Алтайдын Чолмоны

Алтай тилим — байлу тилим

05.04.2021

Тулаан айдыҥ 31-чи кӱнинде Горно-Алтайскта республиканыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгына учурлай алтай тилдиҥ учуры ла айалгазы керегинде тергеелик билим-практикалык конференция ӧткӧни керегинде газеттиҥ ӧткӧн номеринде айдылган эди. Бӱгӱн бу јуунда болгон эрмек-куучынды улалтып турубыс.

Јасак јаантайын бузулат

Конференцияныҥ тӧс докладында айдылганыла, Алтай Республикада тилле колбулу суракты кӧндӱре тургузып, оныҥ аайы-тӧӧйине текши чыгып, тӧзӧмӧлдӱ шӱӱлтелерге келери, биске айдары јок jаан керек болуп јат. Оныла колбой президентиҥ јӧптӧгӧн «Россия Федерацияныҥ калыктарыныҥ тӧрӧл тилдерин чеберлеери ле ӱренери јанынаҥ фонд тӧзӧӧри керегинде» јакааны тебӱ алынганын биске база лапту ајарар керек. Бу сурак jаҥыс та бистиҥ республикада эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ тергеелерде, керек дезе текши ороондо нениҥ учун курч туруп турган? Оны база сананып кӧрӧр керек. Россияныҥ кӧп калыктары тӧрӧл тилин jылыйтып туру деген чочыдуны ӱредӱниҥ федерал министерствозыныҥ ишчилери бойлоры да темдектейт.

Бу сурак јанынаҥ нени эдер керек деген санаа-шӱӱлтелер чыга конуп јат. Эмдиги алтай тилдиҥ айалгазы Алтай Республикада кӧп саба учуралдарда калай болгонын аjаруга алып, «Алтай Республиканыҥ тилдери керегинде» баштапкы jасагын тереҥжидер, оны jасакла колбулу акттарла ӱзеери jӧмӧӧр деген сурак турат. Бу jасак jаантайын бузулып турганы учун алтай тил текши jӱрӱмде кӧргӱзӱлӱ болбой jат, бу ла шылтактаҥ улам оныҥ текши тӱрк-монгол тилдер ортодо кеми jабызайт.  Jе бӱгӱнги эҥ кӱч айалга jаш ӱйе тӧрӧл тилин билбей турганыла, тилин jееригенинде ле ӧбӧкӧлӧриниҥ тӧкпӧй-чачпай тудунган  кӧгӱс энчизин, тӱӱкилик байлыгын керексибей, энчиленбей кунуратканыла колбулу.

Чынын айтса, алтай тилдиҥ тергеелик айалгазы — ол сӱрекей jаан сурак, оны аайы-кемине тургузары, кӱннеҥ кӱнге бӱдӱретен эрчимдӱ иш. Оныҥ бистиҥ текши агыныста jаантайын аjаруда болотоны акту бойыстаҥ кӧнӱ камаанду. Алтай тилдиҥ кемин, ӧзӧрин, кӧндӱгерин элбеде ле текши кӧрӧр керек. Бу конференцияда бис  тилдиҥ толо бӱдӱмиле колбулу Концепциязын тӧзӧӧри ле государстволык кеминде Программаны белетеери, оны эзенде jылдыҥ бюджедине кийдирери јанынаҥ суракты тургузадыс.

Бисте алтай тилге камаанын jетиретен министерстволор до бар, кезик учреждениелер дезе, национальный статус-аргаларын јылыйтып та салган болзо, је аймактарда тӧрӧл школдорыс бар, jе олорло кӧндӱре колбу jок, кажызы ла таҥынаҥ бойыныҥ алдында иштеп jат.  Бу сурактарды бир тизӱде кӧрӧри, анайда ок бӱгӱнги кӱнниҥ курч сурагы.   Оныҥ учун Концепцияга кийдиретен бир канча ууламjыларды чокум темдектейли:

Баштапкызында, алтай тилди корыыры, ӧскӱрери, ого кӧнӱ јол берери элдеҥ ле озо текши, бириктире кӧргӧн кӧрӱмле барар учурлу деп бодоп турус.

Экинчизинде, ол тергеелик тил болуп, элбеде — общественный jерлерде, оромдордо, jолдордо, кӧскӧ кӧрӱнер, илинер тил болуп темдектелер учурлу.

Ӱчинчизинде, алтай тилле колбулу тӧс сурактар јазымы јогынаҥ ӱредӱниҥ ууламjызыныҥ молjузында болор керек. Бӱгӱн бистиҥ методисттер алтай тилди текши, анайда ок тереҥжиде ӱренериле колбой, тӧрӧл тилин билбес бала-баркала jаҥы методикала иштеер ишти баштап койгон, jе мында кадрлар јанынаҥ сурак курч турат. Биске методисттердиҥ штаттарын кӧптӧдӧри, шиҥжӱлик ле методикалык ууламjылу лабораторияларды, тӧс jерлерди ачары сӱрекей керектӱ болуп јат.

Ол тоодо тӱндӱк алтайларды литературный алтай тилге ӱредери база керектӱ сурак. Олор тӧзӧлгӧзи jаҥыс алтай литературный тилди туура таштап,   jастыра политика ӧткӱрип, кӧп сабазында акчала колбулу айалгаларды тузаланып, бойлорына тургун ас тоолу калык деп статус алынып, таҥынаҥ башка тилин, ӱредӱлӱ системазын тӧзӧӧр кӱӱндӱ. Литературада тилис мындый кыймыгулардыҥ салтарына табартат. Экинчи jанынаҥ, тӱндӱк алтайлардыҥ литературазы текши алтай литература jогынаҥ качан да болбос, оныҥ учун олордыҥ тургускан ӱредӱлик бичиктери фольклор кеминде болуп, кӧп сабазында учурыла профессионал эмес, тизим-кӧрӱми jок, jӱк ле баштапкы jабыс тепкиште артат.

Тӧртинчи ууламјы алтай тилди ӧскӱрери jаҥы ӧйдиҥ алтай литературазын азыйгы jылдардагызына тайанып, оны оноҥ ары байгызарыла колбулу. Ол тоодо балдардыҥ литературазын бӱгӱнги кӱнниҥ тематиказына келиштире тургузарын аjаруда тудары. Анайда ок ӧскӧ тилдердеҥ, анчада ла орус тилдеҥ кӧчӱрери jаан сурак, нениҥ учун дезе,  олорды јӱк ле кепке базары эмес, је ол јанынаҥ чыҥдый кӧчӱреечилер белетеер сурак.

Кӧчӱриштерле колбой бисте быjыл jаан сӱӱнчи болды. Республиканыҥ башчызы О. Л. Хорохординниҥ болужыла улу алтай эпос «Маадай Кара» якут тилге, якуттардыҥ «Ньюргун Батор» олонхозы дезе алтай тилге кӧчӱрилди.  Оныҥ учун мындый ӧмӧ-јӧмӧ кӧчӱриштер бисте jол алынар аргалу. Бистиҥ тергееде Бичиичилердиҥ отогына jаан jӧмӧлтӧ керек. Бойыныҥ ӧйинде бичиичилер алтай тилдиҥ ӧзӱмин бийик кӧдӱрип апарганын база катап темдектеерге турум.

Бежинчиде, алтай тил интернет-талада бойыныҥ jолын алынарында алаҥзу jок, бӱгӱн улустыҥ таҥынаҥ эрчимиле алтай сайттар, инстаграммдар, чаттар ачылат. Эрчимдӱ волонтерлордыҥ шылтузында алтай Википедияныҥ кыймыгузы башталды, бу ишти республикан кеминде jӧмӧжӧри сӱрекей керектӱ.

Алтынчызында, алтай тилдӱ балдар бойыныҥ тилине таскаары, оны оноҥ ары ӱренери jаҥыс ла Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган культураныҥ ла санаттыҥ колледжинде эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ  профессиональный ӱредӱлӱ техникумдарда, училищелерде ле колледжтерде керектӱзин шӱӱп кӧрӧр керек.

Јетинчизинде, алтай тил сӧс сценадаҥ угуларын кичееп, бистиҥ эл театрда алтай авторлордыҥ бичигенине тайанган тургун репертуар болорын аjаруга алып, анайда ок баштапкы алтамдар эткен драматургтарды ӱредер лабораториялар тӧзӧп, олорды таскадып, ӱредӱлӱ спектакльдар тургузар аргалар берер керек, кӧп саба учуралдарда керек дезе бистиҥ jиит актерлорды алтай тилле чокым куучынданарына база такып таскадар керек.

Сегизинчизинде, алтай тил бистиҥ jанжыккан культурабысла колбулузын оҥдоп, бу ууламjыны база кӧндӱктирер керек. Jанжыккан культурала анайда ок  республикан программа тӧзӧп,   бу ок ӧйдӧ jербойыныҥ аҥылузын аjаруга алып, кайга, jаҥарга ӱредерин jӧптӧӧр јаан аргалар бар.

Мынайып, Концепция ажыра алтай ӱредӱниҥ, культураныҥ, билимниҥ, культуралык-тӱӱкилик байлыктардыҥ, ӧс калык ла оныҥ jарчааларыныҥ, калыктыҥ бойыныҥ тӱӱкизине баштанарыныҥ, бойыныҥ jерин чеберлеериниҥ сурактары ордына тура берзе, ол государстволык учур алынып, тӧрӧл тилле колбулу ууламjыныҥ бир jедими болор эди.

Т. Садалова, филология билимдердиҥ докторы

«Канай ла «камчылазаҥ…»

Мен бодозом, алтай тил керегинде кӱреелей эрмек-куучын бу јуунда бажынаҥ ла ала учына јетире алтайлап ӧдӧр учурлу. Оныҥ јараткан окылу јӧптӧрин кийнинде орус тилдеҥ ойто алтай тилге кӧчӱрбей, кӧндӱре алтай тилле бичиир керек. Оной этпезес, бис јаантайын бой-бойыска «тилибис јогылып јат» деп комыдалду куучындар айдарыс. Не де ӧскӧлӧнбӧс, не де солынбас. Тургакту јерге учураган ат чылап – канай ла камчылазаҥ, кара тери агып јадар, је бир алтам ичкери базып болбос, карын тескерлеер. Алтай тилле айалга шак андый!

Республиканыҥ башчызы јамыны аларга алтайлап чертенген.  Јуукта Туу-Кайада чагаалап, алкыштарды алтайлап айтты. Ол јакшынак темдек!

Алтай Республика 30 јыл кайра тӧзӧлӧр тушта, тилдиҥ сурагы республикан статусла теҥ-тай турган. Эл Курултайдыҥ тӧзӧмӧл кӱреезиниҥ јӧбиле «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттерде ого учурлай бир канча статьялар чыкты, анайда ок 1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱнинде болгон албаты депутаттардыҥ Горно-Алтайсктагы облсовединиҥ 3-чи сессиязы керегинде толо бичилди. Бу сессияда республика јарлалган! Бойым дезе ол ӧйлӧрдиҥ керечизи болгом адымда, кӧп депутаттардыҥ ачыгынча айдынганын, газеттерде кыскарта да болзо, бичиген эдим. Республика учун ӱнин берген 69 депутатты бир де ундыбас керек. Республиканыҥ чын тӧзӧӧчилери шак олор!

Айла, депутатка кандидат эдип мени «Эне Тил» јондык биригӱ кӧстӧгӧн эмей. Бу биригӱ ол ӧйдӧ алтай тилге ајару эдерине јаан болужын јетирген эди.

Анайып, ол сессияда республика ла тилдиҥ сурактары јаба кӧрӱлген. «Горно-Алтайсктагы автоном областьтыҥ тергеезинде нациялар ортодо эрмектежер тил ле иштеер тилдер керегинде» јӧп јарадылган. Оны, айса болзо, эмди кӧп  улус билбес те болордоҥ айабас. Депутаттар микрофонго чыгып, республика учун ба эмезе удура ба деп айдып, алтай тил керегинде бойлорыныҥ шӱӱлтелерин база айткан. Ороонныҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады Валентина Ерелина республика учун сӧс айдып, учында алтай ла орус тилдер, јӱк иштеер тилдер эмес, је оноҥ бийик чыдулу болзын деп кӱӱнзеген.

Ол тушта мен билим, ӱредӱ, культура, тил ле нациялык сурактар аайынча кӱреениҥ председатели болгом. Кӧрзӧӧр дӧ, бистиҥ автоном областьтыҥ депутаттар Совединдеги кӱреениҥ адында «тил» деп сӧс база болгон! Онызы тегиндӱ эмес эмей!

Ол јӧп ийдезин јылыйтпаган, айдарда, конференцияда куучыныс јаҥыс ла алтай ла орус эмес, је англичан да тилле ӧдӧр аргалу! Облсоветтиҥ председатели В. И. Чаптыновтыҥ шӱӱлтези база шак мындый болгон. Бис ӧскӧ ороондорло бек колбу тударыс, Арасей ичинде эҥ ӧҥжӱк ӧзӱмдӱ республика болорыс, кемнеҥ де суранып баспазыс деген амадулу јӱргенис ле оны јӱрӱмде бӱдӱрерге албаданганыс. Ол тушта бистиҥ эрмек-куучыныска «окылу, эл-тергеелик, иштеер тилдер» деп оҥдомолдор кирген.

Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Соведи тужында эҥ озо белетелген јасактардыҥ бирӱзи — «Тилдер керегинде» јасак болгон. Оны парламенттиҥ билим, ӱредӱ, культура ла ич-кӧрӱм сурактар аайынча комитеди белетеген. Депутаттар мени бу комитеттиҥ председателине талдап аларда, сессияда бу јасактыҥ ӱлекери јанынаҥ јартамалду сӧс айткам. Је баштап тарый јасакты депутаттар јӧмӧбӧгӧн. Не дезе, кӧп алаҥзыштар болгон. Јасактыҥ ӱлекерин газеттерде эки катап јарлаганыс. Ӧмӧликтерде јуундар ӧткӧн. Майма јуртта болгон тал-табышту јуун санаамда ундылбай артып калды. «Тилдер керегинде» јасак 1993 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн. Бу јасакла алтай тил орус тилле кожо эл-тергеелик учур алынды.

Тилиске ийде кошкон андый темдек тӱӱкибисте бачым табылбас болбой. Айдарда, алтай тил бийик учур алынган бу кӱн «Алтай тилдиҥ кӱни» деп адалган болзо, јолду болор эди. Је бис Орус тилдиҥ кӱнине ӧткӧнип, калыгыстыҥ сӱӱген поэди ле бичиичизи Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнин талдап алдыс. Бир кӱнде эки јаан керекти бириктиргени бой-бойына чала чыптыкту деп бодойдым. Айса болзо, јастырып турум. Је Орус тилдиҥ кӱнин улу Пушкинниҥ чыккан кӱнинде ӧткӱрип турганын бир канча јарлу бичиичилер јаратпай турганын база уккам.

Ӧйлӧ кожо тилдиҥ јасагына јаҥы кубулталар кийдирилген. Кайда да кыскартылган, је кӧп лӧ сабазында кожулталар эдилген. Је ол јаҥы редакцияла бичилген болзо, артык болор эди. Ӱлекерин бойым белетеген јасактыҥ кезик тизимдерин эмди таныбай бардым. Јаҥыртулар керектӱ. Је кезик тӱзедӱлер бу јасактыҥ учурын јабызадат. Јасактыҥ тӧртинчи тизиминде (тӧс тизим деп айдарым!) мынайда бичилген болгон: «Алтай ла орус тилдер Алтай Республиканыҥ эл-тергеелик тилдери». А эмди дезе «Алтай ла орус тилдер Алтай Республикада эл-тергеелик тилдер» деп айдылат. Бир-эки танык солынган, је учуры чек башка болуп калган: республиканыҥ эмес – республикада. Эмди эл-тергеелик тил јокко јуук. Прокуратураныҥ некелтезин бӱдӱрип јада, анай ӧнӧтӧйин эткендер. Бир јанынаҥ, ајару чын эдилген, не дезе, бисте орус тилге статус берер кандый да аргабыс јок. Ол текши ороондо эл-тергеелик учурлу. Ого тийбей, јӱк алтай тилдиҥ аайына чыгар керек болгон.

Эл Курултайда адалгы кӱрее эмди јаҥыртылган. Кӱрее тап-эрик оҥдомолдорды табып, сессияга чыгарарына белетейт. Јӧптӧлгӧн кийнинде, ол сӧстӧр алтай тилде кыйалтазы јогынаҥ тузаланылар учурлу.  Је бу текши, ол тоодо чӱмдемел литератураныҥ эмес, јӱк јасактардыҥ тилине керектӱ терминдер.

Тилдер керегинде јасактыҥ тизиминде алтай тилди чеберлеп алар аҥылу Программа темдектелген. Ол Программа алтай тилди элбеде тузаланарына јаан тузазын јетирет. Ого керектӱ акчаны депутаттар јылдыҥ ла бюджетти кӧрӧр тушта јӧптӧп јат. Быјыл берилген акчаныҥ кеми, былтыргызына кӧрӧ, эки катапка кӧптӧгӧн. Ол ок ӧйдӧ бу Программа ажыра јӱк ӱзеери керектер јӧмӧлтӧ алар учурлу деп бодойдым. Ол ло «куучынду бичиктер», алтай тилдӱ мультфильмдер ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Мен бойым башкаруда алтай тилдиҥ Совединде турушпай јадым. Ондо бар улуска айдып берерге турганым мындый. Бу программага, акчаныҥ кемин кӧптӧдӧргӧ болуп, ӧскӧ тизимдерле баратан акчаны тегин јерге кошпос керек.

Бу јасакка ајару астабай јат. Ого эмди де бир канча тӱзедӱлер белетелет. Тил — тирӱ, ол ӧй ӧткӧн сайын јаранып, ӧзӱп эмезе уйадап јоксырай берер аргалу.

Алтай тил ӧзӱм алынзын деп турган болзобыс, балдарды тӧрӧл тилине јаштаҥ ала ӱредер керек. Болчомдор ойноп туруп канча да, кандый да тилге чӱрче ле  темиге берер.  А эки тилди билер бала ӧскӧ тилдерди јеҥил ӱренип алар. Оныҥ  учун балдарды угы-тӧзиле, бӱдӱш-чырайыла ылгаштырбай, алтай тилге ончозын теҥ-тай ӱредер керек деп бодойдым. Бир ӧйдӧ Чой аймакта оной эдерге јӧптӧшкӧн болгоныс. Бистиҥ республикада чыдаган кандый ла укту кижи кийнинде алтай тилге јаан быйанын айдар.

Алтай тилге јаан класстарда ӱреткени арай ла орой.  Анчада ла алтай балдарды. Бу ӧйдӧ олордыҥ тилинде акцент табылат. Ӧскӧ укту балдар алтайлап јастыра-мыстыра айтканына бис ајарбай јадыс, олорды карын мактайдыс. Је алтай бала бир ле сӧсти јастыра айтса, бис оны шоодып, ого каткырадыс. Оноҥ улам калада јуртту алтайлардыҥ бала-барказы уйалып, бир де алтайлабай јат. Кажы ла кижиге тӧрӧл тили айдары јок керектӱ. Не дезе, кижи сӧстӧрлӧ сананып јат, јер-телекейле сӧс ажыра таныжат. Агару бичикте тегиндӱ айдылбаган ине: «Баш-башкыда Сӧс болгон…»

В. Торбоков, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайында адалгы камыстыҥ качызы

Бир катап бистиҥ поэттердиҥ бирӱзи Оҥдой аймакта Jоло jуртка барарда, кычыраачылардыҥ ортозынаҥ кем де мынайда сураган эмтир: «Бу алтай тил кемге, неге керектӱ? Оныла государствого учурлу документ-чаазындар jазалбай jат. Керек дезе бистиҥ совхозтыҥ текши jуундары да орус тилле ӧдӧт». Бу суракты берген кижи, айса болзо, тӧрӧл тилиниҥ учурын чын ла оҥдобой jӱрген эмезе поэтти бойыныҥ ачу сӧзиле эмеш «эрей» тартып ийер деп сананган. Jе шӱӱлтезин ол мынайда божоткон деп уккам: «Айса болзо, алтай тил бистиҥ он jети болчок бичиичилерис бойына калаш иштеп jӱрзин деп арjанынаҥ jайалган болор бо? Айса jаҥыс «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти кепке базарга керектӱ тил бе? Оны jартап беригер».

Оныҥ аайы-тӧӧйине чыгарга куучын-эрмектиҥ эмес, а алтай тилдиҥ тӱӱкизин казып кӧрзӧбис кайдар? Нениҥ учун дезе, тил керегинде сурак — ол ойын-соот эмес. Тили, jери, jон-калыгы jок болзо, кижи олорды керексибей барза, байла, jӱрӱминиҥ учына jеткени ол туру. Кажы ла калыктыҥ тили — ол оныҥ jериниҥ, тӧрӧлиниҥ ӱни болгонын билип ле оҥдоп, сезип ле тооп jӱрери jаан учурлу. Бӱгӱн совет jонныҥ кажызына ла орус тил — экинчи тӧрӧл тил. Бис ол ажыра телекейле, кӧп тоолу эл-jонло колбулу. Је бойыныҥ эне тилин билбей артары — ол jаан уйат. Андый болзо, бисте бӱгӱн алтай школдор до, издательство до, тӧрӧл газедис те jок болор эди.

Мен «кӱс» ле «турна» деген сӧстӧрди уккамда, кӧзимниҥ алдына тӱкӱ Кайрылык-Бажында Кудачы-Jурты деп jердиҥ сазы, анда чуркурашкан турналардыҥ кыйгызы, jаш тужымныҥ jаркыныла кожо тургуза ла эбелип ле угулып келет.  А «туман» деген сӧслӧ кожо бистиҥ ол jердеги Jаану деп тайганыҥ сыны, оноҥ Кара-Jӱрек, Моҥкулак, Маргылу деп jерлердиҥ кеберлери кайдаҥ да иле-jарт эбеле берет. «Элик» деп айткамда, ол ло Кайрылык-Бажында jурт, оноҥ эжик алдында сары агашту арка, оноҥ ыраактаҥ кӧрӱнип jадар айаҥдары jуралып келет. Бу сӧслӧ кожо jаҥыс ла jердиҥ кебери эмес, анайда jӱрӱп аҥдаган улустыҥ да кебери алдыма ойгоно чарчап келет. Мен ол тушта jеримниҥ аҥчы эрлерине Сарыга, Упай-Jаjаҥга, Абай-Jалбакка элик агыртып туратам. Олордыҥ бирӱзи де эмди эзен эмес, jе кеберлери, эрмек-куучыны кӧксимде тирӱ. Ол ончозы кижиниҥ тӧрӧл тилиле колбулу.

«Алтай тил кемге, неге керектӱ?». Бу суракка удура мындый бир jилбилӱ историяны шиҥдеп ле ачып кӧрзӧбис, тузалу ла ӱредӱлӱ болгодый.

1869 jылда Казаньда алтай тилдиҥ баштапкы грамматиказы чыккан. Оны В. И. Вербицкийге баштадып, миссионерлер кепке базып чыгарган. Бу иштиҥ тӧс амадузы алтай тилле христиан jаҥныҥ ээжилерин ле оныҥ ӱредӱзин jартаганы болгон. Оныла колбой тӱрк тӧзӧлгӧлу тилдерле куучындаган Сибирьдиҥ улузын крестке тӱжӱрер иш башталган, ол ишти тӱргендедер ле jеҥилтер амаду болгон. Онызы андый. Jе олордыҥ амадузы бистиҥ ӧйгӧ келишпей де турган болзо, шак ол «Алтай тилдиҥ грамматиказыныҥ» кепке базылып чыкканы — сӱрекей jаан тӱӱкилик керек.

Не дезе, Сибирьдиҥ тӱрк тилдӱ албатыларыныҥ ортозында Октябрьдыҥ революциязынаҥ озо кепке базылган грамматикалу бир де ӧскӧ калык jок. Баштапкы алтай грамматика керегинде бистиҥ тилди шиҥдеген  бир кезек  ученыйлар бичигендер. Jе андый грамматиканыҥ барын элбек jон jетире билбес. Оныҥ учун бойыныҥ бичилген тили керегинде оморкоду деп неме бисте jокко jуук. Бу грамматикала колбой эмдиги алтай тил керегинде куучын-эрмек, мен бодозом, сӱрекей ас ла тутакту ӧдӱп jат. Алтай тилди, алтай улустыҥ бойынаҥ болгой, ӧскӧ калыктардыҥ кӧп тоолу ученыйлары шиҥдеген, эмди де шиҥдеп ле сонуркап jат. Jе бу ок ӧйдӧ «Алтай тил неге керектӱ?» — деп, эрмектиҥ кезикте чыгып турганы — ол бойы да, jон-калыгы да керегинде сананбас улустыҥ сӧзи деп айдар кӱӱним бар.

Бисте, алтай интеллигенцияда, буру база бар. Темдектезе, 1969 jылда бу грамматиканыҥ кепке чыккан ӧйдӧҥ бери jӱс jылдыгы толордо, мыны бистиҥ  культураныҥ ла бичилген тилистиҥ тӧзӧлгӧзи деп jарлап, элбеде темдектебеген. Мен бодозом, мындый иштердеҥ эл-jонныҥ тереҥ оморкодузы, бойын ла культуразыныҥ учурын оҥдогоны башталып jат. Бойысты бойыс керексибезеес, бистиҥ ичкери алтамыска ол качан да болзо, буудак болор.

Эмдиги алтай тил кереги jок болзо, оны совет ӧйдиҥ ады-чуузы jарлу ученыйлары керексибес те, шиҥдебес те эди. Темдектезе, ол Н. П. Дыренкованыҥ 1940 jылда Москвада кепке базылган «Грамматика ойротского языка» деп бичигин эмезе 1958 jылда СССР-диҥ наукалар Академиязыныҥ издательствозы чыгарган Н. А. Баскаковтыҥ «Алтайский язык» деп бичигин алыгар. Бу ончозы бистиҥ бӱгӱнги ӧзӱмисле колбулу. Бистиҥ тилди шиҥдегениниҥ тӱӱкизи узак ла тереҥ. Алтай тилди шиҥдеери, оныҥ байлыгына аjару салары ӧткӧн чактыҥ ортозына келижип jат. 18-чи чакта бистиҥ ле ого укташ тилдерге айдары jок аjаруны академик И. Э. Фишер, М. А. Кастрен эткендери керегинде бӱгӱн бис, темдектезе, ол ок Н. П. Дыренкованыҥ, Н. А. Баскаковтыҥ шиҥдегендери ажыра билип аладыбыс. Тӧрӧл тилин мынаҥ озо Т. М. Тощакова шиҥдеген, эмдиги ӧйлӧрдӧ бир кезек jиит ученыйлар шиҥдеп, оныҥ ӧзӱмине ле чыҥдыйына jаан аjару эткилейт. Бис, алтай улус, тӧрӧл тилисти ӧҥжидери ле оныҥ грамматиказын тургузары jанынаҥ чылазыны jок иштеп турган бастыра ученыйларга быйанду болор учурлу. Олордыҥ ижин тегин jон, кычыраачы керексип, ого аjару этпезе, бистиҥ ӧзӱмиске каршулу болоры jарт. Тил наукада шиҥдегенинеҥ байыыр эмес, тилди эл-jон бойы баалаганынаҥ ла кичеегенинеҥ тузалу неме jок.

Поэт Кайсын Кулиев «Кажы ла калыктыҥ, керек дезе, аргазы jок ас та калыктыҥ тили — ол кайкалду ла куулгазынду телекей» — деп, СССР-диҥ наукалар Академиязыныҥ тил jанынаҥ сессиязында чын темдектеген. — Кажы ла калыктыҥ тили кыска ӧйгӧ берилген эмес. Эртен кандый бир тил jоголып калары керегинде бистиҥ кажыбыс та сананбас учурлу. Бис ӧлӱп каларыс, а тилибис артып калар…».

«Бистиҥ тил jокту,  эш-неме болбос» — деп сананган улусты неме эдип билбес, бойын да, ӧскӧ дӧ jонныҥ культуразын керексибес улус деп айдарга келижет. Сен бойыҥныҥ энеҥди ле бойыҥныҥ адаҥды оҥдобой турган болзоҥ, ӧскӧ ада-энелерге кару ла jалакай болорыҥа иженетени кӱч.

Кандый ла культура, ол тоодо тилдиҥ jаранары ла байыыры, эл-jонныҥ бой-бойын оҥдошконынаҥ, наjылык ла нак айалгадаҥ jаан камаанду.  Бистиҥ алтай jонныҥ ортозында бир jарабас ла келишпес эрмек бар. Оны база jажырбас керек. Темдектезе, каа-jаа улус мынаар Jоло-Кайрылыкта отурала, эмезе Куладыда jадала, Шашакманныҥ улузын эмеш башкалап та отурза табы. «Jаан-Четтиҥ крестӱлери» — бу сӧстӧр ыраак кӧрбӧс улустыҥ эрмеги. Ол эмезе jаҥыс «jаан айылдыҥ» ичинде — бӱгӱнги Туулу Алтайда jуртап ла иштеп, бир учурлу керек бӱдӱрип jадала, «сен jыштыҥ тубазы», «а сен куманды, чалканду» деген каа-jаа эрмектер меге jарабай, эт-jӱрегимди эрейт.

Кажы ла jердиҥ тили бой-бойыла колынып, бирлик ле байлык тил тӧзӧп jат. «Уй» да, «ийнек» те деп айдар ла бичиир керек. Анда бир де jаман jок. Экинурда «быса» деп айтпай, «бозу» деп турган болзо, «быса» деп айткан кижиге каткырбай, оны оҥдоорго кичеенер керек.  Анайда ок «айран» да де, «чеген» де де — орды jаҥыс. Бу ок ӧйдӧ «ондо», «анда» да деп айтканынаҥ ӱрелип калар неме jок. Бир сӧстӧ эмезе бир немеде канча ла кире кӧп учур бар болзо, онызы тилдиҥ ээлгирин ле байлыгын керелейт.

Мыныла колбой ол ок 1869 jылда кепке базылган баштапкы алтай грамматиканы алза, оныҥ тӧзӧлгӧзинде байат тил салылган. Jе бу ок ӧйдӧ тӱштӱк те Алтайдыҥ: Оҥдой, Кан-Оозы ла Шабалин аймактардыҥ тилдериниҥ чулу алтай сӧстӧри анда база ас эмес. Jе бӱгӱнги бичилип турган тилистиҥ тӧзӧлгӧзине тӱштӱк Алтайдыҥ тили кирет. Бу тилге, мен бодозом, jӱс jыл мынаҥ озо до тузаланган кӧп тоолу сӧстӧр чаптыгын jетирбес. Онойдо ок jаҥы ӧйлӧ кожо табылган jаҥы да сӧстӧрдӧҥ мойнобос керек.

Беш кижи кандый бир бичикти кычырза, кажызы ла оныҥ кандый бир jанына аҥылу аjару эдер. Оныҥ учун баштапкы алтай грамматикада меге эҥ солун неме — анда салынган сӧзлик болды. Алтай ла орус та тилдиҥ, анайда ок орус ла алтай да тилдиҥ — эки jаан эмес сӧзликтеринде бӱгӱн бис тузаланбай, айтпай турган, jе тузалангадый сӧстӧр сӱрекей арбынду. Оны ачып, каа-jаа сӧстӧрин кӧрӧлик. Темдектезе, аист деп куш алтайлап кара-чилен болуптыр. Оноҥ ары ачалык: «Ангел смерти — алдачы» — бу сӧс тегин куучын эрмекте бӱгӱн тузаланылбазы jарт. Jе кееркедим литературага ол сӱрекей керектӱ. Ол эмезе, басня — тапкыр — учуры бӱгӱнге де келижип jат. Белка — тийиҥ, чырбык. Бу эки сӧс бисте эмди де бар. Jе ол ок тийиҥди сакыл да деп база айдатан эмтир.

Вдохновение — эбел, кӱмӱрел; веселый — ойынчы, ачык-jарык, сӱгӱнчилӱ; взаймы — ӧдӱшке, тӧлӱге, jелее, соҥго. Мында jелее деген сӧс солун. Возноситься — ӧксӱ, ӧктӱ, кӧдӱрил; воскресать — тирил, тириле берди; вразумлять — ойгорт, ойлондыр; время — кем, ӧй, тӱш, чак, тем; вестник — элчи; вестовой — jарчы; герой — баатыр, кезер, алып; голубь — кӱӱле, когорчын; граница — кыйу, данник — албаты, албан. (Албаты деген сӧсти «албан» деген сӧслӧ колбулу болор деп, мен ӱлгерлеримниҥ бирӱзинде серенген болгом. Ол, мен бодозом, эмди чын болорго jат. Оныҥ учун бу бичижимде албаты деп сӧсти ӧнӧтийин калык, эл-jон деген сӧстӧрлӧ солыдым. Jе онызы кажы ла кижиниҥ ле бичиичиниҥ бойында туру).

Баштапкы грамматиканыҥ сӧзлигин оноҥ ары база эмеш ачып кӧрӧлик. Нениҥ учун дезе, оныҥ сӧстӧрин бистиҥ эмдиги элбек кычыраачы билбес. Бисте бӱгӱн андый сок jаҥыс грамматика бар. Ол — эрjине, эҥ керектӱ ле ээрлӱ аттаҥ да баалу бичик эмди Туулу Алтайдыҥ история, тил ле литератураны шиҥдейтен институдыныҥ архивинде jадып jат. Оныҥ бу сӧзлигин бичиир литературада ла ол тоодо «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте, радиодо элбеде тузаланарга jаҥы сӧзлик чыгарза, аjаруга алар керек деп, шӱӱлтемди угузып турум. Анайда ок бистиҥ кычыраачылар «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» деп, 1884 jылда кепке базылган jилбӱлӱ бичиктиҥ сӧстӧрин база билбес. Кычыраачылардаҥ болгой, бис, литераторлор ло бичиичилер, бойлорыс та ого аjару этпей  jадыбыс.

Jе бат: дача деп сӧсти бис бӱгӱн ол ло бойынча артырып jадыс. А оны энчим jер деп кӧчӱргенин мен оҥдоп ло jӧпсинип jадым. Эмезе движение деп сӧсти алыгар. Ол бу сӧзликте кыймык, чайбу деп кӧчӱрилген. Оны кыймыгу да деп айдарга келижип jат. Достопочтенный — кӱндӱлӱ, достохвальный — мактулу, душа — сӱне, тын, jула (бу сӧстӧрдиҥ кажызын ла кандый айалгада канайда тузаланарын билери ле оҥдооры ӧскӧ сурак), завещание — кереес, кереес сӧс,  иноплеменник — jат, jат кижи, тушман, калина — балан, карась — jазы, клюква — торбос, кольцо — jӱстӱк, курбе, кормчий— соҥчы,  красивый — jараш (бис эмди jаҥыс ла мынайда тузаланып jадыбыс), а сылу, кӧркӱлӱ, чырайлу, кубатылу дегенин билбей де jадыбыс.

Грамматиканыҥ бу сӧзлигинде солун ла бӱгӱнги де кӱндерге тузалу сӧстӧр сӱрекей кӧп. Оныҥ учун бойыныҥ тилин, оныҥ байлыгын тыҥдаарга амадаган кажы ла кижи оныҥ бӱктериле «как куру» ӧдӱп болбос. Темдектезе, наследник дегенин орынчы, ордына арткан деп оҥдойтоны ла jӱрӱмде тузаланатаны керектӱ эмес пе? Наследство — энчи, ӱп; насечка (украшение седла) — чийме, чийӱ; начальник — бий; народ (нация) — эл, калык; государство — jурт, общество — jон, ӧмӧлик, кал; несчастный, горемыка — муҥду («муҥду келин, мусту айак» — деген табышкакту кеп сӧс бар). Эмди оҥдоп турар болзо, ол ырызы jок келин дегени болуптыр ине.

Баштапкы алтай грамматикадагы ла «Тӱрк тилдердиҥ алтай ла аладаг сӧзлиги» керегинде куучындап, оноҥ кӧп сӧстӧрди не алдым дезе, бистиҥ тилдиҥ байлыгын кӧргӱзерге амадаганымла коштой, бисте бичилген андый чындык тӱӱки барын эмдиги jаш ӱйе, бастыра кычыраачы элбеде билзин деп кӱӱнзедим. Jе бу ок ӧйдӧ ол сӧстӧрди эртеннеҥ ле ала бӱткӱлинче ончозын тузаланып баштазын деп, мен суракты кезе тургуспай jадым. Онызы текши jонныҥ кереги. Мыныла колбой база бир шӱӱлтем бар. Биске бойыстыҥ кийнисте ис артыргызып, история эдип ӱренер керек. Болгон, бар немени ӱребей, чачпай ла ундыбай, ого јӧмӧп лӧ камап, оны оноҥ ары улалтары, јарандырары — бу ончозы бӱгӱнги бистеҥ камаанду.

Айдарда, бу мениҥ айдып турган, революциядаҥ озо кепке базылган бичиктердиҥ кажызы ла история, тил ле литература шиҥдеер институтта jӱк ле бир экземплярдаҥ арткан. Бу кӧстиҥ чогындый баазы jок jӧӧжӧ болуп jат. Ол кажы ла тудушка ла шиҥдешке ӱлтӱреп, jыртылып, ӱрелип jат. Айдарда, бу ар-jӧӧжӧни чек jылыйтып койбоско, оны керектӱ ӧйдӧ тузаланып турарга ойто катап кепке базып чыгарары керегинде сурак тургузар керек. Мынаҥ бис бойыстыҥ тӧрӧл тилистиҥ, сӧзистиҥ, культурабыстыҥ ӧткӧн jолдорын кӧрӱп ле билип отурарыбыс. Оныла колбой jӱсjылдыктардыҥ туркунына улу ла jалакай орус jонныҥ ла ӧскӧ дӧ укту ат-нерелӱ ученый-ойгорчылар бистиҥ jебрен тилиске айдары jок аjару эткенине быйанду болгонысты ла оны ундыбай jӱргенисти эмдиги телекейге кӧргӱзер эдибис.

Революциядаҥ озо кепке базылган бичиктердиҥ ортодо база бир сӱрекей сӱрлӱ тургузылган ла солун бичик орустап «Образцы народной литературы тюркских племен» деп адалат. Ол ӧрӧги бичиктердеҥ озо, 1866 jылда, кепке базылган. Бу табылбас бичикти В. В. Радлов тургускан. Мында сӱрекей кӧп лӧ солун алтай чӧрчӧктӧр, басня-тапкырлар, jе эҥ jилбӱлӱзи — бистиҥ баштапкы алтай бичиичи Михаил Васильевич Чевалковтыҥ бу jаан ишке турушканы ла анда бойы керегинде «Чӧбӧлкӧптиҥ jӱрӱми» деп повестьти кепке басканы болуп jат. Мен оны сӱрекей jилбиркеп кычырдым. Бис оноҥ крестке тӱшкен озогы алтай кижиниҥ jӱрӱмин, jӱзӱн-башка jол-jоругын билип алганысла коштой, ойто ло тӧрӧл тилистиҥ байлыгына, тузалу ла солун сӧстӧрине учурайдыс. Бу бир керек.

База айдарга турганым — бистиҥ литературада М. В. Чевалковтыҥ учуры сӱрекей jаан ла тыҥ. Ого толо ло jетире аjару эмдиге эдилбеген деп бодоп турум. Jаҥы ӧйдӧ, 1958 jылда, бистиҥ издательство оныҥ «Ӱлгерлер ле баснялар» деп бир jуунтызын кепке баскан. Ол ӧйдӧҥ бери jирме jылга jууктажып jӱрӱ. Jе оныҥ творчествозына ойто катап аjару эдип, jакшы-jазап шиҥдеп, бастыра бичигенин кепке базар иш база ӧтпӧгӧн. Бу ок ӧйдӧ, мен бодозом, алтай тилле бичилген чӧрчӧк эмес, а чокум—реалистический литература бу М. В. Чевалковтыҥ адыла колбулу. Ол ок «Чӧбӧлкӧптиҥ jӱрӱмин» алыгар—алтай тилле бичилген баштапкы реалистический      произведениелердиҥ бирӱзи. Бу писательдиҥ адыла    колбой,    бистиҥ алтай литературоведтер    эпистолярный — самара бичишкен ле ӧскӧ дӧ керектӱ чаазындар алышкан литературага бир де аҥылу аjару эмдиге эткелек. Бу иш jаҥыс та М. В. Чевалковтыҥ адыла эмес, анайда   ок   jурукчы Г. И. Гуркинниҥ   прозазыла, оныҥ самараларыла база колбулу.

Бӱгӱнгизин ле кечегизин колбогон кӱрдиҥ бузулбаганын бир мындый jаркынду темдек керелейт. Бистиҥ ӧйлӧрдӧ, бир канча jыл мынаҥ кайра, Ленинградтыҥ ученыйлары 7-11-чи чактардагы jебрен тӱрк тилдердиҥ сӧзлигин jууп ла кепке базып, оны орус тилге кӧчӱрип чыгарган.

«Орус ученыйлар биске jебрен ӧбӧкӧлӧристиҥ jоголып калган тилин ойто таап ла орныктырып берди. Мыны сӱрекей тереҥ интернациональный (Б. У.) керек деп оҥдоп турганы» керегинде «Вопросы литературы» деп журналдыҥ корреспондентиле куучындажып, Ленинниҥ сыйыныҥ лауреады, ады-чуузы телекей ӧткӧн кыргыс писатель Чынгыс Айтматов бир тушта чындык темдектеген. Мында ок оныҥ «…кажы ла калыктыҥ тили оныҥ ойгорлык jайалтазыла табылган эҥ табылбас кереес, тил jылыйып калар аргалу, jе ойто табылатанына ижемjи jок. Бар тилди кичеер керек, онызы бастыра кижиликтиҥ байлыгы» деп айтканыла бистиҥ jӧпсинбес ле ого jӧмӧшпӧс аргабыс jок. Не дезе, бӱгӱн бистиҥ тӧрӧл тилис, культурабыс бар. Оны jоголторго, кем де албаданбай jат.

Кезикте мындый эрмектер меге ыраактаҥ база угулып келет: «Бу алтай ученыйлар ла писательдер нени эдип турган? Олордыҥ канча јылдарга јайаган, ачкан, тапкан немези кайда? Ол научный институт неге керектӱ?».

Айса болзо, бистиҥ эдип турганыс эм тургуза арай ас, jалкулу, эл-jонныҥ бӱгӱнги некелтезинеҥ соҥдоп jат. Андый   болордоҥ до маат jок. Jе бу ок ӧйдӧ, мен билерим, керечи болуп айдып турум, ол ло научный иститутты да алзагар, ондогы ас тоолу алтай ученыйлардыҥ ортозында эки колын карманына сугуп алала, базып jӱрген бир де кижи кӧрбӧдим. История, тил ле литература jанынаҥ научный шиҥжӱ    ӧткӱрер институттыҥ учуры бистиҥ ӧзӱмиске  сӱрекей керектӱ ле jаан.  Jе олордыҥ шиҥдеп, ӧткӱрип jаткан ижин тургуза ла кӧскӧ кӧрӧргӧ лӧ ала койорго база да кӱч. Историяны,   литератураны, тилдиҥ чын закондорын тургузатаны — ол ат такалаары, обоо салары эмес. Темдектезе, мен бу да статьямды бичиирге jарым jылдаҥ артык санандым, ого белетендим, канча бичик кычырдым. А слер оны, кычыраачы, jарым ла сагатка кычырып койороор. Jе мыны кычырала, jӱс кижиниҥ эмезе  он кижиниҥ бирӱзи де болзо мениҥ шӱӱлтемди чын оҥдойтон, тӧрӧл тили ле оныҥ байлык сӧзи керегинде сананып ла биске, бойлорыныҥ бичиичилерине ле ученыйларына, jӧмӧжӧтӧн болзо.

Тӧрӧл тил, тӧрӧл сӧс — ол бистиҥ эҥ jаан байлыгыс. Оны jылыйткан кийнинде, ойто табарга ла орныктырарга кӱч эрjине. Оныҥ салымы бистеҥ камаанду. Калыкта ӱн jок эмес. Оныҥ ӱнин ӧскӧ калыктарга угузарга литература керек. А литератураныҥ тӧзӧлгӧзи — тил. Ол ӧскӧ калыктарла колбу тургузатан, наjылыкты ла jарашты кӧргӱзетен кӱскӱ, кӧс, кулак ла сезӱ — ончо бар ла айдынатан арга. Ару, тирӱ, ундылбас сӧс учун! Jонныҥ азында эмес, jӧӧп койгон сӧзинде.

Борис Укачин

«Алтайдыҥ Чолмоны», 1976 ј. – 8,9 октябрь .

(Конференциядаҥ белетеген арткан

бичимелдер келер номерде јарлалар)