Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӱредӱликте де, билимде де озочыл иштӱ…

01.04.2021

В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, бийик квалификациялык категориялу ӱредӱчи, филология билимдердиҥ кандидады

, Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Россия Федерацияныҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ кӱндӱлӱ ишчизи, «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи-2007» деген тергеелик кӧрӱ-маргаанныҥ јеҥӱчили, ПНПО-ныҥ «Россияныҥ эҥ артык ӱредӱчилери»
(2007 ј.) деген бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанныҥ јеҥӱчили, ПНПО-ныҥ «Алтай Республиканыҥ эҥ артык ӱредӱчилери» (2006 ј.) деген тергеелик кӧрӱ-маргаанныҥ јеҥӱчили, Алтай Республиканыҥ башчызындагы алтай тилдиҥ совединиҥ турчызы Ульяна ТЕКЕНОВАНЫҤ ады-јолы ыраак-јуук талаларда элбеде јарлу.

Ол јаҥыс та ресгимназияда иштеп турган эмес, је онойдо ок тӧс ижиле коштой эл университетте алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ кафедразыныҥ доценти, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ баш билим ишчизи. Ӱредӱ ле билим ууламјыларда ижи турулталу.

Ульяна Текенова (Сайланкина) 1961 јылдыҥ тулаан айыныҥ 25-чи кӱнинде Кӧксуу-Оозы аймакта Кујурлу јурттыҥ јанында  Туралду деп јерде чыккан. Адазы кӧгӧл майман  сӧӧктӱ Селем (Николай) Майманович (1927-1982 ј.ј.) Сайланкин  Оймон ичинеҥ. Таадазы Алтын-Јала Сайланкин (1907-1942 ј.ј.) Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Ленинградский фронтто јеҥ јастанып јыгылган.

Ульяна Николаевнаныҥ айтканыла, олордыҥ ада-ӧбӧкӧзи Мата Сайлаҥка (1865-1937 ј.ј.), бай ады Апыйым деп кижи болгон. Аргалу-чакту јаткан. 1889 јылда  јорыкчы В. В. Сапожниковко јол баштап јӱрген. Ол јол-јорык керегинде «По Алтаю» (1949 ј.) деген бичикте сӱрекей јакшы бичилген ле картада «Сайланкина грива» деген  кырдыҥ ады да адалып калган. Оноҥ 1908 јылда Г. И. Чорос-Гуркинге база јол  баштап јӱрген. Ады јарлу јурукчы Апыйымды кереес эдип јураган.

Ол 1937 јылдыҥ кӱчӱрген айында албатыныҥ ӧштӱзи деп бурулаткан ла јаҥар айдыҥ 30-чы кӱнинде Кызыл-Ӧзӧктӧ оны адып салган. Кийнинде актаткан.

Карындажы Иннокентий Матай база В. В. Сапожниковтыҥ атту-чуулу јолбаштаачызы болгон.

Ульяна Николаевнаныҥ энези алмат сӧӧктӱ Вера Алматовна Сайланкина (Белеҥир Байгаровна Тугашева)  угы-тӧзиле Аркыттыҥ алматтарынаҥ. Ада-энези  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ бажынаҥ ала учына јетире тылда иштеген. Олор  4 уулын ла 6 кызын чыдадып-ӱредип, јаан јолына чыгарган.

Ада-энезиниҥ эрке-торко кызы Ульяна Кујурлуныҥ баштамы, оноҥ Тӱҥӱрдиҥ сегисјылдык ла Катандуныҥ орто ӱредӱлӱ школдорын божоткон. Интернатта да јаткан.

Школдыҥ кийнинеҥ Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ тӱӱки-филологиялык факультединиҥ алтай бӧлӱгине кирип, оны 1983 јылда једимдӱ тӱгескен. Ол ады-чуузы јарлу ӱредӱчилер, билимчилер С. С. Суразаковто, Н. Н. Суразаковада,
Н. А. Кучигашевада, С. С. Каташта, С. М. Каташевте ӱренген. В. И. Чичиновтыҥ орус литеатурала кычырган лекцияларын да угарга келишкен.

2008 јылда Казаньда «Национальная картина мира в прозе Дибаша Каинчина» деген диссертациязын једимдӱ корыган.

Эш-нӧкӧри кыпчак сӧӧктӱ Эдуард Текенов, Оҥдой аймактыҥ Боочы јуртынаҥ. Нак биле эки уулын ла кызын чыдаткан. Олор ӱчӱлези айыл-јуртту. Ульяна Николаевнаныҥ ла Эдуард Михайловичтиҥ ырызы-кежиги – јети барказы.

Ульяна Текенованы чыккан кӱниле ӱреткен ӱренчиктери, коллегалары, ӱредӱ бӧлӱгиниҥ улузы, онойдо ок билим телекейинде иштеп јаткан билимчилер уткуп, амадап ийген јылу кӱӱнземелдериле кычыраачыларды таныштырадыс.

Туулу Алтайда Ульяна Николаевна тем, јозок алып ӱренгедий ӱредӱчилердиҥ тоозында. Ол јаантайын јаҥы ӧйлӧ теҥ барып, јаҥыртуларла таныжып, билериле ӱлежип јӱрет. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ урокторында јаҥы технологияларды тузаланып, ченемелиле ачык уроктор ло мастер-класстар ажыра республиканыҥ ӱредӱчилериле ӱлежет.

Ульяна Николаевнаныҥ баштаҥкайлары сӱреен кӧп. Ол јаантайын ла бедирениште ле  јаҥыны табарыныҥ јолында. Республика кеминде ӧткӱрилип турган алтай тил ле литература аайынча «Тийиҥеш» деп маргаан-конкурс кӧп јылдардыҥ  туркунына бу кижиниҥ башкарганыла эрчимдӱ ӧткӱрилген. Билим-шиҥжӱ ишти база једимдӱ апарып јат. В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган талалык кычырыштар 10 јылдаҥ ажыра бийик кеминде ӧткӱрилип, бистиҥ балдар јылдыҥ ла Москвага барып, иштерин једимдӱ, јеҥӱлӱ корыйт.

Ульяна Николаевна коллегалары ла ӱренчиктери ортодо јаан тоомјыда. Ол бойыныҥ јалакайыла, кажы ла кижиге ајарыҥкай, кижи кӱӱндӱ болгоныла улустыҥ јӱрегин олјолойт. Ульяна Николаевнага бек су-кадык, билезине амыр-энчӱ, ижинде једимдер, билим ижинде јаҥы ачылталар кӱӱнзеп турубыс.

Республикан гимназияныҥ алтай кафедразыныҥ ӱредӱчилери

*   *   *

Алтай албатыныҥ ӧзӱминде Ульяна Николаевна Текенованыҥ бӱдӱрген ижи једимдӱ. Ол ӱредӱликте 38 јылдыҥ туркунына иштеп келген ченемели јаан, билгирлери тереҥ ӱредӱчи. Ӱренчиктериниҥ кӧгӱс-кӧрӱмин ойгозып, тӧрӧлчи кӱӱнин таскадып, тӧп лӧ бек  кӧрӱм-шӱӱлтелӱ болорына ууламјылап апарат. Оны аҥыландырып турган кылык-јаҥы – ол јаантайын «ичкери јолдо», бедирениште. Эткен керектерин алзабыс, јаш ӱйеге, јашӧскӱримге, јозок деп айдар керек.

Ульяна Николаевна – ӱредӱчи, методист, билимчи.

Аҥылу ајаруны шиҥжӱ иштерге эдет. У. Н. Текенованыҥ баштанкайыла 2009 јылдаҥ бери тергее ичинде алтай тилле, литературала 5-11 класстардыҥ ӱренчиктерине «Тийиҥеш» деп ойын-кӧрӱ-маргаан ӧткӱрилет. Ол анайда ок алтай тилле, литературала ӱредӱ бичиктердиҥ, программалардыҥ авторы болот.

2007 јылда «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи» деп профессионал кӧрӱ-маргаанда јеҥӱ алып, Москвада ӧткӧн тӧрӧл тилдердиҥ ӱредӱчилериниҥ, ол тоодо орус, текшироссиялык кӧрӱ-маргааныныҥ баштапкы туружаачызы болуп, Алтай Республиканыҥ адын  јолду чыгарган.

Алтай литература билимде  4 монографияныҥ, 50-неҥ ажыра статьялардыҥ авторы. Алтай бичиичилердиҥ јӱрӱмдик ле чӱмделге јолын  шиҥдеп, бойыныҥ шӱӱлтезин кычыраачыларга јетирет. Алтай литература билимде билимчиниҥ эткен ижиниҥ учуры бийик деп темдектеер керек.

Ульяна Николаевна анайда ок орус-алтай электронный сӧзлик тургускан. Бӱгӱнги кӱнде, тӧрӧл тил јанынаҥ чочыдулу айалгада, jаш ӱйеге ле текши эл-јонго бу јаан јӧмӧлтӧ.

Ульяна Николаевнаны кирген толо јажыла уткуп,  бек су-кадык, амыр-энчу, бийик једимдер кӱӱнзейдим.

Мира БУРУЛОВА

*   *   *

Јӱрӱмде кажы ла кижиниҥ ижиниҥ турултазы бар. Ӱредӱчи улустыҥ ижиниҥ турултазы – ол jиит ӱйени тазыктырары. Кандый ӱйе тазыктырып аларыс — ол бистиҥ эртенги кӱнис деп айдар керек. Айдарда, кажы ла ӱредӱчи ак-чек иштеп, келер ӱйени jаан јӱрӱмге белетейт. Ак-чек санаалу, jалтанбас, jилбиркек болчомдор — ол бистиҥ келер ӱйе. Шак бу мындый амадула бистиҥ тӧрӧл Алтайыста 2011 jылдаҥ ала jиит шиҥжӱчилердиҥ ӧмӧлиги ижин баштады. Бу ӧмӧликтиҥ ижин республикан гимназияда алтай тилдиҥ ӱредӱчизи Ульяна Николаевна Текенова баштаган. Бу ӧмӧликтиҥ тӧс амадузы – jайалталу ӱренчиктерге шиҥжӱниҥ кайкамчылу, солун телекейин ачары.

2021 jылда ӧмӧлик 10 jылдыгын темдектеди. Узак јылдарга ижин улалтып јаткан бу керсӱ, jалакай jӱректӱ ӱредӱчиге кӧп-кӧп тоолу  ӱренчиктер, ада-энелер, коллегалары быйанду јӱрет. Бу jаан ырыс! Канча балдардыҥ шиҥжӱчи jолын ачып, jер-телекейди кӧргӱзип, Тӧрӧлистиҥ тӧс калазына jылдыҥ ла апарат. Балдар ӧскӧ толуктардаҥ, ороондордоҥ келген ӱренчиктерле, ӱредӱчилериле танышканы, олордыҥ ижиле jилбиркегени – ол jаан jедим. Канча jылдардыҥ туркунына олор Москвага, Якутияга, балдардыҥ амыраар «Артек» лагерине барып келгени – ол кандый јаан сӱӱнчи. Балдар тузалу билгир алып, jилбилӱ туштажуларда турушканы — jаан иш. Балдар jаҥыс ла амырап, тыштанып јӱрбей јат, олор ачылталарын, билгирин кӧргӱзип, бийик jедимдерге jедет. Бийик jедимдер балдардыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрип, олорго канат берет, ада-энезин сӱӱндирет.

Мениҥ санаамла, бу јӱрӱмде эҥ ле jилбилӱ улус — ол бойыныҥ ижин сӱӱген улус. Бот ондый улустыҥ бирӱзи — Ульяна Николаевна. Мениҥ бойымныҥ ӱредӱчи ижимде, ӱренчиктеримниҥ jолында мындый кижиге туштаганыска сӱӱнип јӱредим.

Кандый ла иште: кабинет jазаганда, кандый бир урокко ол эмезе кӧдӱриҥи белетегенде, Ульяна Николаевна бойыныҥ солун ич-кӧрӱмин, кеендик jайалтазын кӧргӱзет.

Толгон толо jажарла Слерди уткуп, бек су-кадык, јӱрегерде jаантайын ырыстыҥ кӱӱзи томулзын, чырайарды сӱӱнчиниҥ кӱлӱмjизи jарытсын, айландыра сӱӱнчилу баркалар кыймырашсын, бала-баркагар сӱӱндирип јӱрзин деп кӱӱнзейдим.

   Тоогонымла, Власта ТЫСОВА,  Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи

*   *   *

Ульяна Николаевна узак jылдардыҥ туркунына Алтай Республиканыҥ ÿредÿчилердиҥ билгирин бийиктедер институдыла, алтай тилди ле литератураны ÿредериниҥ кафедразыла бек колбуда иштеп jат. Ол кöп тоолу ÿредÿ-методикалык бичиктердиҥ авторы. Алтай литератураны школдо ÿредериниҥ сурактарын тереҥ шиҥдеп, ол тöс лö орто класстарга Н. М. Киндиковала, Е. Д. Чандыевала кожо «Алтай литературала иштеер программаларды» ла Н. М. Киндиковала 10-11 класстарга база «Алтай литературала иштеер программалар» тургускан. Анайда ок сегизинчи класстарга алтай литературала хрестоматияны ла ÿредÿчилерге болушту методикалык ууламjыларды, ÿредÿ бичиктиҥ электрон бÿдÿмин тургускан. Ол jетинчи класстыҥ «Алтай литература» хрестоматиязыныҥ билим редакторы ла бу класска методикалык ууламjылардыҥ авторы, алтай литературала демонстрациялык кöргÿзÿ таблицалардыҥ тургузаачыларыныҥ бирÿзи болуп јат. Ӧткӧн jылда он биринчи класска ÿредÿ бичиктиҥ электрон бÿдÿмин ле ÿредÿчилерге болушту методикалык ууламjыларды тургузарында турушкан.

Алтай тилин билбес эмезе коомой билер балдарды тöрöл тилине ÿредерине ууламjылалган ÿредÿ-методикалык бичиктерде, иштерде бу автордыҥ ижи база jаан учурлу. Ол 5-9 класстарга тилин билбес балдарга тургускан программалардыҥ баштапкы тургузаачызы. Анайда ок 2019 jылда jаҥыдаҥ тургузылып, кепке базылган алтай тилди эл-тергеелик тил деп ÿредетен программалардыҥ авторлорыныҥ öмöлигинде иштеген. Бу программала ÿредÿ бичиктердиҥ УМК-ларын тургузар иште Ульяна Николаевна эрчимдÿ туружат.

Ульяна Николаевна кöп ÿредÿ-методикалык бичиктердиҥ рецензенти болуп, бу кÿч ишти каруулу бÿдÿрет. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчилериниҥ курстары, семинарлары öйинде ол ачык уроктор ӧткӱрип, ÿренчиктерле ишти тöзööр jаҥы технологияларды ижинде канайда тузаланарыныҥ ченемелиле ачык-jарык ÿлежип, лекциялар кычырып, вебинарлар ӧткӱрип, олордыҥ кÿÿн-санаазына jаҥы ийде-кÿч берип, ижине, кöрÿм-шÿÿлтезине jаан камаанын jетирет деп темдектеер керек.

Слер ӱренчиктеригерге тӧрӧл тилин, бичиичилердиҥ чӱмдемелдерин тереҥ сезип, оны кӧгӱс байлыгына алынарына кӧп ийде-кӱчигерди бередигер. Јаш ӱйени Тӧрӧлин, калыгын сӱӱрине, кӧгӱс-санаазы бийик, санаа-кӱӱни тӧп болорына таскадып турганыгарга, тургускан ӱредӱ бичиктеригер учун  јаан быйанысты айдадыс. Ӱредӱликте болуп турган јаҥыртуларды ижерге кийдирип, байлык ченемелерле ӱредӱчилерле ӱлежип, олорго чыҥдый болужадыгар. Јаш ӱйени таскадар ижигерде бийик једимдерге, турулталарга јеткенигерле бис оморкойдыс. Бисле кожо бек колбуда ӧдӱп јаткан тузалу ижигер мынаҥ да ары улалзын.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институттыҥ ӧмӧлиги Слерди алтын јажарла изӱ уткуп туру.

Ашкан ажулардыҥ  алкыжы јетсин,

Кечкен суулардыҥ ийдези кожулзын.

Айлы-јуртыгар амыр-энчӱ турзын,

Албатынаҥ быйанду јӱрӱгер.

Јайаандык ижигерде оноҥ бийик једимдер кӱӱнзейдис.

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институттыҥ ӧмӧлиги

*   *   *

Ульяна Николаевна Алтай Республикада Јииттердиҥ В. И Вернадскийдиҥ адыла адалган бастырароссиялык кычырыштарыныҥ талалык бӧлӱгиниҥ координаторы. Шак ла оныҥ баштаҥкайыла талалык площадка ачылган ла он јылдыҥ туркунына тергеениҥ јаан класстарыныҥ ӱренчиктеринде, ол тоодо бистиҥ лицеисттерде,  бойыныҥ шиҥжӱлӱ иштерин јаҥыс та тергее кеминде эмес, је онойдо ок талалык бӧлӱктиҥ јеҥӱчилдери болуп, Москвада ӧдӱп турган Кычырыштардыҥ адакы бӧлӱгинде туружар јарамыкту арга бар.

Бастыра јылдардыҥ туркунына РКЛ-дыҥ педӧмӧлиги Ульяна Николаевнала бек колбуда ӧмӧ-јӧмӧ иштейт. Ол јылдыҥ ла талалык бӧлӱктиҥ јеҥӱчилдерин Москва јаар ӱйдежип јӱрет. Педагогтор, ӱренчиктер ле олордыҥ ада-энелери Ульяна Николаевнаныҥ јалакайын, каруулузын аҥылап темдектейдилер. Јол-јорыкла колбулу тӧзӧмӧл сурактардыҥ аайына тӱрген чыгар, балдарды јӧмӧп, финалда једимдӱ туружары јанынаҥ сӱрекей јакшы јӧп-сӱмелер айдып берет.

Республикан классический лицейдиҥ педӧмӧлиги Ульяна Николаевнаны алтын јажыла уткуп, республиканыҥ ӧзӱмине тузалу јаҥы јайааан шӱӱлтелер, ӱлекерлер кӧп лӧ једимдӱ иш болзын деп кӱӱнзейдилер.

Н. МАНЕЕВА, РКЛ-дыҥ директорыныҥ билим-методикалык иш аайынча ордынчызы

*   *   *

Ульяна Николаевнала коштой јӱрӱп иштеерге сӱреен јакшы ла јеҥил. Мен оныҥ санаа-
укаазы, јайалтазы ла иштеҥкейи, турумкайы бир агынла кӧнӱ баратканын ла кайкайдым, кайкамчылузын кажы ла катап аҥылап кӧрӧдим. Ульяна Николаевна — јалакай, керсӱ, чек ле чебер, кеен-јараш, чындык, кӱлӱмјиниҥ ле кӱӱнзектиҥ бӱткӱл телекейи деп айдадым. Ондый кижи бистиҥ, ӱредӱчилердиҥ, ортозында болгонына јаҥыс ла сӱӱнер ле оморкоор керек.

Т. ЮРКИНА, орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи

*   *   *

Мениҥ јӱрегиме кару ӱредӱчим, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Ульяна Николаевнага јаантайын быйанду јӱредим. Школды божотконымнаҥ бери 14 јыл ӧтти, А. И. Герценниҥ адыла адалган педагогический университетте ӱрендим. Улан-Батордо  «Русский лицей им. Ю. А. Гагарина» деген монгол-россиялык школдо ӱредӱчи болуп иштейдим.

Шак мынызы тегиндӱ эмес. Нениҥ учун дезе мен бу ишти Ульяна Николаевнадый ӱредӱчилердиҥ шылтузында талдап алгам ине. Ульяна Николаевна — Ӱредӱчи, таскадаачы, нӧкӧр… Ол бойыныҥ ижине јаҥыс та кӧп јылдардыҥ туркунына јуулган байлык ченемелин салып турган эмес. Бу ишке јӱрегин, ӧзӧгин ле бойыныҥ аҥылу кӱӱнин салат.

Ол сӱрекей некелтелӱ ӱредӱчи, ӱренчиктериле ак-чек  болуп, олорды ӱредӱзи турулталу болорына ӱредет, таскадат. Ульяна Николаевна бойы јаантайын ӱренет, кычырат, бедиренет. Онызын ӱредӱликтеги, билимдеги јаан једимдери керелейт.

Светлана СЕГЕРТКИШЕВА, Улан-Баатор, Монголия

*   *   *

Бежинчи класс…

Алтай тилдиҥ баштапкы урогы. Ӱренер кыпка кирип келеле, оныҥ jаанын, jаражын кайкаганым эмдиге jетире сагыжымнаҥ чыкпайт… Урок баштала берерде, эжиктеҥ эҥ ле тыҥ сӱӱйтен ӱредӱчи кирип келгенин ол тушта билбегем де.

Мынайып, эҥ ле jилбилӱ, тузалу, солун ӱредӱлӱ joл ачылган. Кажы ла туштажуныҥ кийнинеҥ бистиҥ билгирис элбеп, алтай тилле, литературала тыҥ jилбиркейтенис. Ульяна
Николаевна бисти ӱренерге, шыраҥкай, турумкай, чындык улус болорына ӱреткен.

Он биринчи класстыҥ учына jедип келеле, вторник кӱнди чып ла чын сакып, урок уза-ак ӧткӧн болзо деп сананатам. Школго ойто кайра бир ле алтай тилдиҥ урогына болуп барар эдим деп айтсам, онызы тӧгӱн, куру сӧстӧр эмес!

Кару Ульяна Николаевна, акту
кӱӱнимнеҥ Слерди чыккан кӱнигерле уткуп тура, бек су-кадык, jӱрекке батпас сӱӱнчи, ырыс кӱӱнзейдим!

Гӱзел ДЕМЧИНОВА, 3-чи курс, Казань, КФУ, Калыктар ортодогы колбулардыҥ институды, ӧскӧ ороондордыҥ тилдериниҥ ле кӧчӱрмениҥ Бийик школы

*   *   *

«Мениҥ айдарга турганым – класстыҥ эҥ артык башкараачызы ол Ульяна Николаевна. Мениҥ шӱӱлтем качан да кубулбас.  Ајаруны ӧткӧн ӧйгӧ тегиндӱ этпедим. Нениҥ учун дезе ол бисле иштеп турар ӧйдӧ бис одороктор болгоныс ине. Је ол дезе чек аҥылу ӧй: бис телекейле јаҥы ла таныжадыс, сананбай, кӧпти эдедис, јастырадыс, кемди де укпайдыс, бойыстыйын дезе чын, чындык деп чотойдыс. Кӧп тоолу ӱренчиктерге класстыҥ башкараачызыныҥ сӱр-кебери кандый да кату деп кӧрӱнет. Байагы ла одорок јаштыҥ аҥылузынаҥ улам эске алыныштар база ла ондый ӧчӧмик болуп артат.

Је Ульяна Николаевна керегинде мынайда айдарга јарабас. Ол бисте јаантайын тоомјыда болгон. Чын, бис кезикте оныҥ сӧзин укпаганыс, бойыстыйыла эткенис, је бистиҥ јаныстаҥ тоомјы, сӱӱш шак бу ӱредӱчиге болгонында кем де алаҥзыбаган. Ӱредӱчибиске ӧчӧшкӧнис, тескерлегенис санаама кирбейт. Бис бой-бойыстыҥ да ортобыста ӱредӱчибис керегинде јаҥыс ла јакшы сӧстӧр айдатаныс.  Јастыраларыс болзо до, ол бис учун туружатан ла корулап алатан».

Кезер КУЧУКОВ, ТГУ, Томск

*   *   *

«Ульяна Николаевна кӱӱни јаан ӱредӱчи. Школдо ӱренеристе, бисти ӱреткен де, таскаткан да. Ол кажы ла балага экинчи энези болгон. Коркышту чыдалду-чыдамкай кижи. Биске јаантайын јалакай, је ол ок ӧйдӧ кату да, ак-чек те болгон. Биске бистеҥ бойыстаҥ артык бӱткен. Ӱредӱчибиске учы-кыйузы јок чыдамкайы, кӱнӱҥги ижи, билгири учун јаан быйан айдадыс».

Айжаркын ТАШМАТОВА, Горно-Алтайск

*   *   *

«Менеҥ керексинбес, јалку кижи ӱредӱчилерге, айса болзо, учурабаган. Ӧскӧ кандый бир ӱредӱчи менеҥ чӧкӧп, колын јаҥып ийер эди. Је јаҥыс ла Ульяна Николаевна эмес. Шак ла бу ӱредӱчим  мени ӱредӱге јилбиркедип, укаа-санаамды кийдирген.

Санаама эртен турадагы јаҥжыккан јурук кирет: мен уйкудаҥ ойгонып, баштапкы урокторго барбай, база эмеш уйуктаар деп бек шӱӱп алдым. Је ајарыҥкай Ульяна Николаевна баштапкы урок башталганынаҥ ала 20 минут ӧдӧрдӧ, меге телефон сокты. Нениҥ учун мен школдо эмезим. Мен ол ло тарыйын: «Сӱреен тыҥ оорып калдым, бӱгӱн келбезим» — деп јык ла салдым. Оноҥ ары уйуктаарга јазанып ийзем, ол меге: «Је мен сеге скорый
ды алдыртып ийейин бе» — деп айтты. Санаама кирет, мен 15 минуттыҥ бажында школдыҥ алтын бозогозын алтаганымды бойым да билбедим.  Бӱгӱнги кӱнде кижи болуп јолыма чыкканым  учун Слерге јаан быйаным айдадым».

Максим КУКАСОВ, Барнаул

*   *   *

«Ульяна Николаевна кайкамчылу кижи. Бойыныҥ сӱӱнчизиле ӱлежерге меҥдеер, эбире улуска кӱч ӧйинде чӱрче ле болужар. Ол ончо улуска ачык кӱӱндӱ ле уур-кӱчтерге удура барар. Јӱрӱмде  мындый јап-јакшынак кижиге јолыгары јаан ырыс.

Денис ЧУУ, Барнаул

*   *   *

Ульяна Николаевна бистиҥ сӱрекей jалакай ӱредӱчибис. Бойы дезе jылдыстый, jаантайын кӱйӱп jӱрер, jайылып калган чечектий jараш, кеберинеҥ шоркырап аккан суудый кӱлӱмjизи jылыйбас кижи. Је бир ӧйдӧ ол кату да болор. Урокторында отурзаҥ, сӱрекей jилбилӱ, лаптап угуп ла отурарыҥ, ӧйдиҥ ӧткӧнин сеспезиҥ де. Ульяна Николаевна кажыбысты ла оҥдоорго белен. Канча урок ӧткӱрген, jе арбанып турганын бир де кӧрбӧдис. Алтай бичиичилердиҥ чӱмделгези аайынча куучындаза, кижи там ла кычырарга, билерге jилбиркеер. Кажы ла айткан сӧзинде тереҥ учур. Jӱрӱмде тургускан амадуларын jаантайын бӱдӱрерге албаданар. Эткен керектери турулталу. Ӱренчиктеринеҥ ле кожо иштеп турган улузынаҥ jаантайын јаҥыс ла оморкогон jылу сӧстӧр угарыҥ.

Слер бистиҥ эҥ тоомjылу, санаа-шӱӱлтези бийик ле jaлакай ӱредӱчибис. Бойыстыҥ адыстаҥ су-кадык, ашкан ажуларар jaбыс, кечкен кечӱлерер тайыс болзын, теҥериде jылдыстый бийик jeдимдер кӱӱнзейдис.

11 «В» класстыҥ ӱренчиктери (2021 j.)

*   *   *

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдында литература шиҥдеер билим бӧлӱк ижин баштаганы удабады. Онойып, 2017 јылдыҥ јаҥар айында билимчилер 2004 јылда кепке базылган академиялык «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи» деп јаан шиҥжӱ ишти улалтып, эки бичиктиҥ јаҥжыгузына ајару салып, ӱчинчи бичик белетеп баштагандар. Шиҥдемелдиҥ тӧзӧгӧзинде алтай бичиичилердиҥ чӱмделге јолы, салымы ла бичимелдериниҥ кееркедим аҥылузы. Бу проектти эрчимдӱ бӱдӱрерине Ульяна Николаевна Текенова јаан камаанын јетирген деп айтса, байла, јастыра болбос.

Билим иштери текши јарлу билимчи баштапкы ӧйдӧ литература ӧмӧликтиҥ шиҥжӱ иштерине баа берип, билим-методикалык семинарларда эрчимдӱ туружып, ӧдӱп јаткан иш аайынча бойыныҥ шӱӱлтезиле ӱлежип, шиҥжӱ ишке јӧмӧжӧтӧн. Соондо бойы да ӱлекер иште туружып, Александра Саруеваныҥ чӱмделге јолын шиҥдеген. Бу иш 2019 јылда «Алтай литератураныҥ тӱӱкизиниҥ» ӱчинчи бичигинде кепке базылып јарлалган. Ульяна Николаевнаныҥ шиҥдегени аайынча Шатра Шатиновтыҥ ла Чот Енчиновтыҥ литературалык сӱр-јуруктары «Алтай литератураныҥ тӱӱкизиниҥ» тӧртинчи бичигине кирип, 2021 јылда кепке базылар.

Эм тургуза билимчиниҥ ајарузында Бронтой Бедюровтыҥ литературалык чӱмделге јолы ла бичиичиниҥ чӱмдемелдериниҥ телекейи.

Ульяна Николаевна амырын билбес, иштеҥкей ле аҥылу кӧрӱмдӱ литература шиҥжӱчи. Ӱлекер ижинеҥ башка ол билим јӱрӱмде эрчимдӱ туружып, кӧп тоолу конференцияларда, семинарларда бойыныҥ байлык ченемелиле ӱлежет. Онойып, 2018 јылда оныҥ баштаҥкайыла Jыбаш Бӧрӱкович Каинчинниҥ 80 јылдыгына учурлай «ХХ чактыҥ ортозында – ХХI чактыҥ бажында алтай бичиичилердиҥ кееркедим шӱӱлтелери ле бедиреништери» деп билим конференция ӧткӧн лӧ оныҥ турултазы аайынча билим статьялардыҥ бичигин jазап чыгарган. Онойдо ок бу билимчи кӧп тоолу статьялардыҥ авторы. Оныҥ шиҥдемел иштериндеги алтай литератураныҥ эҥ јилбилӱ ле курч сурактарыла башка-башка укту билимчилер јилбиркеп таныжат. 2018 јылда институттыҥ билим соведи У. Н. Текенованыҥ «Jыбаш Каинчинниҥ прозазы: билим шиҥжӱниҥ јаҥыртузы» деп билим статьяларыныҥ талдалган јуунтызын кепке базарга јӧптӧгӧн.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ ишчилери билимчини толо јажыла уткуп, келер ӧйдӧ јаан једимдер ле јаҥы ачылталар кӱӱнзегилейт.

М. ДЕДИНА, литература шиҥжӱчи

*   *   *

Кыпчак сӧӧктӱ таайларыма келин болуп келген кӧгӧл майман сӧӧктӱ Ульяна Николаевна Текенованы толун јажыла уткуп турум. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ атту-чуулу Сайланкиндердиҥ одузынаҥ таркаган  јайалталу келин болор. Алтан јажына јетире ӱч балазына эне, баркаларына јаана болгоныла оморкоп, билезине нак, јурты ӧҥжӱк,  су-кадыгы бек болзын деп кӱӱнзейдим.

Байлык ченемелдӱ ӱредӱчи болуп тура, Ульяна Николаевна эл университетте «Тӧрӧл литератураныҥ теориязын ла методиказын»  кычырып, ол ок ӧйдӧ школдыҥ программазын ла ӱренер бичиктерин тургузарында јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирет.

Бойыныҥ јилбӱзиле Ульяна Николаевна  бичиичи Јыбаш Бӧрӱкович Каинчинниҥ чӱмдемелдериле јилбиркеп, 50 јажында кандидат ижин једимдӱ корулаган. Бу ӧйдиҥ туркунына кӧп тоолу билим-практикалык конференцияларда эрчимдӱ туружып, филология билимдердиҥ кандидады Ульяна Николаевна кӧп билим статьялар јарлаган ла 4 бичик  базып чыгарды: «Художественный мир  Дибаша Каинчина» (2012), «Творчество Л. Кокышева. Опыт литературоведческого чтения» (2013), «В мире литературы» (2013), «Проза Дибаша Каинчина: новые аспекты изучения» (2018). Бӱгӱн бичиктер ӧскӧ республикаларга таркадылган ла элбеде јарлалган.

Ӱредӱчиниҥ ижи кӱч, эртен тура 8 сааттаҥ ала ойто эҥирдиҥ 8 саадына јетире ӱренчиктердиҥ, эл университеттиҥ ӱренеечилериниҥ алдында турар керек. Ӱстине бӱгӱнги технологияныҥ аргазыла, ыраагынаҥ ӱредетени јеҥил эмес.  Компьютерди  ширтеп алала, кӧс ойылганча кажы ла ӱренчиктиҥ ийген каруузын кычырары, тӱзедери, ого темдек тургузары јеҥил иш эмес. Бир јанынаҥ бу јажына јетире иштеген ӧскӧ дӧ алтай тилдиҥ ӱредӱчилерине акту кӱӱнимнеҥ быйан айдайын. Олор ошкош чыдамкай улус табылбас та болуп айабас.

Ӱредӱчи-таскадаачы кижиниҥ ижи оноҥ кӱч: ӱренчиктер су-алтай кӧгӱстӱ кижи болуп чыдазын деп амадайт. Бу јаан јӱкти Ульяна Николаевна једимдӱ апарат.

Ого коштой алтай бичиичилердиҥ сӱр-јуругын  Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдында «История алтайской литературы» деген ӱлекерде туружып
бичийт. Бу сӱрекей каруулу иш.

Алдында јылдарды эске алза, литература билимди јалаҥ ла эр улус кӧдӱрип чыккан:  С. С. Суразаков, С. С. Каташ, С. М. Каташев, Г. Кондаков, В. И. Чичинов ло о. ӧ. Эмди эпши улус бу јеҥил эмес ишти улалтат, ол тоодо Ульяна Николаевна Текенова. Кӱчи јетсе, доктор до ижин корулаар. Је онызы бӱгӱнги айалгадаҥ камаанду. Шиҥжӱчи улуска бичиичиниҥ кӧмзӧзи баалу. Анайып, темдектезе, Ч. И. Енчиновтыҥ энчизин корулап аларга, Ульяна Николаевна былтыр бичиичиниҥ Бийск калада јаткан кызына јолугып јӱрген. Удаган јок, ол кижи коронавирустаҥ божоптыр. Кӧрзӧӧр дӧ, кандый учурал.  Бисте литератураныҥ музейи болгон болзо, ол табылган колбичӱлерди ондо кӧргӱзер эдис.

Айдарда, Ульяна Николаевнага кӱӱнзегеним: ийде-кӱч, су-кадык, тургускан амадулары бӱтсин, јуук улузы  јӧмӧшсин.

 Н. КИНДИКОВА, филология билимдердиҥ докторы, профессор

*   *   *

Ульяна Николаевна Кӧксуу-Оозы аймактыҥ ыраак ла кичинек, су-алтай Куjурлу jуртында ӧзӱп-чыдап, ӱредӱле јилбиркеп, билгирлерге тартылып, ӱредӱликте нерелӱ ӱредӱчи, тереҥ шӱӱлтелӱ ле ичкери кӧрӱмдӱ шиҥжӱчи болуп ӧскӧни, билим ижин корулап, филология билимдердиҥ кандидады деп адатканы ол јаан оморкоду эмей. Ол кижиниҥ иштеҥкейин ле шыраҥкайын, турумкайын ла эрчимин керелеп јат.

Јыбаш Бӧрӱкович Каинчинниҥ чӱмдемелдери аайынча кӧп тоолу тереҥ шӱӱлтелӱ билим иштердиҥ, монографиялардыҥ авторы деп баалап ла тооп jӱредим. Ульяна Николаевнала канча jылдардыҥ туркунына бек колбу тудуп, эптӱ-јӧптӱ иштеп jӱргенис учун алкыш-быйанысты jетиредим.

Адамныҥ 80 jажына учурлалган билим конференция jедимдӱ ӧткӧн, библиография ла билим иштердиҥ jуунтызы кепке базылды. Ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ jакылтазыла 300-теҥ ажыра фотоjурукту альбом белетеп, эптӱ-jӧптӱ иштендис. Ульяна Николаевнаныҥ турумкай кӱӱн-табы деп темдектейдим.

Jе санаамнаҥ ундылбай турганы – ол 2013 jылдыҥ сыгын айында Экинур jуртка jетире jӱрген jол-jорыгыс. Адам божоп каларда, бис тереҥ карыкка алдырткан улус, 75 jажын канайып уткыыр деп сананып jӱргенис. Је Экинурдыҥ школыныҥ ӱредӱчилери ле ӱренчиктери кӧдӱриҥилӱ ойын-jыргалын кӧргӱзип, «бӱгӱн бисте байрам!» – деп, омок айтканы кӱӱн-санааны ойгоскон, булуттар ортодо кӱн jарыткандый болды. Школдо энемле кожо иштеген ӱредӱчи-ветерандар келгени сӱӱнчи сыйлады. Кан-Оозы аймакта алтай тил ле литертурала иштеп турган ӱредӱчилер jайаан иштериле таныштырды. Эльвира Петровна Чинина ла Ульяна Николаевна Текенова билим-шиҥжӱлӱ лекция-иштерин кычыргылады. Тӧрӧӧн-туугандарла jолыгып, куучын-эрмек кӧндӱкти. Тӧрӧл Экинурдыҥ Культура байзыҥында эл-jонго Кулады jурттыҥ jайаан ӧмӧлиги Јыбаш Каинчинниҥ «Кӧстӧриме туулар кӧрӱнзин» деп кӧнӱ куучыны аайынча солун спектакль-ойынды кӧргӱсти. Јерлештерис алама-шикирин jайып, ончо улусты кӱндӱледи.

Кӱски кӱн jалт эдип, кайра jолго атандыс. Јабаганныҥ боочызына jеткен болзо – ап-апагаш кар! Алтайыс jаашкан карын jабынып, кеен jаражын кӧргӱсти. Кӧлӱктиҥ одынаҥ jалтанбай, эки койон jолдыҥ кырыла jарыжып, сыр-ойында маҥташты. Бирӱзи боп-боро, экинчизи ап-апагаш кышкы кебин тартынган. Байа ла эрте таҥда кызыл тӱлкӱ jолды кечкен эди. Бу ла тушта санаама та кайдаҥ да эбелди – jолдо jӱрген улуска jакшыны кӱӱнзейин дезе, Алтайдыҥ ээзи тынду болуп кубулып кӧрӱнетен jаҥду деп. Бу ла экӱ сыр-ойында маҥтаган койон – кайкал эмей аа!

Алтан jаш – алтын jаш. Москвада Максим Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтта ӱренгенинеҥ ала jуук нӧкӧрлӧжип jӱрген Кӱӱгей Тӧлӧсовко уткуул сӧзинде Јыбаш Каинчин бичигени:

«Алтан jаш – алтын jаш. Алтын Боочыга чыгып келген тужыҥ… Кижи jаштарын качан да кӧпсинбес. Алтан да jаштуда – сен jиит, сыраҥай ла тӧп сананатан, тӧргӧ чыгатан тужы…

Бир сананзаҥ, узак-узак jажап, jӱрӱмге соктырып, арып-чылап, элеп-чӧкӧп калгаҥдый. Бир сананзаҥ, санаа-укааҥ jаҥы кирип, jаҥы тӧзӧӧнтип, jаҥы ла тӱп-шӱӱлте айдар эр болуп jӱргеҥдий. Алтан jаштуда jарт неме jаҥыс ла бу: jӱрӱмниҥ боочызына – Алтын Боочыга, – чыгып калгаҥ, мынаҥ ӧрӧ jол чӧкӧмдик, jол болзо до – саҥды тӧмӧн, тӱжӱт.

Бу салымныҥ jолы. Jе jайаандык ижиҥниҥ jолы ӧрӧ барарында бир де кайкал jок. Ол ижиҥ сени эмди де узак учурар, боочыныҥ ӱстинде, туку бийикте jалтыраган мус Сӱмерге де чыгарып койор. Эмди де канча кӧӧрӧдӧр, кычыраачыларды сӱӱндирер, jилбиркедер. Бу ӧй – Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ сыраҥай ла тыҥ иштенетен, шӱӱнетен, алтай литератураныҥ ӧзӱмине jаан jӧмӧлтӧ эдетен jарамыкту тужы. Бичиичи аргымак болгон болзо, jарыш-байгада оныҥ эди-каны jаҥы ла изип, маҥы там  кожулып, ол маҥга-маргаанга там иjееринип турган тужы».

Бу сӧстӧрди Ульяна Николаевнаныҥ толо jажына учурлап, ичкери jылдарга jайаан ижи эрчимдӱ, ӱренчиктердиҥ ле студенттердиҥ кӧгӱс-санаазын ойгоскон, алтай тилди ле литератураны кӧдӱрип jӱрген билим-шиҥжӱ ижи jедимдӱ болзын, каламы курчып ӧссин, jаркынду амадулары бӱтсин, jӱрӱми эҥке-тоҥко jаранзын деп кӱӱнзейдим!

Кемине КАИНЧИНА

 

*   *   *

Ульяна Николаевнаны мен алдынаҥ бери билерим. Ого ÿзеери 2016-2018 jылдарда Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология бöлÿгинде магистратурада ÿренип турала, бу кижиниҥ солун лекцияларыла танышкам. Ээчиде 2018-2020 jылдарда дезе jаан билимчиле jаҥыс jерде – Алтаистиканыҥ С. С.Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжÿлик институдында иштегенис. Ульяна Николаевнаныҥ билим кöрÿми элбек, шиҥдеген темазы сÿрекей солун ла бистиҥ эл-jонго, Россияныҥ калык литературазыла, чӱмдемелдериле jилбиркеп тургандарга керектӱ. Билимчиниҥ ижи јаан суруда.

Кару ÿредÿчим ле коллегам – сÿрекей jакшы кижи: омок то, кокырчы да, билгири де тереҥ. Кайкадып турганы – бу эпши эне, кару jаана учурын,  билим-шиҥжӱлӱ ижин апарып тура, школдо ижине, бичиктер тургузарына, литературалык портреттер бичиирине ӧйди кайдаҥ алат?

Ульяна Николаевна, толо jажарла! Тоомjылу jерлежим Эдуард Михайловичле кожо балдарарга баш болуп, кöп jоруктагар, Алтайыстыҥ сындарын эбиригер!

А. ТОХТОНОВА,  журналист

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина