Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Эне-чӧлдиҥ ус эпшизи

01.04.2021

Эре-Чуйга јол-јорык келижерде, Алтайдыҥ сӱреен ыраак бу толугында јадып, иштеп турган јаан јашту ус кижиге туштаарга келишкен. Зинаида Борокучуковна Керексибесова јаҥыс ла тӧрӧл аймагында ады-чуузы чыккан ус эмес, је онойдо ок бу ӧткӧн онјылдыктар туркунына јаан јашту кӧкчиниҥ кӧктӧгӧн чегедектери, алтай бӧрӱктери, эр улустыҥ кӧгӱспектери, белетеп-јазаган киндиктери, шаҥкылары, колтыкчылары, јарангыштары Туулу Алтай ичинде сӱреен јарлу болуп калган. Устыҥ кӧктӧгӧн, эткен кеп-кийими де, јӱзӱн-башка эдимдери де тӧрӧл јеристиҥ бастыра кемдӱ выставка-кӧрӱлеринде једимдӱ туружып келген.

Зинаида Борокучуковна Мукур-Таркаты јуртта чыккан-ӧскӧн, иштеген. Оныҥ энези ле адазы јажына уй-малда да иштеген болзо, је бойлоры ус улус болгон. Энези јети-тас сӧӧктӱ Татьяна Васильевна Башкунова алтай тондор кӧктӧӧр, чегедектерди јаш келиндерге, јажы јаан улуска деп ылгап кӧктӧп отурар кижи болгон эмтир. Тӱӱнерин сӱреен сӱӱр болгон. Ол бойы Оҥдой аймактыҥ Ӧлӧтӱ јуртында чыккан-ӧскӧн.  Адазы моол сӧӧктӱ Борокучук Черикович Башкунов јажына ла малда иштеген, је агаштаҥ узанарын сӱӱр болгон. Бош ӧйлӧрдӧ мӧш, тыт агаштардаҥ эдимдер эдип, узанып отуратан. Бу биледе он ӱч бала чыдаган.

Зинаида Борокучуковна тоҥжаан сӧӧктӱ Николай Михайлович Керексибесов деген кижиле јурт тӧзӧгӧн лӧ тогус бала азырап чыдаткан. Качан эш-нӧкӧри бу ак-јарыктаҥ сӱреен эрте јӱре берерде, эне кижи балдарыла кожо артып калган. Јаштаҥ ала ус улустыҥ билезинде чыдап, эне-адазынаҥ јайалта да, таскамал да, иштеҥкейи де тӱжӱп калганы бу айалгада сӱреен јаан учурын ойногон.

Бӱгӱнги кӱнде ус кӧкчиниҥ балдары ончозы билелӱ, баркалар чыдап јат. Келиндерди, кӱйӱлерди, олордыҥ балдарын, баркаларыныҥ балдарын чоттоп ийзе, билениҥ улузыныҥ текши тоозы 65-теҥ ажа берер. Балдары республиканыҥ аймактарында, тӧс калада, ороон до ичинде јадып иштейдилер. Зинаида Борокучуковна бойы Кош-Агаш аймактыҥ тӧс јуртында јадат.

Зинаида Борокучуковнаныҥ  специальность-ижи мелиоратор, је ол бастыра јӱрӱминде кӧктӧнӧр, узанар иште иштеген. 1980-90 јылдарда Мукур-Таркатыда колхоз миллионер-колхозтордыҥ бирӱзи болуп, бастыра ла ууламјыларда иш једимдӱ барган: библиотека, музей, школ, Культураныҥ туразы, быттыҥ туразы… Шак бу ла быттыҥ туразыныҥ ижин Зинаида Борокучуковна билгир башкарган. Олор кӧктӧӧр ижин јаҥыс ла улустыҥ айбылары, сурактары аайынча бӱдӱрип турган эмес болгон, је онойдо ок алтай кеп-кийимдер кӧктӧп, ол тужында областьта болуп турган јаан учурлу керектерде туружып, аймактыҥ ады-чуузын корып туратандар.

1990-чы јылдарда колхозтыҥ јааны Мураткан Бейсенович Кыдырбаев болгон. Ол тӧрӧли учун санааркаар, тӧрӧл јуртыныҥ, аймагыныҥ ады-чуузы учун ак-чек иштеер кижи болгон. Мураткан Бейсенович ол ӧйлӧрдӧ јурттыҥ јайалталу улузына болужып, олорды јӧмӧп, тергеелик кӧп керектерде турушсын деп амадап туратан.

Зинаида Борокучуковна кылык-јаҥыла иштеҥкей де, омок то кижи болгон учун, байла, ол узак ӧйлӧргӧ Мукур-Таркатыныҥ орто ӱредӱлӱ школында эне-адалардыҥ комитединиҥ, эпши улустыҥ совединиҥ,  кийнинде јылдарда ветерандардыҥ совединиҥ јааны болуп иштеген. Јаҥыскан кӧп балдар азыраган кижи ондый болбой. Бойы ла ошкош келиндерле кожо балдардыҥ, билелердиҥ сурактарыныҥ аайына чыгып, болужын јетирип, иштеп келген. Бастыра ла ӧйлӧрдиҥ туркунына Зинаида Борокучуковна кӧктӧнӧрин бир де туура салбаган.

Ус кижиде бош ӧй јок. Јайаандык иш кӱнӱҥ ле барып јат. Республиканыҥ культуразында, јайаандыгында болуп турган керектер эмди сӱреен байлык. Кош-Агаш аймактыҥ ады-чуузын јербойыныҥ устары бастыра кемдӱ иштерде чыгарып јадылар. Зинаида Борокучуковна јаҥыс ла тергеелик кеминде кӧрӱлерде турушкан эмес, је онойдо ок Сибирь  кеминде кӧрӱ-туштажуларда туружып, јеҥӱлӱ јерлер база алган.

Јаштаҥ ала алган таскамал недеҥ де баалу деп, Зинаида Борокучуковна темдектеген. Эне-адазыныҥ ол ӧйлӧрдӧги салынган энчизи бӱгӱнги солунталарла кожо кожымакталып, недеҥ де јараш кеп-кийим, эдимдер кептӱ «туулып» келгенин темдектебеске болбос. Јаан јашту ус чегедектер кӧктӧп, албатыбыстыҥ бу учурлу кеп-кийимин учурыла башка эдип ылгаштырат — келиндерге, јаан јашту улуска. Чегедектерге коштондыра кӧктӧп турган колтыкчылар бой-бойынаҥ база аҥыланып турган эмтир. Колтыкчылардаҥ эпши канча балалу, балдары кыс па эмезе уул ба болгоны јарт кӧрӱнип јат. Онойдо ок «киндиктер» деп адалган јараш эдим бар эмтир. Киндиктерге балдардыҥ киндиги салынат ла, кийнинде балдар јаандаза, олорго бойлорына сыйлалат.

Онойдо ок Зинаида Борокучуковна эпшилерге јарангыштар јазайт. Баалу таштардаҥ јинјилер, сыргалар, шаҥкылар белетейт. Баалу таштарды таштар садып турган саду-јерлердеҥ алат. Јазап турган база бир јилбилӱ эдимди кайкап кӧргӧнис — коручылдар. Айыл-јуртка, јаан улуска, балдарга. Учурыла бу коручылдар база башка-башка эмтир. Је кеерекедип, алтай чӱм-јаҥдарга тайанып эдилген бу учурлу ла јараш эдимдер чын ла јилбилӱ кӧрӱнген.

Бу ӧрӧ адалган ишти Зинаида Борокучуковна 1980 јылдардыҥ учынаҥ ала бӱдӱрип келген. Ич-кӱӱни байлык, кӧкси ойгор, колы ус эпшиге бу јайаандык ижи, јайалтазы, таскамалы, иштеҥкейи сӱреен јаан болужын јетирген. Ол јаҥыс ла чике бойыныҥ алдында турган амадузын эмес, је онойдо ок текши аймагыныҥ албатызыныҥ ады-чуузын корып, јайаандык јӱрӱмин байгыскан.

Зинаида Борокучуковнага тулаан айдыҥ 30-чы кӱнинде толо јаш — 65 јаш — толгон. Оныҥ учун бис јаан јашту ус эпшиге јаҥыс ла јакшыны кӱӱнзейдис.

Ӧткӧн јыл культурада, јайаандыкта иштеп тургандарга эмеш кӱчке келишкен. Је бу јылда јӱрӱм кыймыктанып, ойто такып ӱренишкен кеминге бурылып јат. Айдарда, ус улустыҥ јилбилӱ ижиле таныжар, олордыҥ байлык телекейине айылдап барар аргалар база элбейт. Эре-Чуйдыҥ эне болгон чӧлдӧриниҥ јайааны элбек јайалталу узыныҥ ижиле тергеениҥ улузына таныжып алар аргалар кӧптӧӧр. Бис канча јылдарга улай алтай јериниҥ абатызын сӱӱндирген, иштенетен кӱӱни де, тебӱзи де бир де астабаган энеге, јаан јашту ус эпшиге јаҥыс ла быйан айдып, јакшылыкты кӱӱнзейдибис…

А. МАЙМАНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина