Алтайдын Чолмоны

Јаҥы башкараачыларлу јаскы сессия

29.03.2021

Алтай Республиканыҥ јетинчи катап тудулган Эл Курултайыныҥ XVII сессиязы тулаан айдыҥ 25-чи кӱнинде ӧтти. Оныҥ ижин АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Артур Кохоев башкарды. Парламенттиҥ јуунында ончо 40 депутат, АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, Ӱстиги јаргыныҥ председатели Алексей Кокорин, Арбитраж јаргыныҥ председателиниҥ молјуларын бӱдӱреечи Евгений Гуткович, АР-да Кижиниҥ тап-эриги аайынча чыдулу кижи Семен Шефер, Россия Федерацияныҥ юстиция министерствозыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ јааны Наталья Веретенникова, онойдо ок Государстволык Думаныҥ депутады Иван Белеков, АР-да јербойыныҥ ла федеральный јаҥдарыныҥ башкараачылары, тергеениҥ башкарузыныҥ турчылары, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ, депутаттардыҥ аймак Советтериниҥ јаандары ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ чыгартулу улузы турушты. Сессияда 12 сурак, ол тоодо 5 јасактыҥ ӱлекерлери ле баштанулар кӧрӱлди.

Баштапкы баштану аайынча депутат Алена Казанцева «Дабл ю Кэй Восток Энерго» компания Майма аймакта јаткандарга јылу одыру учун тӧлӧмирлердиҥ кеми кӧдӱрилгени, бу сурак аайынча секретариат АР-дыҥ башчызына, башкарузыныҥ председателине баштанарын јетирди, депутаттар оны јӧмӧшти.

Сессияныҥ баштапкы сурагында Алтай Республиканыҥ «Кеми 0 процент калан ставканы баштапкы катап керелелген калан тӧлӧӧчилерге тургузары керегинде — таҥынаҥ аргачылар Алтай Республиканыҥ јеринде каландардыҥ  јеҥилтилген (упрощенный) ле (эмезе) патентный системаларын тузаланган тужында» јасагына тӱзедӱлер кийдирери кӧрӱлди. Јасактыҥ ӱлекерин Эл Курултайдыҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика  аайынча комитеди белетеген, оны шӱӱжӱге комитеттиҥ председателиниҥ ордынчызы Асет Заргумаров чыгарган. Јасактыҥ ӱлекери аайынча 71-РЈ номерлӱ јасакта аргачылык иштиҥ тооломын 39-таҥ 54-кӧ јетире кӧптӧдӧри, јасактыҥ ийдези 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала эдилген тап-эриктик колбуларга таркадылары темдектелет. Јасактыҥ ӱлекери кӧп саба ӱндерле јӧптӧлгӧн.

Экинчи суракла «Алтай Республикада эдип чыгарарыныҥ ла тудунарыныҥ арткан-калганы керегинде» Алтай Республиканыҥ Јасагыныҥ 3-чи статьязына кубулталар кийдирери кӧрӱлди. Ол керегинде докладты парламенттиҥ јасактыҥ ӱлекерин белетеген экология ла ар-бӱткендик байлыктарды тузаланары аайынча комитединиҥ јааны Владислав Рябченко этти. Бу кубулталар АР-дыҥ 110 таҥмалу јасагын федерал јасакка (№89 ФЈ) келиштиртер амадула кийдирилип јатканын айтты. Онойып, ол кубулталар аайынча Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ молјуларына тергеелик ле государстволык экологический ширтӱде болор учурлу объекттерде ээлемдик ле оноҥ до башка ижин бӱдӱрип турган юридический лицолордоҥ ло таҥынаҥ аргачылардаҥ арткан-калган таштанчылар бары, оны јоголтконы, каршузын јоголтконы ла тутканы керегинде отчеттор алары, оны канайда берери ле ајаруда тудары кирер. Онойдо ок кубулталар аайынча тергеениҥ башкарузы арткан-калган таштанчыларды аайлаштырар јербойыныҥ схемазын јазаар ла јӧптӧӧр молјулу болор (ол тоодо «кату таштанчылар» деген сӧстӧр јоголтылып, јӱк «таштанчылар» деп оҥдомол артыргызылган). Депутаттар јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧгӧн.

Ӱчинчи суракты шӱӱжӱге Эл Курултайдыҥ аграрный политика аайынча комитединиҥ председатели Рустам Байдалаков кийдирди.  Ондо «Алтай Республиканыҥ јеринде бир канча бӧлӱк улуска јерлерди акча тӧлӧттирбезинеҥ берери ле Алтай Республиканыҥ бир канча јасакберим акттары ийдезин јылыйтканын јӧптӧӧри керегинде» АР-дыҥ јасагына кубулталар кийдирери керегинде айдылды. Кубулталар республиканыҥ јасагын (№ 68-РЈ) федерал јасакка келиштире јазаарыла, тап-эриктик бир канча једикпестерди јоголторыла колбулу болгоны темдектелди. Онойып, јасактыҥ бу ӱлекери аайынча болзо, эмди эл-јон угузуларын государстволык јеткилдештиҥ порталы аайынча электрон бӱдӱмиле аткарар аргалу болор. Ондый угузуныҥ келген кӱнин темдектеери аайынча кажы ла муниципал тӧзӧлмӧ бойыныҥ ээжи-положениезинде јартамал берип јӧптӧӧр. База бир кубулта адазыныҥ ады (отчествозы) бичилбеген улуска јарамыкту. Республикада јаткан кезик улуста отчество јок учун, онойдо ок коррупция табылгадый шылтактарды болдыртпаска, јасактыҥ јаҥы ӱлекеринде отчество керегинде «бар болзо» деп кожулта-јартамал эдилет. Јасактыҥ ӱлекери јӧптӧлгӧн.

Алтай Республиканыҥ башкарузы «Алтай Республикада нормативный тап-эриктик акттардыҥ ӱлекерлериниҥ аайлаштырар аргазын баалаары ла нормативный тап-эриктик акттардыҥ ширтӱзи керегинде» АР-дыҥ јасагыныҥ 2-чи статьязына кубулталар кийдирери керегинде» јасактыҥ ӱлекерин белетеп, шӱӱжӱге ле јарадарына чыгарган. Докладты экономикалык ӧзӱмниҥ министри Вячеслав Тупикин кычырды. Кубулталар республиканыҥ јасагын федерал јасакка келиштиртер амадула эдилип јат. Онойып, јасактыҥ ӱлекеринде муниципал нормативный тап-эриктик акттарды баалаарында ла ширтееринде олордыҥ тооломынаҥ чочыдулу айалгалардыҥ режими иштеп турган ӧйдӧ ар-бӱткендик ле техногенный чочыдулу айалгаларды токтодорына эдилген ӱлекерлерди јоголторы темдектелген. Эл Курултайдыҥ профильный комитединиҥ јуунында јасактыҥ бу ӱлекери шӱӱжилген ле сессияга чыгарарга јарадылган деп, В. Рябченко јетирди. Јасактыҥ ӱлекери 363-ФЈ федерал јасакты бӱдӱрер амадула јӧптӧлгӧн.

Сессияныҥ јуунында бежинчи јасактыҥ ӱлекери аайынча докладты Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ јааны Людмила Варванец этти. Башкару кийдирип јаткан «Алтай Республикада јондык ширтӱни тӧзӧӧриниҥ ле ӧткӱрериниҥ кезик сурактарын аайлаштырары керегинде» јасактыҥ ӱлекери «Россия Федерацияда јондык ширтӱниҥ тӧзӧлгӧлӧри» керегинде федерал јасакты бӱдӱрерине јӧптӧлип јатканы айдылды. Ӱлекерде Алтай Республикада јондык ширтӱ ӧткӱрер субъекттер, ширтӱ ӧткӱрериниҥ текши аайы, ширтелер тӧзӧлмӧлӧрдиҥ шӱӱлтелерин эмезе јӧп эмезин айдар аайы темдектелген. Бу јасактыҥ ӱлекери тӧзӧлмӧлӧргӧ ширтӱ иштердиҥ турулталарын чотко алар арга берер. Ширтеечилер јондык тӧзӧлгӧлӧр аайынча, бойыныҥ акту кӱӱниле акча тӧлӧттирбезинеҥ иштеер. Депутаттардыҥ сурактарына комитеттиҥ јааны каруу берип, бу јондык ширтӱниҥ турчылары кӧстӧлӧр эмес, ондо улус бойыныҥ кӱӱниле туружар, ширтӱлердиҥ турулталары СМИ-лерде јарлалар  деп чокумдады. Јасактыҥ ӱлекерин профильный комитет јӧмӧшкӧн. Сессияда ол јӧптӧлди.

Парламенттиҥ јуунында ээчиде сӧс Эл Курултайдыҥ эл политика, ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ јааны Наталья Екеевага берилди. Ол башкарып турган комитединиҥ Быйанын јӧптӧӧр сурак чыгарды. Депутаттардыҥ баштанузыла белетелген јӧптиҥ ӱлекеринде бу кайралды јасакберимниҥ ле парламентаризмниҥ ӧзӱмине јаан камааны, јондык-политикалык эрчимдӱ ижи, профессионал бийик узы ла кӧп јылдарга ак-чек ижи учун улуска, ишмекчи ӧмӧликтерге ле тӧзӧлмӧлӧргӧ берилери айдылган. Сессия бу суракты база јӧптӧгӧн.

Аграрный политика аайынча комитет РФ-тыҥ Госдумазыныҥ председатели Вячеслав Володинге баштану эдер сурак кӧдӱрген. Ол Россия Федерацияныҥ јер ле агаш аразы керегинде јасакберимине «мал-ашты кӧчӱрип тудары» («отгонное животноводство») аайынча кубулталар кийдирериле колбулу. Докладты кычырган Р. Байдалаков тергееде јурт ээлемде эл-јонныҥ иштеп јаткан тӧс ууламјызы ол мал-аш тудары деп темдектеди. Тургуза ӧйдӧ одор јерлердиҥ айалгазы, чыҥдыйы коомойтыган, ондо турган мал-аштыҥ тоозы ээжи-нормаларда айдылганынаҥ ажа берген. Оныҥ учун комитеттиҥ турчыларыныҥ шӱӱлтезиле, мал-ашты бӱткӱл јылга эмезе бир канча ӧйгӧ башка-башка јерлерде тудар ишти тыҥыдар керек. Онойып, Алтай Республикада мал-ашты кӧчӱрип тудары аайынча јасак иштейт (2008 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3-чи кӱнинеҥ, №5-РЈ).  Је јӱрӱмде ол јасакла башкарынарында курч сурактар чыгып келет. Нениҥ учун дезе федерал јасакберимде «мал-ашты кӧчӱрип тудары» оныҥ амадулары, јерлери деген оҥдомолдор јок, ого јерлерди јӧптӧӧриниҥ аайы, аҥылулары аайлаштырылбаган, јарталбаган.

Тургуза ӧйдӧ агаш кӧмзӧниҥ мал-аш јӱрер јерлери узак ӧйгӧ тузаланышка аукциондор ажыра берилет, беш јыл кирезине. Онызы эл-јонго јаан ла кереги јок чыгымдарлу болот — мал-аш бу јерлерде 1-4 лӧ ай јӱрет. Ондый ок сурактар алдынаҥ бери мал-аш тудуп иштеген тергеелерде база чыгып јат. Оныҥ учун, комитеттиҥ шӱӱлтезиле, «Јуртээлем учурлу јерлердиҥ эбирӱзи керегинде» федерал јасакка, РФ-тыҥ јер, агаш јанынаҥ кодекстерине ондый оҥдомолдор ло ол аайынча јартамалдар, онойдо ок  мал-аш одорлодор јерлерди, ол тоодо агаш аразы кӧмзӧниҥ јерлерин, јуртээлемдик  товарэдеечилерге јеҥилтилген аайыла берерин кийдирер керек. Депутаттар баштану эдерин јӧптӧгӧн.

Семен Шефер 2020 јылда Алтай Республикада кижиниҥ ле гражданинниҥ тап-эриктерин ле јайымдарын буспазы канайда бӱткени керегинде јетирӱ этти. Оныҥ темдектегениле, тергееде кӧп јылдардыҥ туркунына курч болуп артып турган сурак — ол ӧскӱс арткан балдарды јадар јерлерле јеткилдеери. Бӱгӱнги кӱнде јадар јерлер алар тап-эриктӱ андый улустыҥ тоозы 1350-неҥ ажыра. Јыл туркунына орто кеминде 150 ле кире ӧскӱс јадар јерлерле јеткилделет. Онойдо ок јадар јерлер аайынча баштанулар ортодо ЖКХ-ла колбулу кородоштор кӧптӧйт деп, докладчик ајарды. Јадар јерлердиҥ кийнинде пенсионерлердиҥ баштанулары турат. Ӱчинчи јерде — јаргылаткан улустыҥ сурактары. Кӧп сурактардыҥ ортозында Чой, Турачак аймактарда алтын табар казынты иштер ӧткӱрип турган тӧзӧлмӧлӧр ар-бӱткенди быртыдып турганын айтты. Адакыда С. Шефер кижиниҥ тап-эриктери бузулып турганы аайынча айалга тергееде бир кирезинде деп темдектеди. Докладчикке кӧп сурактар берилди: пандемия ӧйинде эмдерле јеткилдеш, ас тоолу тургун калыктардыҥ тап-эриктери керегинде ле о. ӧ. Ол бойы јасакберимниҥ субъекти болбой до турган болзо, курч сурактарды аайлаштырар амадула депутаттарла, Федерация Совединиҥ турчыларыла, Госдуманыҥ депутаттарыла, јаҥныҥ ончо кеминде бӧлӱктериле, бойыныҥ баштаҥкайларын јетирип, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп турат.

Ээчиде сӧс республиканыҥ Шиҥдеер-чоттоор палатазыныҥ (КСП) башкараачызы Эжер Малчиновко берилди. Ол ӧткӧн јылда тергеениҥ тӧзӧлмӧлӧринде бюджеттиҥ акча-манадыла колбулу иштер канайда ӧткӧни, кандый бузуштар, једикпестер болгоны керегинде јетирӱ этти. Онойып, ӧткӧн јылда 10 ширтӱ ле 3 шиҥжӱ-аналитикалык иш-керектер, јасактыҥ ӱлекерлериниҥ 11 ле јӧптӧрдиҥ ӱлекерлериниҥ 6 шиҥжӱзи ӧткӱрилген. Ширтӱлердиҥ 43 акты тургузылган. Ширтӱ ле шиҥжӱ-аналитикалык иштердиҥ турултазыла 2020 јылда АР-дыҥ бюджет системазыныҥ ончо кеминдеги акча-манат-бюджетный бӧлӱгинде 2 млрд салковой кире акчага турар бузуштар ла једикпестер илелелген. Шиҥдеткен ончо тӧзӧлмӧлӧргӧ, јаҥныҥ органдарына бузуштарды ла једикпестерди тӱзедер амадула 36 баштану ийилген, административный тап-эрик бузуштар керегинде 17 протокол тургузылган ла  јетирӱлик 51 самара ууландырылган.

Докладта онойдо ок тергеениҥ экономикалык ӧзӱминиҥ министерствозы 188 млн салковой акчаны јетире тузаланбаганы, ӱредӱлик, јадар јерлер ле каладагы јерлер аайынча эл ӱлекерлер толо кеминде бӱтпей турганы, Горно-Алтайсктыҥ Заимка микрорайонында  школ тузаланарына ӧйинде табыштырылбаганы ла о. ӧ. сурактар айдылды. Кош докладты профильный комитеттиҥ председателиниҥ ордынчызы А. Заргумаров этти. Депутаттар КСП-ныҥ отчедын јӧптӧди.

Јасакберим иш, тап-эриктик јаҥ ла јербойында бойы башкарынары аайынча комитеттиҥ јааны Виктор Ромашкин шӱӱжӱге АР-дыҥ јаргычыларыныҥ квалификационный коллегиязына јондыктыҥ чыгартулу алты кижизин тудары керегинде суракты  кийдирди. Олорды ончозын АР-дыҥ башчызы кӧстӧгӧн. Ачык ӱнберишле алты кандидат ончозы јӧптӧлди (Адаров Б. М., Зубенко Ю. С., Крашенинина В. Г., Потапов Д. П., Черепанова З. А., Шадрин С. Н.).

Сессияныҥ калганчы сурагын кӧрӧр тушта  парламенттиҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јаҥы председатели тудулган. Бу јамыга эки депутаттыҥ кандидатуралары чыгарылган: «Единая Россия» партияныҥ фракциязынаҥ Радмила Пекпеева ла камааны јок депутаттардаҥ Асет Заргумаров. Јажытту ӱнбериште јеҥӱни Р. Пекпеева алды. Ол учун ӱнин 25 депутат берген, А. Заргумаров учун — 13. Депутаттар тудулган председательди уткуп, једимдӱ иш кӱӱнзеди.

* * *

Сессияныҥ ижиниҥ кийнинде јаҥжыкканы аайынча депутаттар пресс-конференция ӧткӱрди. Ондо Эл Курултайда «Единая Россияныҥ» фракциязын башкараачы В. Рябченко, «Справедливая Россияныҥ» фракциязыныҥ јааны А. Груздев, «КПРФ» партияныҥ фракциязыныҥ јааны В. Ромашкин сессияныҥ ижи аайынча шӱӱлтелерин айтты. Комитеттер јасактардыҥ ӱлекерлери аайынча јакшы белетенип, сурактарды озолодо кӧрӱп алганы, Эл Курултайдыҥ спикери А. Кохоев баштапкы сессиязын бийик кеминде башкарып  ӧткӱргени айдылды.

Э. КУДАЧИНА