Алтайдын Чолмоны

Јаантайын бистиҥ јӱрегисте

29.03.2021

Аранур ӧзӧк. Јайдыҥ јараш ӧйи. 1931 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ тал-ортозы болгон. Јырыш ла Ӱркенениҥ айлына Экинурдаҥ айылчылар келген. Олор аракы-чегенин, аш-курсагын тудунып, айылга кирген. Айылдыҥ ээзи Ӱркене јаҥы јакшы болгон. Кабайда бала јаткан. Баланыҥ адазы сӱӱнип, айылчыларды кӱндӱлеген. Кабайда јаткан кызычактыҥ адын учурлап Айылчы деп адагандар.

Айылчы шыраҥкай, шымды болуп ӧскӧн. Ол кеберкек те, иштеҥкей де болгон. Энезиниҥ болушчызы, карган энезиниҥ сӱӱген барказы болуп чыдаган. Кызычакка он јаш толордо, јуу-чак башталган. 1941 јылда адазы јууга атанып, оноҥ кайра јанбаган. Кызычак 14-15 јаштуда јаан улусла теҥ-тай иштеп, колхозтыҥ койлорын кабырып, малга азырал белетеген. Јакшы иштегени учун сыйга чуй чайдыҥ јарымызы келижетен. Ол ӧйдӧ ол јаан сый болгон. Карган энези Бӧкӧ ӧрӧкӧн «баламныҥ иштеп алган сыйы» деп айдып, кирген-чыккан айылдаштарына чайын уруп, кӱндӱлеер болгон.

Айылчы Экинурдыҥ јетијылдык школын божодып, Кан-Оозында мал-аш эмдейтен курстарда ӱренген. Мал-ашты ӧскӱрип, кӧптӧдӧр деген кычыру болордо, јиит кыс Экинурда мал-ашты эмдеер ветеринар болуп иштеген. Ол бойыныҥ ижин ак-чек бӱдӱрип, мал-ашка ајарыҥкай, килеҥкей болгон. Улус эмчини сакып, «бистиҥ айылга келзе, мал-ашты јазып ийер» деп айдыжатан.

1946 јылда јуу-чактаҥ Сугаш алтайына Борис Попошев деп уул јанып келген. Ол Айылчыла таныжып, эптӱ-јӧптӱ куучындажып, айыл-јурт тӧзӧгӧн. Келин кижи айак-казанга эптӱ, аскан ажы сообос, элкем-телкем јада берген. Айылдыҥ ээзи Борис јуунаҥ шыркалу да јанган болзо, ар-бӱткенниҥ коручылы, лесник болуп иштей берген.

1948 јылда биледе кыс бала туулган. Ол ло ӧйдӧҥ ала Айылчы эпши-эне, от-очогыныҥ коручылы болуп, балдарын азырап, эш-нӧкӧрин јӧмӧп, болужып јӱретен.

1959 јылда Борис койчы болуп иштеерде, Айылчы оныла кожо Сугаштыҥ Мынјыш ла Мажак деп турлуларында јаткан. Кой-малдыҥ ижи кӱч те, каруулу да болгон. Балдары кичинек те болзо, Айылчы ончо ло иштерде туружатан. Капшуун, јеҥил, иштеҥкей келин айылдыҥ да ижин эдип, мал-ашты да кӧрӱп туратан. Балдар эмеш јаанай берерде, олорды школдо ӱредерге јуртка кӧчкӧн.

Азыраган балдарына, малына сӱрекей кару, ӧзӧгинде саҥ башка јылу, јаркынду отту болгон. Ол баштапкы эки уулын эркеледип, мынайда кожоҥдоп туратан:

Уйларымныҥ сӱттӱзи

Узун мӱӱстӱ кӱреҥ уй.

Уулдарымныҥ артыгы

Миша ла Гриша.

Ол ло иш-тоштыҥ ортозында балдарына кийим-тудумды чӱрче ле кӧктӧп ийетен. Ӱлекер-эш јогынаҥ, кӧслӧ темдектеп, бӧсти эптӱ кезип, чамча-штанды, теренеҥ бӧрӱк ле меелей, тон кӧктӧп салатан. Тӱнде ойгонып келзеҥ, оймогын кийип алган, тере тон кӧктӧп отурар. Ийнениҥ табыжы тырс-тырс эдип турар… Улустыҥ айбызын да бӱдӱрип, јайгыда терени бойы уужап, јараш тере тондор, бычкак бӧрӱктер кӧктӧгӧн.

Сугаштагы лесхозко Третьяковтордыҥ билези иштеп келген. Олор тӱлкӱниҥ терезинеҥ бӧрӱк јакыткан. Энем бӧрӱкти јараштыра кӧктӧйлӧ, апарып беригер деерде, мен сыйнымла кожо апарып јӱргем.

Кӧп балдарды чыдадарга јеҥил болбогон. Кичинек балдар оорый берзе, олорло кожо эмчиликке де јадарга, айылда да эмдеерге келишкен. Балдар оогош, энениҥ јылузы, эркези керек. Јиит эне балдарына јалакай, кару болгон. Балдарын азырап, уйуктадып салала, айыл-јуртын арутаар, курсак-тамагын азар, кӧктӧнӧр. Јаан балдарын школго аткарар, кичинектерин айылда кӧрӧр. Кажы ла кӱн айылдыҥ ижи, јайгыда мал-ашка ӧлӧҥ, билезине кышка курсак белетеер. Јанында айылдаштары, ӱӱре-јелелери кайкажып сурайтан: «Бу сен, Айылчы, качан ӱзе немени эдип тургаҥ?» Јиит эне кажы ла балазына ајару эдип, јылу сӧстӧр айдып јӱретен. Баланыҥ баштапкы басканына, баштапкы айткан сӧзине, баштапкы каткызына сӱӱнип туратан. Биледе јети уул, ӱч кыс ӧскӧн. Јаандары ада-энезин сӱӱндирип, олордыҥ болушчылары болгон. Ада-энези балдарын ишке, ӱредӱге, јӱрӱмге таскаткан.

Быјыл, Уй јылда, бистиҥ энебис Айылчы Тодошевна Попошева ак-јарыктыҥ алдында эзен-амыр јӱрген болзо, тогузон јашту болор эди. Оору-јобол јок, су-кадык јӱрген болзо, узак ӧйлӧргӧ балдарына баш болуп, олордыҥ сӱӱнчизин, ырызын кӧрӱп, бала-барказына болужып јӱрер эди. Энебис јаныста јӱрген болзо, айса болзо, јӱрӱмис те башка болор эди. Та кажы да балазыныҥ јӱрӱми бӱгӱнгизинеҥ јакшы болор эди… Јӱрекке батпас ачуны кемге айдарыҥ? Бистиҥ ортобыста энемниҥ јок болгоны туй ла 46 јыл болды.

Энебис јаан оорып јадала, кайран балдарым канай јӱргей не, олорды кӧрӱп јӱригер деп, јанында јаткан тӧрӧӧндӧрине, Попошева Јыламаш јеҥебиске, Некешева Бабый эјебиске айдып туратан болгон эмтир. Јаан эјем Зоя Борисовна Јабаган јурттаҥ јаантайын келип, энемди кӧрӱп, кичееп туратан. Карындаштарын, сыйныларын чыдадып, ӱредип, јаан камаанын јетирген. Балдардыҥ кезиги черӱге, кезиги ыраада ӱредӱге барып, кичинектери школдо ӱренип, чыдай бергендер.  Адабыс, фронтовик кижи, бисти ишке, јӱрӱмге ӱреткен. Эмди сананып турзас, адабыстыҥ, энебистиҥ шылтузында бис ӱренип, иштенип, кижи болуп, эмди бойлорыс билелерлӱ болуп, бала-барка азырап јадыс.

Энемниҥ чыккан-ӧскӧн јери – элбек јалаҥдарлу Экинур јурт. Јайдыҥ јараш ӧйлӧринде энем балдарын ээчидип, ондо  јаткан тӧрӧӧндӧрине айылдап баратан. Кожо чыккандары кӧп: ага-карындаштары, эје-сыйындары. Энези Ӱркене Санашева кӱндӱзек, јалакай кижи болгон. Ары-бери ӧткӧн кижини айлына кийдирип, чайладар, куучындажар. Азырап алган адазы Санашев Табу колхозтыҥ председатели болуп, эрчимдӱ иштеген.

Энем кӱндӱзек, тӧп кижи болгон. «Балдарым, јаан улусты тооп, айылга кийдирип, чайладыгар, кажы ла кижи тӱҥей, аштап та јӱрген кижи бар, суузап та калган кижи бар» деп айдатан. Јаныста Кӱндеш деп јаан јашту кижи јаткан. Кышкы соокто тышкары јыгылып каларда, энем ол кижини экелип, айлына јылыдып, чайладып, кондырып салган. Ӧрӧкӧн энемди алкап, «балам, балам» деп айдып туратан. Кийнинде кӧрӧр болзо, ӧрӧкӧн јууда јӱрген фронтовик, јаан контузия алган кижи болуптыр. Олјого кирип, бичик-билигин јылыйтып, оноҥ ырыс болуп, Алтайына бурулып келген.

Бистиҥ јердиҥ улузы мынай айдатан: «Энеҥ јараш кижи болгон — узун эки тулуҥду, алтай бӧрӱгин, чаҥкыр тонын кийип алза, бис оноҥ кӧстӧрис албай, кӧрӱп туратаныс». Бистиҥ кажыбыстыҥ ла санаабыста ол јараш, иштеҥкей, санаалу, килеҥкей кижи болуп арткан. Энебис кожоҥдоорго сӱӱйтен. Ол ӧйлӧрдӧ улус нак, бирлик, јакшы кӱӱн-санаалу болгон. Байрам кӱндерде курсак-тамагын белетеп ийеле, јуулыжып, кожоҥдожып туратан. Энем ӱӱре-јелелериле кожо јаҥыс јерге отурып, јаҥар кожоҥдор кожоҥдоп туратан. Ол кожоҥныҥ кӱӱзи, энелердиҥ коо ӱндери элбек јалаҥдарга јаҥыланып туратаны санаамда арткан.

Энем алтай аш-курсагын ончозын эдип, балдарын азырап, аш-курсакты кышка белетейтен. Алтай аш-курсагысты јигенис учун, бис, кӧп балдар, аштабай-суузабай, тойу-ток јӱргенис, оору-јобол јок чыдаганыс.

Јаан уулдарынаҥ Василий Борисович куучындайт: «Энем ле адам турлуда јадарда, карындажымла кожо кой кабырар деп барганыс. Энем адын абралап, бис экӱни отургызып, турлу јаар ууланып ийгенис. Турлуга једерге, боочы ажар керек. Боочыга чыгып, ойто тӱжӱп јадарыста, та кайдаҥ да айу кичинек балазыла кожо чыгып келген. Ат ӱркӱп, ичкери болгон. Бис экӱ абранаҥ эки башка чарчай бергенис. Энем адын јӱк арайдаҥ токтодып, буулап, балдарын кӧрӧргӧ баскан. Мен ыраак барбагам, энем мени таап алган. Карындажым Коля кӧрӱнбей турган. Оны узак ла бедиреерге келишкен. Энем ыйлап, балам кайда, айулар апарды эмеш пе деп айдып, јыраа-агаштарды айланып бедиреп турган. Учында кӧрӧр болзо, Коля тыттыҥ тӧзинде уйуктап јаткан. Баланы таап алала, энем сӱӱнип, бис экӱни јединип, абра јаар баскан. Удабай адам келип, бисти абрага отургызып, турлу јаар апарган».

Эҥ кичинек уулы Петр Борисовичтиҥ айтканынаҥ: «Энем айылында јок, ол эмчиликте деп, айылда улус айдышкан. Акам Генала кожо јалаҥда ойноп турганыс. Айас, јакшы кӱн болгон. Бис экӱ јалаҥда чечектерди, маҥтап турган ӧркӧлӧрди кӧрӱп, јӱгӱрип турганыс. Теҥериле самолет учты, акам: «Кӧр, кӧр, самолет. Ол самолетто энем барып јат. Бисти кӧзнӧктӧҥ кӧрӱп, колыла јаҥып туру» – деди. Мен самолетты кӧрӱп, а, чындап та, энем ондо туру не, бисти де кӧрӱп ийген болбайсын деп сананып калдым. Энебис самолетло барала, кайда да тӱжӱп, биске једип келер деп сананып, сӱӱнип, экӱ айлыбыска једерге јӱгӱргенис».

Энемниҥ Экинур јуртта јадып турган сыйындары Валентина Табуевна Чербыкова, Зоя Табуевна Соколова, Мӧндӱр-Соккондо јаткан таайым Алексей Табуевич Санашев, јеҥем Галина Ивановна Санашева јаантайын келип, ӧскӱс арткан балдарды кӧрӱп, болужып туратан. Олорго јаан быйанысты айдып, бек су-кадык, эзен-амыр јадын-јӱрӱм, бала-барказына ырыс, сӱӱнчи кӱӱнзейдис. Јай ла келзе, эјелеримди кӧрӱп, куучындажар кӱӱним келер. Јолугып, куучындажып алзам, энемди кӧргӧнимле тӱҥей болор.

Каа-јаа Экинур барзам, јаан улус чырайымды ла кӧрӧлӧ, «сен Айылчыныҥ балазы ба?» деп танып ийер. «Эйе, энем Айылчы» — деп айдарым. Улус танып турган да, мен энемге тӱҥей эмтирим деп оморкоп сананарым. Энемде эмди баркаларынаҥ 21 бала бар, баркалары 20.

Билерис, эне, слер бийиктеҥ

Балдарарды кӧрӱп турганаар.

Чындык бистиҥ энебис,

Чыдап калды балдарар.

Олордо бойыныҥ балдары —

Слердиҥ баркалар чыдап јат.

Солун угыс улалат

Слер јӱрген Алтайда.

Кижи болуп јӱрзин деп,

Кижилик ырысты кӱӱнзегенигер.

Јаантайын бистиҥ јолыста

Јаркынду јылдызыс болугар.

Балдарыныҥ адынаҥ

Е. МАТВЕЕВА (Попошева) бичиген