учына јетире айдып берерде, Кыскаш кайчы алкы бойы мынайда айткан: «Јакшы, балам, сӱрекей јакшы. Санааҥ ару, тереҥи Алтын-Кӧлдий, јӱрегиҥ омок, Алтын Туудаҥ бийик. Јааназаҥ, јаан кайчы болорыҥ» (Кучияк, 1940, с. 6-7). Мынайып Кыскаш кайчы Н. Улагашевтиҥ кайлайтан јаан јолын алкап салган.

Ол  онойдо ок бойыныҥ ӱредӱчизи-таскадаачызы деп Сабак Бочонов, Кыдыр Отлыков, Кабак Тадыжеков, Јайамат деген јарлу кайчылардыҥ ады-јолдорын адап, быйанду јӱретен. Олордоҥ укканыла, «Тарлан-Коо», «Ак-Бий», «Алтын-Билек» (С. Бочоновтоҥ), «Кан-Сулутай», «Баадай-Кара», «Кан-Кӧклӧн лӧ Кан-Ӱнӱти» (К. Отлыковтоҥ), «Курман-Тайчы» (К. Тадыжековтоҥ), «Алып-Манаш», «Имей-Алтын ла Шимей-Алтын» деген кай чӧрчӧктӧрди ле «Сынару» деген прозалык чӧрчӧкти (Јайаматтаҥ) кайлап айткан.

Оныҥ таайы Сабак Бочонов Паспаулда јаткан. Николай Улагашев, јажы јаан болордо, таайын јылу сӧстӧрлӧ эске алатан. Кай чӧрчӧктӧрди топшуур согуп айдатанына, кайлаарына ол эҥ ле озо, баштапкы катап таайынаҥ ӱренип таскаган. Экинчи ӱредӱчизи јӱс сӧӧктӱ Кыдыр Отлыков деген кайчы болгон.  Ол Кам-Тыттаҥ он беш беристе ыраагында Шава деп јерде јаткан. Кыдыр кайчы јаҥыс та бойы кайлаган эмес, је онойдо ок Николайды ајарулу угуп, јолду јӧп-сӱмелер айдып беретен.

Н. Улагашевтиҥ кайлаар јайалтазына јаан камаанын ӱчинчи кижи Салгандуда јаткан атту-чуулу кайчы Кабак Тадыжеков јетирген. Улустыҥ айтканыла, Јышта оноҥ јаан кайчы јок. Ол ээлӱ кайчы, кӧрӧтӧн-сезетен јайалталу, Алтай-Кудайла, кырлардыҥ, јерлердиҥ ээлериле тил тудатан. Кай чӧрчӧктӧрди ээлӱ кайчыныҥ тилиле ээлер бойлоры кайлап туратаны керегинде эл-јон ортодо куучын јӱретен. Албаты ээлӱ кайчыныҥ топшууры бойы «куучынду» деп база бӱдетен. Качан ээлӱ кайчы тыштанарга кай чӧрчӧгин токтодып та салза, топшуур ӱнденип јадар. Јирмезинчи чактыҥ кӧп тоолу          кайчылары бойыныҥ ӱредӱчизи деп ээлӱ кайчы деген чыдулу кайчыны айдатан (Садалова, 2010, с. 356). Николай Улагашевке 40 јылдарда кайчы К. Тадыжековтыҥ кайын кӧп катап угарга келишкен. Кабактыҥ кайы оныҥ бойыныҥ кайынаҥ артык болгонын ол база темдектеген.

Елей јуртта ӧткӧн јарымкада јиит кайчыга байат (телеут) кайчы Јайаматка јолыкканы сӱрекей тузалу, јарамыкту болгон. Байат кайчыдаҥ уккан «Сынару» деген прозалык куучын ла «Алып-Манаш» деп кай чӧрчӧк оныҥ бастыра јӱрӱмине эҥ ле сӱӱген чӱмдемелдери болуп арткан. Анчада ла «Алып-Манаштагы» кожоҥдор ого сӱрекей јилбилӱ болгон. Кайчы ол кожоҥдорды тегин ӱнле кожоҥдойтон.

Николай Улагашев 15 јаштуда репертуары байлык јарлу кайчы болгон.  Ол он алты јаштуда биле тӧзӧгӧн. Ада-энези ого комнош сӧӧктӱ Мамак деп кысты кудалап берген. Баранчук кызы чыгарда, бир јылдаҥ, кайчы трахомло оорып, кӧс јок арткан. Бу кӱч ӧйлӧрдӧ энези Паачак јаан јӧмӧлтӧ, бӧк болгон. Энези уулын кӧктӧнӧргӧ, тередеҥ эдимдерди белетеерге, акчаны чоттоорына, аттыҥ јепселин белетеп јазаарга ӱреткен. Эш-нӧкӧри Мамак јӱрӱминиҥ учына јетире кожо болгон. Олордо Баранчуктыҥ кийнинеҥ уулдары Чанчу ла Адыјок, кызы Чомырчы чыккан.

Качан ол јаан кайчыныҥ јолына чыгарда, коштой јурттардаҥ улус кычыратан. Ол ондо артып, канча кӱндердиҥ туркунына кай чӧрчӧктӧрин айдатан. Ол кӧп јаны анчада ла кумандыларга јӱретен. Тӱште армакчы-божоолорын, аттыҥ јепселин садып, эҥирде кай чӧрчӧктӧрин айдатан, улус дезе буудай, кулур, бӧс беретен. Мындый јол-јорыктарында Н. Улагашев ӧскӧ дӧ кайчыларла туштажатан, олордыҥ кай чӧрчӧктӧрин угатан, бойы да айдатан. Олордыҥ кезиктери, темдектезе, Нарлыктаҥ Очубай Алексеев, Кӱзедеҥ Наталья Черноева, оноҥ ӱренетен.

Шак бу ӧйдӧ оныҥ јанында јаантайын барказы Ӱренчи јӱретен. Таадазын ыраак-јуук јол-јорыктарында ӱйдежетен. Керек дезе, качан ол Москва јаар «Знак Почета» орденди аларга атанарда, Ӱренчи таадазын јарлу алтай поэт Лазарь Кокышевтиҥ адазы, комсомолдыҥ ишчизи Василий Константинович Кокышевле кожо ӱйдежип јӱрген.

Николай Улагашевтиҥ ады-јолын, јайаан ижин эл-јонго ло билимге 1937 јылда П. В. Кучияк ла Москвадаҥ фольклорчы А. Л. Гарф ачкан. Кайчынаҥ бичилген кай чӧрчӧктӧриниҥ репертуары одус бир кай чӧрчӧктӧҥ турат. Олордыҥ ӱчӱзи, «Эр-Самыр», «Кара-Кӱреҥ атту Кан-Кӱлер» ле «Бойдоҥ-Кӧкшин» деген кай чӧрчӧктӧр, такып ойто башка-башка улусла-јуунадаачыларла бичилген. Павел Кучияктыҥ бичигенинде 6 кай чӧрчӧк болгон (ончозы јарлалган). «Малчы-Мерген» (920 јолдык) ле «Алып-Манаш» (1887) деген эки кай чӧрчӧк «Алып-Манаш» деп бичикте (Ойрот-Тура, 1940 ј.) чыккан. «Ак-Тайчы» (2642 јолдык), «Ӧскӱс-Уул» (2200), «Козын-Эркеш» (2000), «Кӧкин-Эркей» (1000 ) «Чӧрчӧктӧр» деп бичикте чыккан (Ойрот-Тура, 1941 ј.).

Алты кай чӧрчӧк — «Малчы-Мерген» (такып чыгарылган), «Алтын-Коо» (1080 јолдык), «Ак Бий ле оныҥ билези» (1575), «Айтӱнӱке» (1485), «Алтынак-Мерген» (540), «Сай-Солоҥ» (1090) — «Малчы-Мерген» деп бичикте (Ойрот-Тура, 1945 ј.) јарлалган. Бу јуунтыга кирген беш кай чӧрчӧкти, «Малчы-Мергеннеҥ» башказын, Апполинария Павловна Кучияк бичип алган.

Павел Кучияктыҥ бичип алган тексттериниҥ оригиналдары подстрочный кӧчӱрмелериле кожо Новосибирсктиҥ поэттерине табыштырылган ла бичик басмада болгон ӧрттӧҥ улам ончозы јоголгон. Подстрочный кӧчӱрмениҥ кезиги Нововсибирсктиҥ поэттери Е. Березницкийде, А. Смердовто, И. Мухачевто арткан ла олордыҥ поэтикалык кӧчӱрмелери «Темир Санаа» деген бичикте чыккан.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ кӧмзӧзинде П. Кучияктыҥ Николай Улагашевтеҥ бичип алган «Малчы-Мерген» деген туујызы бар. Оныҥ баштапкы бӱгинде «А. Л. Коптеловтыҥ кӧмзӧзинеҥ. Оригинал. Н. У. Улагашев «Малчы-Мерген. П. Кучияк бичиген ле кӧчӱрген» деп бичилген ле коштойында П. Кучияктыҥ салган колы.  Тексттиҥ эҥ учкаары «Литературалык эдип јазалганы, бичилгени ле подстрочниги — П. Кучияктыҥ. Каруулу редакторы Н. Куранаков. 1939 ј., Москва—Ойрот-Тура» деп бичилген.

«Малчы-Мерген» туујыныҥ ӱлгерлик јолдыктары — 909. Кажы ла јолдыктыҥ алдында орус тилге кӧчӱрилгени берилет. Ол ӧйдиҥ некелтези аайынча (Алтайдыҥ алты этнический группазына бирлик литературный тил тӧзӧӧри ле оны јӧптӧӧри аайынча белетеер  иш ӧткӱрилген) ончо угуп бичилгени (записьтер) литературалык эдип јазалганы карамду.

Кайчыныҥ кайлап айтканыныҥ чын бойына база камаанын јетиргени — ол ӧйдиҥ алфавидиниҥ графиказы. 30-чы јылдардыҥ учкары ла 40-чи јылдардыҥ башталганында ӱ, ӧ лӧ о. ӧ. су-алтай табыштар орус  табыштарла солылган.

Онойып Н. Улагашевтиҥ алкы бойыныҥ тили ле анчада ла П. Кучияктыҥ бичигенинде диалект танылузы тӱжӱп калган. Павел Кучияк кам кижиниҥ уулы ла Алтайда јарлу кайчылар Шоҥкор Шунековтыҥ ла Баргаа Кучиякованыҥ барказы, бойы да јайалталу кайчы болгон ло алтай калыктыҥ кай чӧрчӧктӧрин, кайын сӱреен јакшы билетен. Ол озо баштап туујыны эмезе чӧрчӧкти ајарулу, лапту угатан, оноҥ эске айдатан, бичийтен. Темдектезе, А. Л. Гарф «Павел Васильевич Н. Улагашевтеҥ «Алып-Манашты» угала, оны бис јӱк ле Ойрот-Турага келеристе, јирме кӱн ӧткӧн кийнинеҥ бичиген» деп бичиген. Оноҥ ары ол «керек дезе, јастыраларды таштабас, ижине, куучынына каруулу Улагашев Кучияктыҥ санаазында артканыла белетегенин јараткан» деп бичип јат. (Гарф, 1978, с. 60).

Ол ло јылдарда А. Роголева кайчыдаҥ «Алтай-Буучай» (1100 јолд.) ла «Кӧзӱйке» (2538) деген эки кай чӧрчӧкти бичип алган ла олор «Чӧрчӧктӧр» деп бичикте јарлалган.

Оноҥ ары Николай Улагашевтеҥ кай чӧрчӧктӧрин, туујыларын бичиирин П. Маскачакова эрчимдӱ улалткан. Оныҥ угуп бичиген 12 текстинеҥ 9 туујы јарлалган. Олор — «Шиме-Судурчы» (215 јолдык), «Эмилчи Мерген» (410), «Таҥзы-баатыр» (554) ла «Бектирек» (450) деген тӧрт туујы, Ч. Енчиновтыҥ редакциязыла (литературный эдип јазаганы) «Шиме-Судурчы» деп бичикте (Горно-Алтайск, 1950) чыккан.

1958 јылдаҥ ала «Алтай баатырлар» деген тизӱ бичиктер чыгып баштаган. Бӱгӱнги кӱнде тизӱниҥ 15-чи томы белетелип чыкты. Бу тизӱде Н. Улагашевтиҥ 17 кай чӧрчӧги кирген: 12 туујызы II томдо (азый П. Кучияктыҥ, А. Роголеваныҥ, П. Маскачакованыҥ бичип алганыла такып чыгарылган), «Эр-Самыр» ла «Бойдоҥ-Кӧкшин» III томдо, «Боо-Черӱ аказы, Боодой-Коо сыйнызы» VII томдо, «Кара-кӱреҥ атту Кан-Кӱлер» туујы IX томдо ло «Кан-Тутай» XIII томдо чыккан.

Билимчи Зоя Сергеевна Казагачеваныҥ јолду ајарузыла, «Алтай баатырлар» деген тизӱде «баштапкы катап бастыра алтай кай чӧрчӧктӧрди бирлик тизӱ эдип кӧргӱзип, ондо кайчылардыҥ ла јуунадаачылардыҥ ады-јолдорын темдектеерге ченелте эдилген. Јуулган ончо кай чӧрчӧктӧр тизӱге кирген. Олорды узак ӧйгӧ мындый ишке белетенген кеми аайынча башка-башка јуунадаачылар јууган ла технический јанынаҥ јеткилдежи де башка болгон, онызы дезе угуп бичилгениниҥ чыҥдыйына база камаанын јетирген» (Казагачева, 2002, с. 34).

Бу тизӱниҥ I-IX томдорыныҥ тургузаачызы ла авторы — С. С. Суразаков, X томныҥ — С. С. Суразаков ло И. Б. Шинжин, XI-XIII — И. Б. Шинжин, XIV томныҥ тургузаачылары — З. С. Казагачева ла М. А. Демчинова.

Кайчыныҥ јарлалбаган «Байбалчыкай», «Эрелчикей», «Кан-Буркан» деген кай чӧрчӧктӧри, 1943-1944 јылдарда П. Маскачакованыҥ бичип алган беш колбичимели Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ кӧмзӧзинде чеберлелет.

Кайчыныҥ куучындаганы кӧнӱ јолдыктарла јарык-кара ӧҥдӱ ле химический чернилала бичилген. Кӧп лӧ јаны чаазын јок болгонынаҥ улам, «Большевик» журналдыҥ јолдыктары ортодо, кезик тексттер («Кан-Тутай», «Эрелчикей», «Кара-кӱреҥ атту  Кан-Кӱлер») узуны 40-50 см кирелӱ боро газеттиҥ бӱктерине бичилген. «Эр-Самыр» деген туујыныҥ тексти черновой бичилгенинеҥ ӱлгерлик бӱдӱмле ару эдип кӧчӱрилип бичилген. Эҥ ле учурлузы — П. Маскачакова бойыныҥ бичигенинде кайчыныҥ бойыныҥ тилиниҥ аҥылузын артыргызып саларга кичеенгени.

Ол ло шылтактаҥ улам, Туулу Алтайдыҥ этнический алты группазына бирлик литературный тилди јӧптӧп јаратканы Москвада К. Либкнехттиҥ адыла адалган пединституттыҥ алтай бӧлӱгиниҥ (ол тушта— ойрот) ӱренеечилери С. Суразаковко, В. Тозыяковага, Л. Табышкинага, З. Чечегоевага ады јарлу тюрколог Н. А. Баскаковтыҥ башкарганыла кайчы Н. Улагашевтиҥ бойыныҥ кайлап айдар тилиниҥ чын бойын бичип аларга келишпеген. Оныҥ «Диалект черневых татар (туба кижи)» деген бичигинде 1942-1943 јј. бичилген беш туујызы јарлалган: «Шокшыл-Мерген», «Бойдоҥ-Кӧкшин», «Кара-кӱреҥ атту  Кан-Кӱлер», «Эр-Самыр», «Барчын-Бӧкӧ».

Николай Улагашевтиҥ адыла онойдо ок алтай кай чӧрчӧктӧрди орус тилле јарлап таныштырар јаан иш колбулу. Темдектезе, 1941 јылда Новосибирскте «Алтай-Буучай: Алтайский народный эпос» деген бичик чыккан. Ойрот-Турада 1947 јылда кай чӧрчӧктӧрдиҥ «Малчы-Мерген: Алтайский героический эпос» деген јуунтызы, 1961 јылда — «Героические сказания» деп бичик (тургузаачызы ла кире сӧстиҥ авторы А. Коптелов, кӧчӱреечилер И. Мухачев, А. Смердов, Е. Березницкий, Е. Стюарт, А. Коптелов — Горно-Алтайск) кепке базылып чыккан. Онойдо ок 1940 јылда Е. Березницкийдиҥ поэтический кӧчӱрмезине тайанып, «Кӧкин-Эркей» деп туујы чыккан. Москвада 1965 јылда Н. А. Баскаковтыҥ билим кӧчӱрмезиле эки тилле «Диалекты черневых татар (туба кижи)» деген билим бичигине кай чӧрчӧктиҥ беш тексти кирген.

Николай Улагашевтиҥ кай чӧрчӧктӧриниҥ поэтический кӧчӱрмелериле И. Мухачев, Е. Стюарт, А. Коптелов, Е. Березницкий, А. Смердов, В. Непомнящих иштеген. Подстрочный кӧчӱрмелерди А. Каланаков, Н. Куранаков, П. Кучияк, А. Шабураков эткен.

Одус-тӧртӧн јылдарда Н. Улагашевтеҥ бичилген калык чӱмделгези алтай албатыныҥ оос јайаандыгыныҥ кепке базылган бичиктериниҥ тӧс фонды болгон. Калыктыҥ кайчыдаҥ бичилген оос јайаандыгыныҥ эҥ талдамалары школдыҥ ла университеттиҥ ӱредер бичиктерине кийдирилген. Оныҥ «Ӱч кыс» деген чӧрчӧгин Горно-Алтайсктыҥ эл драма театры эки катап тургускан (1943, 1944 јј.).

Николай Улагашевич Улагашев албатызына ӱредӱ кептӱ јакылталарын кереес эдип артыргызып салган. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде тӧрӧлчи кӱӱн-тапту кычыру-ӱлгерлерин чӱмдеген. Республиканыҥ јурттарында кайчы Н. Улагашевтиҥ адыла адалган оромдор бар. Горно-Алтайскта кайчыга кереес тургузылган. Ол алтай албатыныҥ оос энчи-байлыгын чеберлеечи ады јарлу кайчы, алып баатыр деп јолду чотолот.