Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтай тилим — байлу тилим

01.04.2021

Тулаан айдыҥ 31-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јаан залында республиканыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгына учурлай «Алтай Республикада государственный алтай тилдиҥ учуры ла оныҥ тергеелик кеминде айалгазы керегинде» билим-практикалык конференция ӧткӧн.

Јуунныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ председатели Артур Кохоев, Россия Федерацияныҥ Госдумазыныҥ депутады Иван Белеков, тергеениҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ, ӱредӱниҥ, билимниҥ, культураныҥ, јондык кыймыгулардыҥ чыгартулу улузы турушкан.

Олег Хорохордин конференцияны ачып, алтай тил јаҥыс та Алтай Республиканыҥ государственный тили эмес, је ол анайда ок орус тилле кожо телекейлик культураныҥ энчизиниҥ бир јаан учурлу бӧлӱги болуп јат деп темдектеген. Башчы бойыныҥ куучынында бисте алтай тил јанынаҥ «Алтай Республикада алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери», «Государственный национальный политиканы бӱдӱрери» аайынча аҥылу программалар једимдӱ иштеп турганы керегинде айткан. Ол  конференцияда шӱӱжилетен сурактыҥ учуры сӱрекей јаан болгонына јаан ајару эдип, алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери јанынаҥ 2022-2024 јылдарга јетире таҥынаҥ башка государственный программаны тургузары аайынча јакылта берип турганы керегинде угускан.

Башчы быјыл Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институды тӧзӧлгӧнинеҥ ала 70 јылдыгын темдектеер деп айткан. Бу институт кӧп јылдардыҥ туркунына алтай калыктыҥ тӱӱкилик ле культуралык энчизин чеберлеп кичееринде јаан учурлу иштер бӱдӱрип јат. Горно-Алтайсктагы госуниверситетте дезе алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди једимдӱ иштеп јат деп темдектеген. Бисте национальный бичик чыгартуныҥ ижи туку јӱс јыл мынаҥ кайра тӧзӧлгӧн. Бу ишти бӱгӱнги кӱнде бичик басманыҥ «Алтын-Туу» деген туразы мӧрлӱ бӱдӱрет. Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ сценазында алтай тилдӱ ойын-кӧргӱзӱлер тургузылат деп аҥылаган. Башчы алтай тилди корулаары ла чеберлеери аайынча анайда ок јаан ишти алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязы, «Эл Алтай» ГТРК, «Алтайдыҥ Чолмоны» газет ле муниципал чыгармалар бӱдӱрип јат деген. Бисте анайда ок алтай культураныҥ «Алтай Кабай» деп тӧс јери тӧзӧлип јат.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Артур Кохоев бойыныҥ уткуулду сӧзинде тергеениҥ парламенти бойыныҥ ижиниҥ ууламјызы аайынча тергееде јаткан элдердиҥ культуразын ла тилдерин чеберлеп ӧскӱрери аайынча чылазыны јогынаҥ иштеп јат деп айткан. Ол конференцияныҥ туружаачыларына парламент 2020 јылда «Алтай Республикада алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери аайынча программага» чыгарып турган акча-манаттыҥ кемин 5 миллион салковойдоҥ 10 миллионго јетире кӧдӱргенин эзеткен. Эл Курултайдыҥ парламентиниҥ спикери бу программаны ойто катап кӧрӱп, оны јаҥыртары керегинде база айткан.

Конференцияныҥ туружаачылары бичиктердиҥ ле журналдардыҥ «Алтай тилим — байлу тилим» деген кӧрӱзиле јилбиркеп танышкандар.

Јакшылар ба, конференцияныҥ туружаачылары!

Кӱндӱлӱ нӧкӧрлӧр лӧ тӧрӧӧн-туугандар!

Бистиҥ конференцияныҥ ады-чабы «Алтай тилдиҥ сурактары: эмдиги айалга ла эртенги алтамдар» деп адалат. Акты ак, караны кара деп айткажын, алтай тилдиҥ сурактары бӱгӱн республикада эҥ ӧйкӧгӧн сурактардыҥ бирӱзи дезебис, конференцияныҥ учуры чындаптаҥ јарталат.

Тӧрӧл тили барда, калык-јон до бар, калык-јон барда, тӧрӧл тили де бар. Калыктыҥ тын-ийдези тӧрӧл тилиле куучындашканында, эл-ороондордыҥ бел-арказы тӧрӧл тили бар болгонында.

Россияныҥ јаҥыртылган Конституциязында «Орус тил — эл-ороонды  тӧзӧгӧн калыктыҥ тили» деп бичилген. Арасей Конституция аайынча федерация бӱдӱмдӱ эл-ороон болуп јат. Канча калыктардаҥ турган  јаан ороонды орус тил кӱреелей бириктирет. Ол ок ӧйдӧ Арасей Федерацияныҥ тӧзӧмӧлин тыҥыдып ла байгызып турган ийде — ол оныҥ канча калыктарыныҥ ла албатыларыныҥ тилдери болуп јат. Оныҥ да учун, темдектезе, алтай калык Арасей Федерацияныҥ бир ӱзӱлбес айрызы — Алтай Республиканы тӧзӧгӧн калык болуп, алтай тил конституциялык учур алынган. Алтай Республика алтай тил бар учун тӧзӧлгӧнин бис качан да ундыбас учурлу.

Президент В. В. Путин: «Алтай тил јебрен тӱрк тилдердиҥ бирӱзи. Чындаптаҥ айтса, ол ончо тӱрк тилдердиҥ тӧзӧлгӧзи болуп јат. Оныҥ да учун калыктардыҥ культураларын, чӱм-јаҥдарын ла тилдерин ӱредерине ајаруны там тыҥыдар керек» деп айткан. Бистиҥ Арасейге бойыбыстыҥ кӱӱнисле киргенистеҥ бери, Елизавета Петровнадаҥ башка, алтай калык керегинде мындый Улу Сӧсти бир де император, бир де Генеральный качы айтпаган. Президенттиҥ бу сӧстӧрин бис айдары јок тереҥжиде оҥдоор учурлу.  Ол тӧрӧл тилдиҥ учурын јаҥыс ла бийик баалаганы эмес, ол элдеҥ озо бистерге тӧрӧл алтай тилди мынаҥ ары канайда кичееп ле чеберлеп, корулап ла ӧскӱрип апаратан јаан молју тургузат.

Је, незин јажырар, бÿгÿн чыдап јаткан јаш ӱйе алтай тилдеҥ астыгып баштаганы кӧндӱгерге туру.  Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ чактар тӱбинеҥ келген энчи-байлыгын мынаҥ ары канайып улалтып апаратан сурак там ла там курчып келди.

Алтай тил Алтай Республикада конституциялык учурлу да болзо, је ол калганчы ӧйлӧрдӧ јаҥду ла болуп, тӧс учурын јылыйтып турганын эксперт-шиҥжӱчилер јолду темдектейдилер. Республиканыҥ бозогозына једип келзегер, ондо мындый уткуул бар: «Добро пожаловать в Республику Алтай». А «Алтай Республикага кӱӱнзеп келигер!» деп алтайлап айтканы та кайда јылыйган? Республиканыҥ тӧс јери — Горно-Алтайскта да алтайлап бичиген јазамалдарды јарыткыш та тудунып бедирезеҥ, ас табарыҥ. Бу тил керегинде Јасакты ла Конституцияны кӧнӱ бусканы эмес пе?

Чокумдап шӱӱжетен сурактар баштаҥ ашкан. Мындый айалгада ишти бис бӱгӱн недеҥ баштаар учурлу?

  1. Бис республика деп бийик јамылу. Оныҥ учун эмдиги кату ӧйдӧ алтай тилдиҥ государственный политиказын јаҥыртар ӧй келген, ончо ишти бир тизӱде чокум апарар керек. Јаҥырта чокумдаар дегени — ол алтай тилдиҥ эмдиги айалгазын бастыра јанынаҥ аайлада шӱӱп кӧрӧлӧ, мынаҥ ары алтай калыкка јӱрӱмдик учурлу бу ишти канайда кӧдӱрип апаратанын бойыска јартап алар учурлу, орустап айтса, «создать обновленную концепцию государственной языковой политики Республики Алтай». Ого тайанып ла башкарынып, бӱдӱретен иштердиҥ республикан тӧс ууламјылу государственный Программазына чыгарыс. Республиканыҥ башчызы Олег Леонидович Хорохордин ол јанынаҥ јакылтаны 2019 jылдыҥ кичÿ изÿ айында алтай тилдиҥ Совединде берген болгон.

Бу бирлик Программаны Башкару ла Эл Курултай кеминде јӧптӧп, республикан бюджеттиҥ ле акча-манаттыҥ јӧмӧлтӧзин толо јеткилдегени мӧрлӱ болор.

Президенттиҥ айтканыла, тилдиҥ сурагын, тилдиҥ политиказын јаҥыс јандай эмезе оок-теек ууламјыларга бӧлӱӱри чочыдулу да, јеткерлӱ де керек.

  1. Тӧрӧл тилдиҥ ӧзӱмин јаныс ла албаты ӱредӱниҥ бӧлӱктерине јӧрмӧп-јарбып салганы сÿрекей jастыра. Эмдиги аккара бажы јок ӧйдӧ, глобализацияныҥ јотконында тӧрӧл культураныҥ, тӧрӧл тилдиҥ, тӧрӧл чӱм-јаҥныҥ учуры јаҥыдаҥ ойто тыныш алынып јатканы кӧрӱмјиктӱ ле ајарулу.

Кижиге тӧрӧл тилине тартылып јӱретенине јаштаҥ ла ала бойыныҥ билези ле ада-энези таскадып јат. Јаҥдаган чӱм-јаҥдарыс, јаҥарлаган кожоҥ-јаҥарыс, кайлаган кай-чӧрчӧктӧрис, Эл-Ойын байрамдарыс ла маргаандарыс — ол ончозы, бир сöслö айтса, культура болуп jат.

Је албаты-јонды бирлик калык болзын деп тынын берип турган бу байлык культураны бис канча кирези кичееп ле ӧскӱрип јадыбыс? Бу бӱгӱнги кӱнде сурактыҥ сурагы болуп јат. Театр, газет, бичик басма, радио, телекӧрӱлте — олор јаҥыс ла алтайлап куучындайтан кӧргӱзӱ эмес, олор алтай тилдиҥ бийик  јозогы ла чӱмдӱзи болор учурлу. Бӱгӱн Россия Федерацияныҥ 85 субъегинеҥ јӱк ле Алтай Республикада јербойыныҥ телекӧрӱлтези јок («Эл Алтай» ГТРК—ВГТРК-ныҥ филиалы). Республикада бойыныҥ телекӧрӱлтези болгожын, алтай ла орус тилдерле јербойыныҥ солундарын ла јетирӱлерин элбедер арга кӧптӧй берер эди. Јаан учурлузы — балдарга алтай тилле чӧрчӧктӧрди, мультфильмдерди, ойындарды ла соотторды јаантайын кӧргӱзип турары.

Совет ӧйдӧ алтай тилге ле литературага, школдо алтай тилди ӱредериниҥ программазына, бичиктер кепке базарына государственный јӧмӧлтӧ болгонын эске алынарга келижет. Совет јаҥды ойто орныктырар деп айдып турган кижи јок, је ол тушта болгон ченемелди ундыбас керек.

  1. Калганчы јылдарда бистиҥ республиканыҥ окылу јетирӱлерин уксаҥ, алтай тилдиҥ сурактары јанынаҥ ӱредӱ бӧлӱгинде ончозы кем јок, јакшы. Чын ла ондый эмеш пе деп сананарыҥ?

Jе öткӧн чактыҥ 90-чы јылдарынаҥ бери республикада алтай тилди ле литератураны предмет кеминде ӱредип турган текши ӱредӱлӱ школдордыҥ тоозы бӱдӱнниҥ ӱчинчи ӱлӱзине астадылып калган.

Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республикада алтай национальный школ деп адалган бир де школ јок. Плакастыҥ адын аданган республикан гимназия бойыныҥ национальный деп адын гимназияга кӧчӧр тужында јылыйтып салган. Калада 7-чи таҥмалу текши ӱредӱлӱ школдыҥ салымы кандый айалгада? Национальный ууламјылу деген балдардыҥ садиктериниҥ аайы-тӧӧйи Горно-Алтайскта ла аймактарда кандый кеминде?

ХХ чактыҥ 90-чы jылдарында республиканыҥ ÿредӱ министерствозында «Алтай Республиканыҥ национальный школдорыныҥ ээжилери» (концепциязы) јӧптӧлгӧн болгон. Ол ээжилер аайынча бир канча школдор, ол тоодо республикан гимназия,  јозок кӧргӱзер школдор болуп адалган. Алтай тилди тереҥжиде ӱредер методика, эп-аргалар јарталган. Јада тура, министерствоныҥ бир кезек  башкараачылары бу ээжи-концепцияны Горно-Алтайсктыҥ госуниверситединиҥ педагогика кафедразына бӱдӱрзин деп молјоп салгандар. Оноҥ ончозы араайынаҥ когызап-јылыйып калган.

Горно-Алтайсктыҥ университеди дееристе, баш ла болзын, канча јылдарга молjошкон кийнинде, алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди таҥынаҥ ачылган. Ачыгынча айдалы: бу факультеттиҥ тӧс учуры — алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилерин чыҥдый белетееринде. Ого ончобыс болужып ла јӧмӧжип  јӱректер.

Чой ло Турачак аймактарда алтай тилдиҥ аҥылузын школдордо канайда ӱредерин бу докладта тӱгезе айдар арга јок. Конференцияда ол керегинде ачык-јарык куучын јеткилинче болзын, сӧс айдар улус јӧмӧшсин деп кӱӱнзейдим.

Бӱгӱн бу конференцияда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери туружып јат. Слердиҥ бӱдӱрип турган ижигер једимдӱ, ӱреткен балдарыгардыҥ кӧкси ойлу, кӧзи чокту болзын деп кӱӱнзейдис, кару ӱредӱчилер!

  1. Бÿгÿн тӧрӧл тилин кӱӱнзеп ӱренетени буудактала берген деп ачыгынча айдарга келижет. Онызы кӧп сабазында бойыстаҥ ла камаанду. Эмдиги Јасактар ла некелтелер аайынча тӧрӧл тилди кыйалта јок ӱренери учурлу да болзо, кезикте ада-энелер балдарына кандый тил ӱренерин талдап, угузу бичигилейт. Чын, федерал Јасакта кандый тил ӱренерин бойыныҥ кӱӱниле талдаар арга берилген. Је… ӱренчик бойыныҥ кӱӱниле тӧрӧл лӧ орус тилдерге ӱзеери ӧскӧ дӧ тилдерди ӱренер аргалу (темдектезе, англий, француз, немец, кытат ла о. ӧ). «Бойыныҥ кӱӱниле» деген алтамды кезик ада-энелер баланыҥ ӱредӱзин јеҥилтерге ле болуп эткилейт. Је мындый «шылтактаҥ» улам ӧзӱп јаткан јаш корбо ӧбӧкӧлӧриниҥ энчизин ычкынып, бойын тӱредип, јоксырадып јатканын канайып сананбас…

Россияда тӧрӧл тилдерди ӱредери, ӧскӧ дӧ предметтер чылап ок, ӱредӱлик госстандартка кирет. Онызы бистерге сӱрекей јаан учурлу. Тӧрӧл тилди ӱредер ле тӧрӧл тилди ӱренер дегени, орустап айтса, «изучение родного языка и обучение на родном языке» дегени алдынаҥ башка учурлу болгонын федерал Јасактар чокум јартап јат. Темдектезе, Коми Республикада тӧрӧл тилди ӱредӱлик госстандарт аайынча кыйалта јок ӱредерин республикан парламент аҥылу Јасак ажыра jöптöп, чокумдап койгон.

Тил јанынаҥ јасактарды, ол тоодо Алтай Республиканыҥ Конституциязын јаҥы ӧйдиҥ ле Россияныҥ јаҥыртылган  Конституциязыныҥ некелтерине келиштире јазайтан ӧй келген. Керексинбей отурып калзабыс, оройтып каларыс.  Эл-јон Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы, оныҥ депутаттары бу јӱрӱмдик ле тӱӱкилик учурлу керекте бойыныҥ курч ла билгир сӧзин айдар деп иженет.

  1. Тилдиҥ ӧзӱми литературалык тилдиҥ кеминеҥ камаанду. Алтай тил јебрен тӱрк тилдеҥ бӱткениле јарлу, ол озогы руника бичикле кӧнÿ колбулу. Олор бӱгӱн кижиликтиҥ культуразында текши јарлу. Ойрот ӧйдӧги ÿзÿк бичиктер, судур бичиктер алтай литературалык тилдиҥ байлыгы болуп артат.

Алтай литературалык тил XIX чакта кириллицага кӧчкӧн кийнинде, јаҥы ӧзӱм алынган. Оныҥ бажында атту-чуулу бичиичилер Михаил Чевалков, Иван Штыгашев, Мирон Мундус-Эдоков; олорды ээчиде Павел Чагат-Строев, Павел Кучияк, Чот Енчинов тургандар. Алтай литературалык тил анчада ла XX чактыҥ бажынаҥ ала экпиндӱ ӧзӱм алынганы пассионар кептӱ ийде болуп калган.

Лазарь Кокышев, Аржан Адаров, Эркемен Палкин, Борис Укачин ле оноҥ до ӧскӧ  талдама бичиичилер бӱгӱн алтай культураныҥ тергеезинде алтын-мӧҥӱндий јаркындалат.

Мыныҥ ончозын нениҥ учун кыскарта тоолоп тургам дезе, алтай литература бӱгӱн кандый айалгада болгонын шӱӱжер ле айдарга керек болуп јат. Конференцияныҥ ижинде Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ јаандарыныҥ бирӱзи, Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ качызы Бронтой Янгович Бедюров туружат. Атту-чуулу јерлежистиҥ ле бичиичиниҥ сӧзи бистиҥ конференцияда учурлу болорында алаҥзыбай да јадым.

  1. Тил — ол јаҥыс јерде кыймык јогынаҥ турган энчи-байлык эмес. Ол јаантайын ичкери ӧзӱмде, тирӱ кижидий кыймыгуда. Билим-наука оны бастыра јанынаҥ аайлада шӱӱп јат, ӧзӧтон  јолын  илелеп, чокумдап, јартап јат.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институды ла бистиҥ университеттиҥ ишчилери, ӧскӧ дӧ билимчилер бу ӧйдиҥ туркунына кӧп лӧ јаан шиҥжӱлер ӧткӱргендер, бичиктер ле учебниктер jазагандар, школдорго керектӱ ӱредӱлик ээжилер белетегендер. Бистиҥ атту-чуулу билимчилерис Сазон  Суразаков, Александра Тыбыкова, Василий Тадыкин, Степан Каташев ле ӧскӧлӧри де алтай тил билимге бойыныҥ камаанын јетиргендер.

Jе бÿгÿн алтай тилдиҥ öзÿмин оноҥ ары тыҥыдарга  шиҥжÿлӱ иштер öткÿрери сÿрекей              jаан учурлу. Темдектезе, алтай тилдиҥ јартамалду сӧзлиги эмезе алтай тилдиҥ алфавидиниҥ эмдиги айалгазы ла о. ӧ.

  1. Тилдиҥ сурактары, чындап та, јӱрӱмдик учурлу деп, тегин айдылбаган. Элдеҥ озо экономика, политика, оныҥ кийнинде культура, тил болзын деп турала, бӱткӱл эл-јондор до кунурап калгандар. Арасей империяда улусты башкараачы иштерге орус тилди, оныҥ грамматиказын ла литературазын билери аайынча диктант ӧткӱрип, алатан ченемел болгон. Эмдиги Арасейде президенттиҥ баштаҥкайыла госслужбага улусты ишке орус тилдиҥ диктанты ажыра алар сурактар јолду тура берди. Республикаларда, орустап айтса, национальный идентификацияла колбулу иштерге улусты тӧрӧл тилин билери ажыра алар керек.

Алтайлар бойыныҥ кӱӱниле Арасейге кожулып, бу јӱс јылдардыҥ туркунына телекейге јолды орус тил ажыра ачат, бис орус цивилизацияныҥ улузы болуп јадыбыс. Оныҥ учун орус тилди јакшы билетени, анчада ла алтай школдордо орус тилди тереҥжиде ӱренетени сӱрекей учурлу, анайда ок ӧскӧ дӧ ороондордыҥ тилдерин кичеенип ӱренетени бӱгӱнги јӱрӱмде керектӱ болуп јат.

Эмдиги ӧйди Интернеттиҥ ӧйи дежет. Соцсетьтерде каа-јаа да болзо, анаҥ-мынаҥ алтай сӧстӧр бичилип турат, алтай эрмек угулып келет. Ӧзӱп келген јаш ӱйе бой-бойыла алтайлап Интернет ажыра куучындажар арганы тыҥыдатаны, электрон система ажыра ÿренетени јаан учурлу керек болуп jат.

Бу конференцияныҥ ижинде алтай калыктыҥ јарлу ла тоомјылу улузы, культураныҥ ла билимниҥ ат-нерелӱ јайаачылары туружып турганы сӱрекей јарамыкту ла ижемјилӱ деп айдарга турум. Нениҥ учун дезе, тӧрӧл тили учун сананып эмезе санааркап јӱргени, тӧрӧл јериниҥ салымыла биригип калганы — чогулган улусты бир калык-јон эдип бириктирет, телекейлик тилле оны «чогулган улустаҥ чоҥ нация бӱдет» деп јартап айдып јадылар. Оныҥ да учун тӧрӧл тил јогынаҥ калык та јок болорын качан да ундыырга ла билбеечи болорго јарабас. Ол агару Алтай jеристиҥ ле Арасей Тöрöлистиҥ тазылданган тазылы.

Быйан болзын.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина