Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтайла колбулу ӧзӧгиҥ, албатыла тудуш ӧзӱмиҥ

29.03.2021

Алтын-Ай Олчонованыҥ бичиктерин колго алып, ӱлгерлерин кычырып  отурала,  ӧрӧги айдылган сӧстӧр кандый чын бичилген деп кайкап, чын ла Алтын-Айдыҥ ӧзӧги алтай јериле колбулу, ӧзӱми албатызыла тудуш, тирӱ јӱреги алтай јаҥына тартылган ла сыстаган деп јап-јарт сезериҥ. Јилбилӱ ӱлгерлерди кычырып, айдылган сӧстӧрдиҥ учурын тереҥжиде оҥдоп ло тооп, албатыныҥ ӧзӧгинеҥ алылган јебрентик учуры јаан сӧстӧрди оҥдоп, ылгаштырып баштаарыҥ.

Ӱлгерлерди кажы ла тушта катап кычырза, јаҥы оҥдомолдор, јаҥырта кӧрӱш ачылат. Тизимдер ортозында јажынган јажыттар араай ачылып, кӱӱн-санааныҥ тереҥин, кӧгӱстиҥ байын, байлыгын кӧргӱзет. Кижиниҥ санаазын олјого алып, канча јӱзӱн санаа бажыҥда айланып, кезик јерлерде кӧӧрӧп, оноҥ, ыйлаарга турган чылап, кӱр кӧксиҥ туйукталып, бир кандый јолдыкты кычырып, кӧстиҥ јажын ычкынып ийериҥ. База бир јолдыктарды кычырып, кӱӱн-санааҥ кубулып, кушкаш чылап бийикте кайкалап учуп, ару сӱӱшке туштаган чылап, кожоҥдоп-јаҥарлаар кӱӱниҥ келип, кычырышка кирип, учушка кире бергениҥди оҥдобой до каларыҥ. Кажы ла ӱлгерде бичилген учурал сенле болгон немедий. Алтын-Ай јажыдыҥды кандый да ич сезимиле сезип, сен керегинде бичип салгандый. Јаныҥда кижи турган болбозын деп ајыктанып, јӱрек тӧзинде јажырган јажыдыҥды билип ийбезин деп коркып, чочып кычырарыҥ.

«Айдый ару ӱним» деп бичикти кычырып баштазаҥ ла, алтай албаты озодоҥ бери ар-бӱткенди тоогоны, ончо суулар, ӧзӱп јаткан агаш-таш, туулар ээлӱ болгон деп айдыжатанын, тынар-тындула эзен суражып, санааларын чыгара айдынып јӱретенин јарт оҥдоп артадыҥ. Кижи ле ар-бӱткен тилин оҥдожып јӱргенин мындый сӧстӧр ажыра «Эртен тура эрте јаскыда» деп ӱлгеринде кӧргӱзет:

Эски јаҥысты эзедип,

Эзен суудаҥ сурадым.

Ол эмезе:

Јажарып чыккан ӧлӧҥнӧҥ

Јакшы сурап тыҥдадым.

Јалбырактарын эзинге

Јайкап турганын кӧрдим.

Оноҥ ары:

Алтай јаҥысты энчилеп,

Адалар биске артыскан.

Ар-бӱткенле колбуны

Алтай-Кудай сыйлаган.

Алтай ээзиле јакшылажып,

Ак бӧстӧҥ јалама буулайдыс.

Аржан сууларла эзендежип,

Алканып, айдынып јӱредис.

Айдыҥ ару ӱнинеҥ

Алкыштарым тударым.

Албаты-јон бӱгӱн ӧскӧ дӧ јаҥга бӱдӱп јӱрзе, је адалар артыскан јаҥын тӱҥей ле таштабай јӱргенин мындый сӧстӧрлӧ јартап, оморкойт:

Алтай јаҥла тулуҥдар ӧрӱлген,

Ай јаҥыда айыл-јурт тӧзӧлгӧн.

Ол эмезе:

Тулуҥдарын сыймап, эпшилер

Туйуксынбай айдынзын.

Баатыр уулдар оморкоп,

Бажын сыймап алканзын.

Бу бичикте агару сӱӱшке учурлалган бӱкте кӧп-кӧп ӱлгерлери ажыра јери-јуртына, айлына, азыраган балдарына, эш-нӧкӧрине јаан сӱӱжин айдынган. Алтай албатыныҥ «сӱӱп јадым» деп чокым, јарт айтпайтанын билип, јаш ӱйеге баштанган айас «Алтай кӱӱлер торгылзын» деп ӱлгеринде бичийт:

Айтсаҥ меге, ачсаҥ меге

Ару сӱӱжиҥди јаҥарлап.

Айтсаҥ меге, ачсаҥ меге

Агару кӱӱниҥди сыгырып.

Ол эмезе:

Јайгы јааш тамчызындый,

Јаагыма тӱжӱп, сӱӱндир сен.

Јайылып ӧскӧн чечектий,

Јӱрекке сӱӱшти кондыр сен.

Санаамды мениҥ јарыдып,

Сӱӱнчилӱ кожоҥ јайып кел.

Кӱӱнимди мениҥ кӧдӱрип,

Кайлар јӱзӱнин угузып кел.

Азыйда алтай албаты туштажу кайда болотонын, кандый кижини јарадып јӱргенин, санаа-кӱӱнин кожоҥ ажыра айдатан. Байла, бу кылык-јаҥ бистиҥ каныста.

Кыс баланыҥ јалакай јӱреги, ару кӱӱн-санаазы, кӧӧркийи келер деп иженип јӱргенин «Кӧӧркийим келер» деп ӱлгерде мынайда кӧргӱзет:

Айыл јанында сакып турарым,

Айса болзо, оройтып келериҥ?

«Алтын бодолду јӱрӱмде» деп ӱлгерде јобош, керсӱ кызычактыҥ сӱр-кебери кӧскӧ кееркемјилӱ кӧрӱнип турат:

Каран иженип јӱргем мен…

Алтын бодолду јӱрӱмде

Азышпай, кожо јӱрер деп.

Аржан сууныҥ јанында

Акту санааҥ ачар деп.

«Кӧӧркийим келер» деген ӱлгеринде кӧӧркий уул келбей саларда, кыс бала уулына иженгенин, ол учун чочып јӱргенин бу јолдыктарда кӧргӱзет:

Айса, санааркап, кунуккаҥ,

Оорып, тӧжӧккӧ јыгылгаҥ.

Јӱрек сӱӱшке алдыртып, кенейте олјого кирзе, кӧӧркий уулдаҥ удура каруу јок болзо, сӱӱшке алдырткан оору јӱректи кандый да эм ле ӧлӧҥ јаспас деп, «Келзеҥ» деп ӱлгерде айдылат:

Је јӱректиҥ оорузын

Јаҥыс ӧлӧҥ лӧ эм јаспас.

Јӱрек јоболын јеҥерге

Јӱзиҥ кӧргӱзип не келбес…

Сӱӱш кандый ла болор аргалу, сакыбаган сӱӱнчи де, кунук та болордоҥ айабас. «Ӱч толыкту сӱӱш» јӱрӱмде база туштайт деп «Јаныҥда сӱӱш» деген тизӱ ӱлгерлерде база айдылат:

Эки јолдыҥ белтиринде

Экӱ табышпай турадыс.

Сакыйдыҥ сӱӱген кызыҥды,

Сени мен, сӱӱген уулымды.

Ол эмезе база бир ӱлгеринде:

Терек тӧзинде јаҥыс уул

Таҥ ажыра ыйлап јат.

Јаҥыс сӱӱген кӧӧркийи

Јаан јуртта тойлон јат.

Анаҥ ла ары ӱлгерде:

Тӱште изӱ Кӱн алдында турза,

Тоҥгон јӱрек ээрип јымжабас.

Јайгы кӱнде тоштолгон кӱӱним

Јылу чоктор алдында кайылбас.

Јаманды, јакшыны ылгап чыгатан сӱӱш кижиниҥ јӱрегине база табарып, кижиниҥ кӱӱнин кӧдӱрип, јалакай кӱӱн-санаа сыйлап јӱрет. «Јаҥыс ла сен» деген ӱлгерде сӱӱгенине сӱӱжин айдынат:

Јаҥыс ла сен, јарадып, јайсыдып,

Јапсык кӱӱндӱ јӱрӱмде јӱргеҥ.

Јаҥыс ла сен, јаркынду сӱӱжим,

Јажыдын сӱӱштиҥ ачып билгеҥ.

Кӧп саба ӱлгерлер Алтай јерине учурлалган ла јериниҥ јаражын јурап салган немедий кӧскӧ кӧрӱнип, кулакка айдылган алкыштары эптӱ ле керсӱ угулат.

Темдектезе:

Ак толкузы чайпалган

Алтын-Кӧлдиҥ јаражын!

Ак туманы јайылган

Алтын-Тууныҥ байлыгын!

Ол эмезе:

Учар башту кырларым кӧрӱнет.

Анаҥ ары:

Баатыр кептӱ мешкелер

Байлу јеримде туруп јат.

Ойто ло:

Кабайдый капчал ӧзӧк ичин кӧрӱп,

Кайкап, јаражын бичиир кӱӱним бар.

Алтай јердиҥ јаражы кӧскӧ иле кӧрӱнип, чӧрчӧктий јараш јери тӱшке кирип, кайра кычырып туратанын, јаҥыс ла кабай ӧзӧктӧ јадып турган улустыҥ айдып турган сӧстӧрин, јаҥыс ла бу јерде терс деп салкын барын база кайкап угарыҥ. Терс ле оҥго учурлаган ӱлгерлерди соныркап кычырарыҥ.

Алтайым амыр турзын,

Ӧзӱп чыдагам ӧзӧк ичинде

Оҥ ло терс тушташкан капчалда.

Оҥдоп келзе, оҥдолор кӱн-ай,

Оройтып та чыкса, алтын Ай.

«Сӱӱжим сеге сыйлайын» деп ӱлгеринде алканып айдынган сӱрлӱ сӧстӧрин кычырып, сӱӱнериҥ. Кандый бир байрамдарда ӱӱрелериҥе де учурлаарга јараар:

Сӱӱнчиге толгон јӱрегиҥ

Сӱрнӱгерин билбезин.

Сӱттий апагаш санаалар

Сӱӱнчи сеге экелзин.

Кӧп-кӧп ӱлгерлерде алкыштар айдылат: «Алтын јаш», «Акту јӱректеҥ алкы бойым», «Белек јаш», «Ак айастыҥ алдында» ла о. ӧ.

Чыккан јеримде керектӱ эмтирим,

Чылабай, токтобой, иштер эдилтир.

Алтайым, албатым тилимде эптелтир,

Айрылбас, артабас болуп артыптыр — деп бичилген јолдыктардаҥ Алтын-Ай бойы керегинде тегиндӱ бичибеген, ары ла јанынаҥ бичилген деп оҥдоп артарыҥ.

Бир јылдыҥ туркунына тӧрт бичиктиҥ чыкканын кӧрӱп-угуп, бу кижи качан уйуктап-амырап јат деп кайкаары артат. Эне кижи, балдары јаан да болзо, олорго курсак-тамагын белетеер, айыл-јуртын јуунадар, иштеп јӱрген јеринде кере тӱш садыжып јӱрер, маала ажын отургызар, оны кичееп сугарар, от-ӧлӧҥлӧ тартыжар, кӱскиде јуунадар ла олорды тузап-кайнадар иш кайда барган. «Кӧктӧгӧн јӱкпем јараш па?» деп, кийип алган јӱкпезин кӧргӱзип турар, ол эмезе јаҥы тӱӱген бӧрӱгим деп, јараш чечектеп, ӧрӱп салган бӧрӱк те кийип алган јӱрер. Узак та ӧй ӧткӧлӧк тушта уксаҥ, јаҥы бичик белетеп јадым деер, оноҥ ло удабай, јаҥы бичик ак-јарыкка туулып чыккан деп бичип ийген турар. Бу уур-кӱч ӧйлӧрдӧ акча-манатты та кайдаҥ алып туратан, албаты-јонго чыгарып јаткан тузалу бичикке болужар деп јӱрген тирӱ јӱректӱ улусла та качан туштажып, куучын ӧткӱрип ийетен. «Иштеҥкейдиҥ колы ус, иш этпестиҥ тили ус» деп, байла, албаты тегиндӱ айтпаган. Иштеҥкей, шулмус кижи кандый ла айалгада, араайынаҥ бойыныҥ јолын алып, эдип јӱрген ижин иштеп ле јӱрер. Бичиген бичиктерин кычырып, кӧксиҥниҥ тӱбинде јеткен једимдерине сӱӱнип ле оморкоп, јакшы јол ло јарык санаалар кӱӱнзеп, бу эпчил ле керсӱ келин керегинде јылу санаала артарыҥ.

Ӱлгерлеринде јаркынду ла јарык кӧп сӱӱш учурайт: сӱӱген балдарына јӱрегинеҥ јайылган ару сӱӱш, кожо отурган эш-нӧкӧрин баалап јӱрген кӱӱн-санаа. Јӱрегине јуук тудуп, олор керегинде јаантайын сананып, алкап јӱретен агару алкыштары ла кӧгӱс-сӱӱш тӧрӧӧн-туугандарына, таайларына, кожо ӱренген ле ойноп јӱрӱп ӧскӧн нӧкӧрлӧрине. Онойдо ок кайкамчылу ла куулгазыны кӧп алтай тилине тартылган сӱӱш. Ол јанынаҥ Алтын-Ай «Сӱӱш јогынаҥ кижи конок конор бо?» деп «Амыр турзын Алтайым» деп ӱлгерлик јуунтызында јартап айдат:

Балдар азыраган эпши кижи бир кӱнди

Баланыҥ бажынаҥ сыймабай конор бо?…

Алтай јериҥ араай, амыр турза,

Албаты-јоныҥ чаксырабай јатса,

Алтай јериҥе алкышту јӱрериҥ,

Алтайым, албатым, сӱӱйдим деериҥ.

«Сӱӱйдим» деп айткан сӧстиҥ ийдези кандый јаан болгонын ӱлгерчи «Сӱӱп јадым» деп ӱлгеринде јарт кӧргӱзет:

«Сӱӱйдим» деп айткан сӧзинеҥ

Салкынныҥ учужы токтогон.

Саҥ башка араай тымыкта

Согулып јӱрегим ойногон…

Типилдеп согулган учугы

Тун калган тымыкты ойгоскон.

Арбынду мажактый, тудамга батпас бодолду акчага не-немени: тураны, кӧлӱкти, сары баалу алтынды, айдый ару кӱмӱшти, баазы јок јер-энени де садып аларыҥ, је јаҥыс ла сӱӱшти садып албас деп, «Акчага садылбас кижиниҥ кӱӱни» деп ӱлгеринде  јииттерге ӱредӱ аайлу баштанат.

Садып аларыҥ туудый тураны,

Сагышка јеткен јараш кӧлӱкти.

Садып албазыҥ акчага кӱӱнди,

Саптап болбозыҥ јӱрекке сӱӱшти.

Алтай јерин сӱӱрге, ар-бӱткенге чебер јӱрерге, кӧргӧн јаҥысты баалап билерге, «Эҥ баалу сый» деп ӱлгер ӱредет.

Алтай јерим кандый агару,

Алтай уулым кандый санаалу.

Эне-Алтайым ла кару нӧкӧрим

Эҥ баалу сыйды меге сыйлаган.

 

Тамара МЕНДИНА,

каладаҥ, От сур суу Уй јыл

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина