Алтайдын Чолмоны

Јурукчы-устыҥ колында — Чуйдыҥ чӧлиниҥ кӱӱзи

25.03.2021

Алтай јерис јайалталу улузыла бай. Анчада ла калганчы јылдарда јайаандыктыҥ бастыра бӧлӱктерин  ајаарып ийзебис, эдилген јаҥы ачылталар, јаҥы иш, адалган јаҥы аттар сӱреен кӧп. 

Олордыҥ ортозында јиит улус кӧптӧгӧни јаан учурлу. Бойыныҥ байлык кӱӱниле, алтай албатыбыстыҥ тӱӱкизине ле чӱм-јаҥдарына баштаныжыла, јайаандыкта чике бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезиле аҥыланган јайалталу улус албатыныҥ кӧгӱс-байлыгын, культуразын ла јебрентик энчизин байгызып јат. Ӧйлӧр шуҥдуртып ӧдӱп барган да болзо, јебрен Алтайдыҥ јадын-јӱрӱми, кылык-јаҥы, тыныжы, чӱм-јаҥы кожоҥдордо, јуруктарда, ӱлгерлерде, ус улустыҥ јӱзӱн-башка эдимдеринде јаҥы ӧҥ, кебер алынып, кӧрӱнип келет. Ӱйелер колбузы ӱзӱлбей баратан дегени араайынаҥ улалып барып јатканы бу болор. Мындый учурлу ишти апарып јаткан јиит улустыҥ бирӱзи — Мукур-Таркаты јурттыҥ јайалталу ус кызы Алла ЕЛИКПАЕВА.

Алла Мукур-Таркаты јурттыҥ школын ӱренип божоткон. Баланыҥ кандый јолды талдап алатаны дегени кичинек ле тужында кӧрӱнип келер дежет. Кызычак, чӧлдӧрдӧ чыдаган бастыра ла балдар чылап,  бу јебрентик Алтайдыҥ кӱӱзин, кылык-јаҥын ла јаражын јаштаҥ ала сескен болор. Чӧлдӧр лӧ оны эбиреде турган чаҥкыр, јайы-кыжы ак мӧҥкӱлерге курчаткан сӱмерлер мында јаткан телеҥит албатыга бойыныҥ тыныжындый јуук ла кару. Оныҥ учун чӧлдӧрдиҥ балдарында аҥылу кӧрӱм, јайалта бар.  Алланыҥ эне-адазы база тегин улус эмес. Энези јабак сӧӧктӱ Тамара Ивановна Еликпаева — аймакта да, республикада да јарлу кижи. Ол узак ӧйдиҥ туркунына јурттыҥ ады-чуузы чыккан музейин башкарган болгон. Тамара Ивановна ӱлгерлер, куучындар бичийт. Ӧткӧн јылдарда оныҥ «Ай јери, Очы-Бала тӧрӧли» деп јилбилӱ бичиги кепке базылган. Адазы — Григорий Сакылович Еликпаев узак ӧйлӧргӧ мал-ашта иштеген кижи болгон.

Канча јылдарга улай музейде иштеп турган энезиниҥ бӱдӱрген ижине јуук болгон Алла мынайда ок телеҥит албатыныҥ тӱӱкизине, культуразына ла јаҥдап келген јаҥжыгуларына јуукташкан болор. Энезиниҥ оогош кызы  кийнинде јайаандык ишти чике бойыныҥ јӱрӱмдик јолы деп талдап алганы тегин эмес, байла.

Алла Мукур-Таркатыныҥ школын 2005 јылда ӱренип божодоло,  Горно-Алтайскта кеендиктиҥ ле культураныҥ санадына «декоративно-прикладное искусство» деген бӧлӱкке ӱренип кирген. Чындап та, бу санатта оны ады-чуузы јарлу јурукчы Сергей Владимирович Дыков ӱредип-таскатканы сӱреен јаан учурын ойногон ошкош. Сергей Дыков таҥынаҥ  кӧрӱмдӱ, јӱрӱмге, алтай албатыныҥ тӱӱкизине аҥылу баштанышту јурукчы болгонын билерис.  Оныҥ учун ӱредӱлик јолында мындый јаан кемдӱ мастер-уска учураганы кыстыҥ јайаандык ижине база јаан камаанын јетиргени алаҥзу јок. Алла Горно-Алтайсктагы санаттагы ӱредӱниҥ кийнинде культураныҥ ла јайаандыктыҥ Кемероводогы  университедине ӱредӱге кирген. 2014 јылда ӱредӱзин једимдӱ тӱгезип салган.

Бӱгӱнги кӱнде Алла Еликпаева бистиҥ тергееде ады-чуузы јарлу јиит јурукчы-керамист, ус. Бӱгӱн ол тӧрӧл Мукур-Таркаты јуртында музейдиҥ ижин башкарат, школдыҥ балдарын алтай шатра ойынга ӱредет ле ол ло ок ӧйдӧ чике бойыныҥ јайаандык ижин улалтып апарып јат. Ӧткӧн јылдарда Алла тергеелик ле бастырароссиялык кӧп кӧрӱ-конкурстарда турушкан, Алтай Республиканыҥ ла алтай албатыныҥ ады-чуузын једимдӱ корыган. Бу кӧрӱлердиҥ ортозынаҥ Татарстанда ӧткӧн «Золото тюрков» деп адалган бастырароссиялык фестивальды адап ийер керек. 15 таладаҥ келген 150-ге шыдар јиит устардыҥ ортозында Алтай Республиканыҥ ады-чуузын корыган Алла Еликпаеваныҥ ла Айсура Таханованыҥ јайаандык иштери бийик баала баалалган. Бу кӧрӱде Алланыҥ «Алтын тоҥус — Жар птица» деп ижи тургузылган болгон. Барнаулда ӧткӧн «Аз.Арт. Сибирь» деп кӧрӱ-выставкада 260 туружаачыныҥ 500-теҥ ажыра иштери кӧрӱлген. Бу кӧрӱде јиит јурукчылар ла устар Алла Еликпаева, Таисия Менигечева, Аржан Ютеев, Игорь Катонов, Анастасия Ельникова, Айсулу Модорова, Айгуль Садыкова аҥылу кӧрӱмин ле јайалтазын кӧргӱскен ле олордыҥ иштери бийик баалалган.

Кажы ла ус кижиниҥ эдип-јазап турган эдимдери оныҥ ич-кӱӱнинеҥ, ич-кӱӱниниҥ элбегинеҥ ле байлыгынаҥ, јилбӱлеринеҥ чике  камаанду. Алланыҥ иштерин кӧрзӧбис, эпши кижиниҥ сӱӱжин, јӱрегиниҥ јылузын, от-очокко јуук болгонын, тӧрӧл чӧлдӧрин керелеген чийӱ-темдектер бары иле кӧрӱнет. Агат, сердолик, јажыл нефрит, перламутр, ак нефрит, мӧҥӱн, жемчуг деп таштардаҥ эдилген јарангыштар — сыргалар, јинјилер, шаҥкылар, шалтырактар — алтай орнамент-јуруктарла кееркедилип јуралган. Айла, кажы ла таштыҥ ӧҥине келиштире јуруктардыҥ ӧҥдӧри база башка.  Кажы ла јарангыштыҥ кийетен бойыныҥ ӧйи бар. Бу аҥылуны ус кижи база темдектеп койгон. Кажы ла кӱн кийетен, ол эмезе аҥылу учуралда эпшини јарандыратан јарангыштар бой-бойынаҥ аҥыланып јат. Мында кызычактарга, кыстарга, келиндерге деп ылгаштырып туратандары база бар. Ус кыстыҥ ижин кӧрӱп турала, алтай келиндер, кыстар јӱзӱн-башка јерлерде эдилип-јазалган јинјилер, сыргалар кийип турарда, алтай кӱӱн-тапту јарангыштарды кийип алза, сӱреен сӱрлӱ болор эди деген санаага келетен эмтириҥ.

Телеҥит кылык-јаҥ бар дееристе, балкаштаҥ белетелген наадайларды кӧрӱп, мындый шӱӱлте келди. Алланыҥ наадайларында алтай улустыҥ сӱр-кебери: телеҥит кеп-кийим кийген эр улус, эпшилер, балдар. Чырайларында токыналу ла јарык кӱлӱмји. Тӧрӧл улузын мынайда кӧргӱзип салганы — аҥылу кӧрӱм, чӱм-јаҥын, тӱӱкизин ундыбаганы. Айла, бу наадайлар чын ла кандый да токынал экелип турган деп билдирген. Балкашла иштенип турган ус кижи бойыныҥ ижин бӱдӱрип јатса, бу ла ӧйдӧ кӱӱн-табы кандый болор — ол кӱӱн-санаа эдип јаткан эдимине кӧчӧр деп айдыжат.  Онызы, байла, чын.

Алла онойдо ок јуруктар јурайт, јаҥыјылдык ойынчыктарды, тӱлкӱӱрлерге брелок-эдимдерди кееркедип јазайт. Ус кыстыҥ кажы да эдимин, јарангыжын, јуругын, ойынчыгын алзабыс, оныҥ кееркемелине, јаражына, экпинине алдыртып ийетен эмтириҥ. Кеендиктиҥ, јайаандыктыҥ учуры, байла, мында. Алтай бойыстыҥ кылык-јаҥыс, эпши улустыҥ јаражы, эр улустыҥ бӧкӧзи ле тоомјызы, балдардыҥ кӱлӱмјизи, тӧрӧл јеристиҥ куулгазыны — ус кыстыҥ иштеринде салынган. Бу ончозы, байла, бистиҥ текши байлыгыс ла бойыстыҥ алтай кылык-јаҥыс.

Јурттыҥ музейинде — бӱткӱл тӱӱки

Алла Еликпаева керегинде куучындап турала,  Мукур-Таркаты јурттыҥ музейи керегинде айтпас аргабыс јок. Бӱгӱнги кӱнде бу тӱӱкилик учурлу јердиҥ ижин јиит јурукчы башкарып турган деп темдектегенис.

Јурттыҥ музейиниҥ ижиниҥ баштамы јолында турган деп, республика ичинде јарлу, јаан јашту ээлемчи Бинолдо Уйатович Каруловты адаар керек. 1970-чи јылдарда ол миллионер-колхоз болгон тӧрӧл колхозында јуртаган, једимдӱ иштеген улус керегинде јетирӱлер, фотојуруктар јууп, музейдиҥ баштапкы ла тӧзӧлгӧзин салган. Кӧп јетирӱлик материал-бичимелдерди ол бойы бичиген. 1980-чи јылдарда музей школдыҥ туразына кӧчӱп, оныҥ экспонат-эдимдери кӧптӧгӧн. Јурттыҥ улузы тудунган-кабынган озогы эдимдерин, угы-тӧзинеҥ арткан  телеҥит кийим-тудумын јууп, музейге экелген. Керексибесовтордыҥ, Метреевтердиҥ, Малчиновтордыҥ, Сюймешевтердиҥ, Демчиновтордыҥ, Акчаловтордыҥ, Уреловтордыҥ,  ӧскӧ дӧ билелердиҥ болужыла музейдиҥ фонды кӧптӧгӧн лӧ байыган. Ол тушта озогы телеҥит билелердиҥ јадын-јӱрӱмин, культуразын ла тӱӱкизин јарт кӧрӱп алар арга болгон. Азыйдаҥ бейин чеберлелип калган кажы да экспонат-эдим недеҥ де баалу ине. Совет ӧй јайрадылган кийнинде музейдиҥ ижи эмеш тура берген.

2000 јылдардыҥ бажында оныҥ ижин Тамара Ивановна Еликпаева ойто такып орныктырып, «колго алган». Јуулган фонд кичеелип, јаҥызы кожулып,  иш кӧндӱккен. Је 2013 јылда јеткердеҥ улам ӧрт чыкканыла кожо музейдиҥ бастырага јуук экспонаттары кӱйӱп калган. Бу ӧрттӧ јылыйган энчи — јаан коромјы ла јылыйту. Је Тамара Ивановнаныҥ турумкайыныҥ, иштеҥкейиниҥ шылтузында музейдиҥ ижи ойто орныккан. Јурттыҥ албаты-јоны ойто ло катап айлы-јурттарында, билелеринде арткан озогы кийим-тудумды, айыл-јуртка керектӱ не-немени, айак-казанды, ээр-ноктоны јууп, тӱӱкилик учурлу музейиниҥ кӧмзӧзин толтырган.

Айла, ол ӧртлӧ колбой база айткадый сӧс бар. Ӧрттиҥ кийнинде бир экспонат-эдим бӱдӱн арткан эмтир. Ол — Роберт Бах деген орус-немец скульптордыҥ «Зубр» деген скульптура-эдими. Бу «Зубрды» Монголияныҥ президенти Улан Мусс 1965 јылда Кош-Агаш аймактыҥ делегациязына бойы сыйлаган эмтир. Ӧрткӧ алдыртпаган скульптура эмди аруталган-јунулган, кереес болуп, музейдиҥ эҥ ле тӧс јеринде туруп јат.

Бӱгӱнги кӱнде музей школдыҥ ары учында башка кыпта иштейт. Кып јаан эмес те болзо, оныҥ кажы ла толыгы толтырылган. Музейде тургузылган материал-эдимдерди шиҥдеп кӧрзӧҥ, јурттыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала тӱӱкизи толо кӧргӱзилип калган. Озогы јурт, совет ӧй, бӱгӱнги кӱн. Граждан јуудагы керектер ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу. Мукур-Таркаты јурттыҥ миллионер-колхоз болгон текшилей јарлу ӧйи. Бу айдылган ӧйлӧрдиҥ ары  јанында јербойыныҥ албатызыныҥ јӱрӱми, салымы, једими, ижи-тожы туруп јат деп канайда темдектебес. Ӧткӧн ӧйлӧрдиҥ бастыра учурлу керектерин, јуртаган ла иштеген улустыҥ јӱрӱмин, јурттыҥ јарлу улузыныҥ једимдӱ ижин мынайда јетирӱлик кеминге јууп, кереес эдип чеберлеп алатаны јаан ла кӱч иш. Бу ишти Тамара Ивановна Еликпаева билгир башкарып салган. Амыралтага барганыла колбой, бойыныҥ ижин кызына ла ӱренчигине, јурттыҥ школыныҥ ӱредӱчизине — Алла Григорьевнага — артыргызып койды. Бу јаан учурлу иш бузулбай, чебер барар деп бир де алаҥзыбай јадыс. Мындый санаа музейдиҥ бӱгӱнги јааны јурукчы-ус Алла Еликпаевала туштаган кийининде келди.

Мукур-Таркаты јурт тергеебистиҥ кӧп јарлу улузыныҥ тӧрӧли болгонын темдектеер керек. Олор ортодо јарлу спортчылар, культураныҥ ишчилери, башкараачылар, ӱредӱчилер, ээлемчилер бар. Бу јурт классический кӱрешле СССР-дыҥ спортыныҥ узы, Телекейдиҥ кубогыныҥ ээзи, СССР-дыҥ ла Европаныҥ чемпионы, ады-чуузы чыккан алып-баатыр Аҥчы Самтаевти чыдаткан деп эске алып ийектер.

Адакыда, јиит јурукчы-ус керегинде куучындап турала, Алтай јеристе кӧгӱс-байлыгы тереҥ, јайалталу, јаандарыныҥ баштап койгон ижин улалтар, тӧрӧлиниҥ тӱӱкизине ле чӱм-јаҥдарына чебер баштанышту јиит ӱйе бар болгоныла, эмди ол ӱйе бойы балдарды — келип јаткан јаҥы ӱйени — ӱредип баштаганы учурлу деп темдектеп ийер керек. Алла Григорьевнага јайаандык-чӱмдемел ижинде јаҥы ачылталар кӱӱнзейдис. Мукур-Таркатыныҥ байлык музейи бойында туралу болорына база иженедис.

Айгуль МАЙМАНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары