Алтайдын Чолмоны

Ӧйди бириктиреечи учук

29.03.2021

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын Курай јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱренчиги Арсений Акемиевтиҥ «Эски фотојуруктыҥ изиле» деген бедиреништӱ-шиҥжӱлӱ ижиле таныштырадыс.

Бӱгӱнги јондык чыҥдый ла бойыныҥ ӧйинде келген јетирӱни учуры јаан ла баалу керектердиҥ бирӱзи деп чотойт. Јаҥы јетирӱлик эп-аргалар, онойдо ок компьютер, Интернет јер-телекейде јайылып калган ӧйдӧ газеттиҥ, бичиктиҥ ле ӧскӧ дӧ кепке базылган материалдардыҥ учуры јылыйат деген шӱӱлтеле мен бойым јӧпсинбейдим. Айса болзо, кем де планшеттиҥ, телефонныҥ, ноутбуктыҥ, компьютердиҥ экранын, электрон бичиктерди артыксынат. Је мениҥ санаамла, сеге јуук ла кару, таныш сӧстӧр салылган «тирӱ» бичиктиҥ бӱктерин табылу ачып кычырганыҥды кандый да бийик јетирӱлик эп-арга солып болбос. Эмезе азыйгы, ӧйлӧ кожо саргарган фотојуруктарлу газеттиҥ бӱктерин чебер ачып, таныш улустыҥ сӱр-кеберлерин кӧрӱп ийзеҥ, ӧкпӧӧриш, оморкоду мында болот.

Бу ӧткӧн јылдыҥ кӱзинде мен «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ ээчиде номерин ачып, «Бичидиш-2021» деген рубрикада јарлалган фотојуруктаҥ сакыбаган јанынаҥ таныш кижиниҥ кеберин кӧрдим. Фотојуруктагы улустыҥ ортозынаҥ таныш кижиниҥ сӱрин кӧрӱп, мен оны качан, кайда кӧргӧм деген сурактар санаамда кӱйбӱреп чыкты. Чындап та, лаптап сананып ийер болзо, шак ла бу кижиниҥ сӱр-кебери (портреди) јаанамныҥ айылында тӧрдӧ стенеде турат. Ол ло тарый јаанама бардым. Чын ла бу кижи мениҥ улу улдам болуптыр. Ол бистиҥ ортобыстаҥ ырааганынаҥ ала јирме јылга шыдар ӧй ӧткӧн. Мениҥ  билем байагы фотојурукты ӧкпӧӧрип, јилбиркеп, ајарулу ајыктады. Фотојурук качан согулган, кем соккон? Улу улдамла коштой турган не улус болотон? Шак бу сурактардаҥ улам мениҥ «Ӧйди бириктиреечи учук» деп адалган шиҥжӱлӱ ижим башталган.

Шиҥжӱлӱ-бедиреништӱ јайаан ижимниҥ амадузы улу улдам согулган эски фотојуруктыҥ тӱӱкизин, качан, кем сокконын, фотојуруктагы улусты бириктирген шылтагын, онойдо ок недеҥ улам ол јарлалганын бедиреп чокымдаары болгон. Бу ижимле колбой ӧткӱрген бедиреништӱ ижимле газеттиҥ кычыраачыларын таныштырадым.

Озо ло баштап мен бойымныҥ сурагымла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына баштандым. Меге фотојурукты Интернеттеҥ рекламный бӧлӱк алган деп каруу болды. Ӧскӧ бир де јартамал-јетирӱ јок.

Оноҥ Интернетке кирип, керектӱ јетирӱлерди бедиреп турала, «Читают «Алтайдыҥ Чолмоны» деген јакылта берип турала, каруузын таптым. Фотојурукты кӧмзӧниҥ керектери аайынча комитет 2011 јылда берип, алдында «Улаган аймактыҥ мал ишчилери ле трактористтери тыштанар ӧйинде «Алтайдыҥ Чолмонын» кычырат» деп бичип салган. Мениҥ улу улдам эр јажына Курай јуртта јаткан, иштеген ине. Канайып, нениҥ учун мындый болотон? Бого ӱзеери фотојуруктагы улустыҥ ортозынаҥ бойлорыныҥ ады-јолдорын олордыҥ бӱгӱнги кӱнде Курай јуртта јуртап јаткан балдары база таныдылар. Је онойып Интернеттеги јетирӱлерде јастыралар болуп турганын бу учурал кӧргӱзет.

Јолымды кӧмзӧниҥ керектери аайынча комитетке туттым. Пандемияныҥ да ӧйи болгон болзо, комитеттиҥ чыгартулу кижизиле куучындажарга келишти. Ол фотојурукты кӧмзӧ-архив салганыла јӧпсинди, је нениҥ учун јастыралу болгонын билбей турды. Мында меге М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекага баштанып, газеттиҥ бойын суразын деп јакшынак јӧп-сӱме айдып бердилер.

Је чындап та јолду јӧп-сӱме. Јӱс јылга јуук ӧйдиҥ туркунына чыгып турган газеттиҥ ончо подшивкалары библиотеканыҥ кӧмзӧзинде чеберлелип јаткан эмей. Ӧзӧгимде јаан ижемјилӱ, эски газетти, ондогы кару ла сӱрекей керектӱ фотојурукты табарга ичкери ле бардым. Эл библиотека пандемия ӧйинде кычыраачыларла иштебей турган болуптыр. Је библиотекарьлар мениҥ сурагымды ајарузы јогынаҥ артыргыспады. Кайда да 1972 јылда чыккан ла бу фотојурук јарлалган газетти табарга турганымды айдып бердим. Бис бодоштыра кӱскиде ле јаскыда чыккан газеттердиҥ бирӱзинде јарлалган болор бо деп шӱӱлтебисти айттыс.

Эл библиотеканыҥ ишчилери Рада Романовна Кулееваныҥ ла Елена Мирболовна Туткушеваныҥ эки кӱнниҥ туркунына улалган турумкай ижиниҥ шылтузында
1972 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 11-чи кӱнинде байагы фотојурукту чыккан газет табылды.

Нениҥ учун бис шак ла 1972 јылда чыккан газетти бедирегенис? Нениҥ учун дезе јерлештеримниҥ бирӱзи, Аблай Аленович Магауянов, фотојурукты кыракы шиҥдеген. Оныҥ бодоштырганыла, ол 1971 эмезе 1972 јылда согулган. Чындап, Интернетте салган фотојурукта 7 кижи ле газеттиҥ бӱгинде фотојуруктыҥ јарымы, 4 лӧ кижи турганы, јарталган.

Улу улдам Јалбай Ильич Тадыев

Фотојурукта оҥ јанынаҥ сол јаны јаар экинчи кижи мениҥ улу улдам Јалбай Ильич Тадыевтиҥ чыккан јери Чапаев јурт. Ол бастыра јӱрӱмине Кош-Агаш аймактыҥ јуртээлемдик башкартузында 1953 јылдаҥ ала бензовозтыҥ тискинчизи болуп иштеген. Ол Јазатыр јаар бензин тарткан. Је
1980 јылдыҥ учкары јеткер болуп, кӧп сынык-бычыктар алган. Узак ӧйгӧ эмденген кийнинеҥ бойыныҥ сӱӱген ижине бурылган. Бензинди эмди 21-чи партсъездтиҥ адыла адалган колхоз јаар тарткан. 1982 јылдаҥ ала ондо ло мениҥ тайдам Сергей Савостьянович Тельденов иштеп баштаган. Улу улдам ла тайдам бир организацияда сегис јылдыҥ туркунына кожо иштегендер. Улу улдам јӱрген болзо, быјыл 92 јашту болор эди. Јаанамныҥ куучындаганыла, ол 7 класс божоткон, Совет Черӱде турган. Јуучыл чертти 1950 јылдыҥ чаган айыныҥ
15-чи кӱнинде берген.

Бойыныҥ адазы керегинде меге кызы, мениҥ таайэнем, Валентина Ялбаевна Тельденова оморкоп куучындаган: «Адам 1929 јылдыҥ куран айыныҥ 10-чы кӱнинде Телеҥит-Сортогойдо чыккан. Бисти, тогус балазын, чыдадып, ончозына ӱредӱ берген. Адабыс ижине сӱрекей каруулу ла ак-чек болгон, онызын оныҥ кӧп тоолу грамоталары јолду керелейт. Ол амыралтага 1980 јылда чыккан ла 2003 јылда амырап калган».

XXI партсъездтиҥ адыла адалган колхозтыҥ колхозчылары

Улу улдамла кожо соктырган не улус болотон? Фотојурукта сол јанынаҥ улу улдамнаҥ ӱчинчизи Ойрот Мархынович Санаев деген кижи болуптыр.

Меге бойыныҥ адазы керегинде оныҥ јаан уулы Сергей Ойротович куучындады: «Адам 1939 јылда Курай јуртта Јенеју деген ӧзӧктӧ койчы  кижиниҥ билезинде чыккан. Ол Мархын Санаевтиҥ сок јаҥыс уулы болгон. Мархын бойы 1941 јылда фронтко аткарылган ла сурузы јок болуп јылыйган. Мениҥ адам  дезе службазын Львовский областьта ичбойыныҥ јуучыл частинде ӧткӧн. Черӱниҥ кийнинеҥ Ийиндеги СПТУ-да трактористке ӱренген. Иштеги јолын тракторист болуп
XXI партсъездтиҥ адыла адалган колхозто баштап, амыралтага чыкканча ак-чек иштеген. Ол 1964 јылда баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Мария Идубалинала айыл-јурт тӧзӧп, тогус бала азырап чыдаткан. Балдары ончозы тӧрӧл Курай јуртында амыр-энчӱ јуртайт. Адабыс уур оору-јоболдоҥ улам 2008 јылда амырап калган».

Фотојурукта оҥ јанынаҥ баштапкызы – Василий Теренович Алмадаков.  Борис уулыныҥ айтканыла, адазы 1929 јылда Чибитте чыккан. Оноҥ XXI партсъездтиҥ адыла адалган колхозто тракторист, механик болуп иштеген ле ӱч уул чыдаткан. Василий Тереновичтиҥ уулы Алексей Васильевич Алмадаков бойыныҥ ӧйинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте корреспондент болуп иштеген. Борис Теренович Курайда јуртайт.

Бу ла фотојурукта колында «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти тудунган јиит кижи коммунист, зоотехник, ферманыҥ јааны Сергей Белькоевич Кумашев деп кижи болуптыр. Бойыныҥ адазы керегинде јаан кызы Светлана Сергеевна Матыева, уулы Станислав Кумашев куучындады: «Адабыс С. Б. Кумашев 1942 јылда Курайда чыккан. Чибиттиҥ школында ӱренип, оноҥ ЗВТ-ны божоткон. Тӧрӧл колхозында зоотехник болуп иштеген, КПСС-тыҥ турчызы болгон. 1962 јылда баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеп турган Евдокия Чичканбаевна Едешовала биле тӧзӧгӧн. Энебис эрте амырап каларда, адабыс бисти, тӧрт балазын, чыдадып, ӱредип, јаан јолына чыгарган».

Сергей Кумашевтиҥ кийнинде турганы Зайткан Мейрханов, Сергей Белькоевичле коштой отурганы оныҥ эш-барааны Домаш Смагуловна. Мейрхановтордыҥ барказы    Андрейдиҥ куучынынаҥ: «Мениҥ тайдамныҥ ла јаанамныҥ чыккан јери Чаган-Узун јурт. Олор Курайга 1959 јылда кӧчӱп келген. Домаш Смагуловна бойы 1934 јылдыҥ, узак ӧйгӧ медпунктта санитарка болуп иштеген. Зайткан Джадранович – 1929 јылдыҥ, кӧп јылдардыҥ туркунына колхозтыҥ председателиниҥ тискинчизи болуп ак-чек иштеген, койчы-малчыларга курсак-тамак тарткан. Тайдам ла јаанам тӧрт уул ла тӧрт кыс азырап чыдаткан».

Сергей Кумашевле коштой отурганы – Ойрот Чалбанович Ундулганов. Бойыныҥ адазы керегинде јаан кызы Вероника Турлунованыҥ айтканыла, адазы 1938 јылдыҥ, ол Чаган-Узунда чыккан. Службазы ӧйинде киномеханикке ӱренип алган. Кийнинде јанып келеле, тӧрӧл јуртында киномеханик болуп иштеген. 1965 јылда билезиле Курай јурт јаар кӧчкӧн. Мында автолавкада да иштеген, киномеханик те болгон, сугараачы да болуп иштеген. Ада-энези јети балазын ӱредип, ишке таскаткан. Олор амыралтага чыгала, кайра Чаган-Узун јуртына кӧчӧ берген. Ойрот Чалбанович
2001 јылда јада калган.

Областной газеттердиҥ бӱктерин ачып

Мен чыкканынаҥ ала 48 јыл ӧткӧн газеттиҥ бӱктерин јилбиркеп, чебер ачып, бойыма сӱрекей јилбилӱ ачылталар эткем. Темдектезе, 1972 јылда областной газеттер тӧзӧлгӧнинеҥ ала 50 јылдыгын темдектеген болуптыр. Областной газеттердиҥ тӱӱкизи 1922 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнинеҥ ала башталат.  Нениҥ учун дезе шак бу кӱнде «Кызыл Солын Табыш» (1922-1923 ј.ј.) деген областной газеттиҥ баштапкы номери чыккан. Газеттиҥ баштапкы каруулу кӧчӱреечизи ол ӧйдӧ јарлу партийный ла совет башкараачы Иван Савельевич Алагызов болгон. Баштапкы номерде кӧп лӧ јаны Улу Октябрьдыҥ социалистический революциязыныҥ 55 јылдыгына учурлалган материалдар јарлалган. Газетке јылдаҥ јылга јилбӱӱ тыҥыган, јаанаган. Нениҥ учун дезе ол эл-јонго баштанган ла учурлалган.
1923 јылдаҥ ала «Кызыл Солын Табыш» газеттиҥ ады «Ойроттыҥ јери» деп кубулта адалган ла 1925 јылдаҥ ала ол «Кызыл Ойрот» деп адалган. 1930-чы јылдарда «Кызыл Ойрот» латин алфавиттиҥ таныктарыла кепке базылган. «Кызыл Ойрот» 1948 јылдыҥ чаган айынаҥ ала «Алтайдыҥ Чолмоны» деп адалган. Шак бу ӧй советтиҥ ӧйи болгон ине. Бистиҥ республика область болуп, Алтай крайга кирип турган тужы.

Онойып, 98 јылдыҥ туркунына Алтай Республиканыҥ эки  газеди алтай ла орус тилдерле чыгат. Јаан удабай, 2022 јылда, бистиҥ республикан газеттерис 100 јылдыгын темдектеер. 48 јыл мынаҥ кайра чыккан газеттиҥ шылтузында биске јарым чак кире тӱӱкилӱ фотојурукла элбеде таныжарга јарамыкту арга болды. Бу учуралда газет ӧйлӧрди бириктиреечи ӱзӱлбес учук болуп јат. Улустыҥ салымы орооныстыҥ тӱӱкизиле бек, бирлик колбуда.

Адакы сӧс

Мениҥ эски фотојурук аайынча ӧткӱрген шиҥжӱлӱ ижимниҥ шылтузында качан да кӧрбӧгӧн улу улдамныҥ, оныҥ айылдаштарыныҥ, нӧкӧрлӧриниҥ јеҥил эмес, је јилбилӱ салымдарыла јууктада таныжар ырысту учурал келишти. «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ рекламный баннер-материалында фотојуруктыҥ јӱк ле јарымызы јарлалганын бойыма јартап, чокымдап, меге фотојуруктыҥ бӱдӱн бойын табарга келишти. Бу фотојурук кӱскиде 48 јыл мынаҥ кайра областьта газетке бичидер ишле колбой согулган. Мында Горно-Алтайский автономный областьтыҥ Кош-Агаш аймагыныҥ Курай јуртыныҥ, КПСС-тыҥ XXI  партсъездиниҥ адыла адалган колхозтыҥ колхозчылары согулган. Фотојурукты газеттиҥ фотокорреспонденти Иван Кучияк соккон. Айса болзо, јада-тура мен бедиреништӱ ижимди улалтып, Иван Кучияк деген кижи, олордыҥ уйазы керегинде бичиирим.

Јондыкта газеттиҥ учуры сӱрекей јаан деп айдар керек. Шак газет улустыҥ кеберлери, учурлу керектер ажыра тӱӱкини улалтат. Фотојуруктагы улустыҥ балдары, баркалары, унуктары бойлорыныҥ ада-ӧбӧкӧлӧрин танып, эзедип кереестегени оморкодулу. Мен сананзам, газеттер кереги јокторын ылгап-элгеп, эҥ ле јилбилӱ, солун дегендерин јарлап јат. Је Интернет-ресурстар ончо ло немени келишкенче ле салып јат ине. Јиит улуска бир де катап болзо, архивке, библиотекага барып, ӧткӧн ӧйдиҥ эски бӱктерин кычыргар, кӧргӧр деп айдар кӱӱним бар.

Бедиреништӱ ижиме јаан болужын јетирген Курайдагы орто школдыҥ тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи Юлия Санаевага, «Алтайдыҥ  Чолмоны» эл газетке, эл библиотеканыҥ ишчилери Рада Кулеевага, Елена Туткушевага, кӧмзӧниҥ керектери аайынча комитетиҥ ишчилерине, онойдо ок фотојуруктагы улустыҥ тӧрӧӧн-туугандарына, бала-барказына јаан алкыш-быйан. Мениҥ ижимди Туулу Алтайдыҥ  тӱӱкизиниҥ урокторында, онойдо ок библиотечный уроктордо тузаланарга јарар деп сананадым.