Алтайдын Чолмоны

Којогор кырдаҥ Ӱч-Сӱмерге јетире…

08.04.2021

Јашта сӱреен бийик ле јаан туудый сезилген кайран Којогор кыр. Бис, оныҥ эдегинде айылду балдар, јайы-кыжы керетӱжине ле Којордо ойнойтон эдис. Булакы ӧзӧк јаар меестеҥ чанакту јыҥылаарга јакшы, Эмеген ӧзӧк јааргы агашту-јырааларлу јанында јайгыда ойноорго эптӱ, јарамыкту болгон. Којогордыҥ кайа-маҥдайындагы тӱс таштарда айыл-јурт јазап алала ойногоныста, кӱнниҥ ӧткӧнин де сеспейтенис… Јаш тужым керегинде мындый эске алыныштарды јерлежим Эдуард Куйрукович Тижимеевтиҥ кеен јуруктары эзетти.

Оныҥ алтай ады Шах, јерлештери оны бу ла атла адагылайт, мен де оны бу бичимелимде онойдо адайын. Шахтыҥ ла бистиҥ айылдарыс бир оромдо, эҥ ле учурлузы Којогор тууныҥ эдеги јаар турган. Бистеҥ јаан эјелерис те, меге кураа Галина эјезиле мен де кожо ойнойтоныс. Шах ол ӧйдӧ оогош, јаактары болчок, кандый да тӧп  бӱдӱштӱ, је ол ок ӧйдӧ  кӧргӧн кӧстӧринде кандый да сезим јажынган уулчак болгоны санаама кирет.

Бистиҥ адаларыс та, энелерис те бир салымду, бир јӱрӱмдӱ улус болгон ине… Мундус сӧӧктӱ Куйрук Тоенович Тижимеев Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, черӱге 1940 јылда атанган ла 1946 јылда «За отвагу», «За победу над Японией» медальдарлу јанган. Јууда бир канча катап шыркалаткан, је Кудайы оны јӱрӱмге, бала-барка азыраарына јандырган. Јаҥы јерлерди кыралап, јурт ээлемди ӧскӱрер ӧйдӧ «Солокту јерлерди кӧдӱргени учун» деген медальла, јуу-чактаҥ кунураган Јер-Алтайын орныктырар амыр ӧйдӧ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле кайралдаткан. Јуук тӧрӧӧни,  јарлу журналист Василий Тоенов Куйрук Тоенович керегинде бойыныҥ ӧйинде кӧп јакшы статьяларын бичиген. Онойдо ок кокырчы, сӧс тапкыр Куйрук ӧрӧкӧн јерлеш бичиичи Јыбаш Бӧрӱковичтиҥ бир канча куучындарыныҥ прототиби болуп јат. Јӱрӱми солун, ижи јозокту кижи керегинде бичилер де, айдылар да учурлу. Куйрук Тоенович 1991 јылда ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јерине јана берген.

Тодош сӧӧктӱ энези Байбай Чыйкыловна Јоло-Кайырлыктыҥ кижизи болгон. Бу улус алты бала азырап чыдаткан. 1936 јылда Байбайдыҥ адазы айдаткан, ол ӧскӱс ӧскӧн кижи. Јаштаҥ ала јаан улусла теҥ-тай иштеп, кату-кабыр ишке ӱренип калган кыс Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу да ӧйинде тыҥ иштенген. Байбай Чыйкыловна јууныҥ ӧйинде ат-нерелӱ иштегени учун 14 јаштуда «Јууныҥ јылдарында нерелӱ ижи учун» деп медальла кайралдаткан. Бистиҥ јуртта 14 јаштуда ондый медаль алган база бир кижи – ол Бороно Тактаев болгонын Шах бойы куучындады. «Јуу ӧйиниҥ балдары» деген кӱндӱлӱ ат адалып турарына јетире Байбай ӧрӧкӧн јӱрбеди…

Шах Экинурдагы орто ӱредӱлӱ школды божодып, јуранарыныҥ Новоалтайсктагы училищезине ӱредӱге кирип барган. «Мен училищеге кирип барала, фойеде јаан курстыҥ ӱренеечилериниҥ кӧрӱде тургузылган јуруктарын  кӧрӧлӧ, бойымнаҥ чӧкӧйлӧ, ченелте ӧтпӧй лӧ јӱре бергем – деп, Эдуард куучындады. —Оноҥ культпросвет училищеге киреле, керектӱ ӱредӱ алала, бир јылдаҥ ойто јуранарыныҥ училищезине баргам. Табыштырган предметтерле јаан конкурсты ӧдӱп болбогом. Черӱге баргам, Ыраак Кӱнчыгышта тургам. Штабта јажытту документтерле иштегем, бу ишти онойдо  офицерлер бӱдӱрип турган болгон. Јакшы службам учун мени јаҥжыкканыла он кӱнге эмес, бир айга отпускка аткарган эди…».

Шах Куйрукович черӱниҥ кийнинде амадаган училищеге кирип алган ла тӧрт јылга кӱӱнзеп, јакшы ӱренген. Туулу Алтайдыҥ јарлу кӧп јурукчылары бу училищеде ӱренгендер. Олор ортодо Борис Киндиков, Ӧлӧштӧй Тадинов, Амыр Укачин, Яков Янкинов, Юрий Шодоев…

Јуранарына јилбӱни ойгоскон улустыҥ тоозында Шах ӱредӱчизи Владимир Пименович Лутцевти адады. Уулчактыҥ јайалтазын ајарып, ол оны улайын мактап туратан. «Ӱредӱчис Эмилия Ивановна Каинчина балдар кандый бир поэттиҥ, бичиичиниҥ чӱмдемелин ӱренгенде, ӱренчиктерди ар-бӱткенге апарып, ол чӱмдемелде айдылган јурукты чаазында јурадатан. Шах сӱреен чокым, јараш јураганын ӱренчиктер кайкап кӧрӧтӧнис» – деп, Любовь Толоева эске алынган. Онойдо ок јаҥыс оромдо јуртаган јурукчы таайы Јыман Садановтыҥ јуранганын, јӱзӱн-јӱӱр будуктарла јурукты «тындандырып» турганын  база јилбиркеп кӧрӧтӧнин эске алынды. Уулчак тегерик кӧстӧри тостойып, јурукчыныҥ јаркынду будуктарды колыштырып, саҥ башка ӧскӧ ӧҥдӱ будук алып јуранганын узак ла ајыктайтан. Каа-јаа таайы кисточказын туттуртып, бир-эки чийӱ јурадарга јаратканда, уулчактаҥ ырысту кижи јок болотон. Ол ӧйдӧ масляный дейтен будукла јуранатан улус болбогон до.

Шах ол ло Којогорго чыгып, бойыла кураа уулчактарла «ӱлдӱ-мылтык» тудунып ойноорын сӱӱйтен. Уулчактар јаҥыс ла Којогорды бир эдип ойноп јӱрген эмес, олор байлу Абай-Тууны эдектей, Бажынты ла Бажынты-Бажы, Быргасты ла Быргасты-Бажы, Агайры деген јерлерле, Ӧбӧгӧн лӧ Эмеген, Булакы деген кобы-ӧзӧктӧрлӧ кӧп ойногон, јӱрген эмей. Бӱгӱнги кӱнде Којогор јаар кӧргӧндӧ, ол ӧскӱзиреп калгандый турат. Балдар, алдында ӧйлӧрдӧ чилеп, бого кӧп келбей де барган, олордыҥ ойындары ӧскӧ… Айса болзо, оныҥ да учун бӱгӱн Шах јурукчы бу ончо адалган кырларды, кобы-јиктерди, олордо агаш-ташты јураарын сӱӱйт. Алтай кижи ар-бӱткенле тудуш, ол ар-бӱткенди кичееп, боочы-туузын, суу-аржандарын байлап јӱрет. Поэттер олорды кӧдӱриҥилӱ ӱлгерлеринде мактайт, алкайт. Јурукчылар јаркынду јуруктарында «тындандырып» артырат. Шахтыҥ јуруктары аҥылу ийделӱ, аҥылу сезимдӱ…

Кажы ла  кижини Алтайыныҥ ар-бӱткени, эҥ јараш јерлери бойына јаантайын тартат. Шахты да олор амырынаҥ астыктырганы јарт. Јайалталу кижини канаттадып, кӧӧрӧдип, јакшыга, јарашка, бийикке, улуга кычырат. Онойып, Шах будуктарын, јуранар кайырчагын јӱктенип, Ӱч-Сӱмерге эки катап барып јӱрген. Ӱч-Сӱмер, Ӱч-Сӱмер! Канча јӱректи ӧкпӧӧриткен, канча уйуктаган јайалтаны ойгоскон, канча ӧктӧмгӧ јебрен јажыдын ачкан эмеш!  Ӱч-Сӱмерди Шах айдыҥ тӱнде јураганы солун, јараш! Мӧҥкӱ туу да, алдында јайылган кӧл дӧ, јараттагы улус та кандый да јажытту, куулгазынду телекейде немедий сезилет. Јурукчы онойдо ок Шабыланыҥ кӧлинде, Алтын Кӧлдӧ, Кӧксууныҥ тайгаларында, ол тоодо Кујурлуныҥ кӧлинде, ӧскӧ дӧ кайкамчылу кеен јерлерде болгон, олордыҥ јаражына, куулгазынду ийдезине олјолодып, кӧп јуранган.

Шахла кожо баштапкы класстаҥ ала кожо ӱренген јерлежи Эльвира Чинина оныҥ јуруктары керегинде мынайда куучындады: «Бистиҥ ӧйдиҥ балдары, эмди јажап та калган улус, кандый да аҥылу сезимдӱ, јайалталу деп айдарга јараар. Олордыҥ ортозында чокым билимдерге де, гуманитар, кееркедим де билимдерге јайалталу улус кӧп. Шахты алзабыс, ол Алтайын эбирип, кайда ла болгоны оныҥ кӧп јуруктарынаҥ билдирет. Шах јураган ар-бӱткенди, кажы ла кыр-туузын, боочызын, кӧлин ээлӱ, байлу деп кӧргӱскени сезилет. Экинурдаҥ ыраак јоктогы Кара-Учуктыҥ јуругын лапту кӧрзӧбис, ондо кайа-ташта кӧстӧр, чырай – ээлӱ. Улаган барып јатса ӧдӧтӧн Кызыл Каалганыҥ јуругында эр ле ӱй кижиниҥ кебери јуралган – ээлӱ јер. Јуртка эҥ ле јуук Којогор кырда база чырай кӧрӱнет – ээлӱ кыр. Анчада ла Экинурдыҥ учы јок састарын, јалаҥын јураганы кӧп. Бир јуругын кӧрӧли: атту улус јорголо барып јат, бийик тӧҥӧштӧ тейлеген отурат. Бу јалаҥды кечире учарга тейлеген де арыган, је улус дезе барып ла јат…».

Катя сыйнымла экӱ бис бир катап Экинур јӱреле, Шахтыҥ (сыйным оныла кожо ӱренген) айылына киргенис, ол биске јуруктарын сыйлаган эди. Сыйным јыгылган карган  мӧштиҥ ордынаҥ јаш, јараш мӧш ӧзӱп турган јурукты алган. «Улужайдыҥ тайгазын, мӧштӧрин эзедет…» — деп, сӱӱнип, кӱӱнзеп алган эди. Мен дезе карган тыттыҥ јуругын алган эдим, ол меге Бажынтыда, Агайрыда ӧткӧн јаш тужымды эзеткен. Шахтыҥ јуруктары ортодо тыттарлу јуруктар кӧп, аҥылу јуралган. Олор ӧлӧҥчилердиҥ одузын јабылактап каруулдайт, туку ыраакта јуртты карап турат, кӱски турлуны айландыра алтындый јалтыраган, саргарган  тыттар турат, Којогордыҥ ары јаныла улалган кырларда тургулайт… Экинур јурттыҥ койчы-малчыларыныҥ јайлайтан јери Кӧксууныҥ тайгалары. Шах тайгадагы бийик таскылдарда отоп јӱрген, тойынган койлордыҥ ӱӱрин, јанында кӱнге мызылдаган кызыл-коҥыр аттарды, ыраагында туулардыҥ мӧҥкӱ-тошту баштарын кандый карузып јураган! Кижиниҥ јурукка кирип, ол таскылда койлор кӱдӱп јӱрер кӱӱни келер. Шах бӱгӱнги Којогорды  јураганыла коштой, озогыдагы кырды јураганы солун кӧрӱнди. Алтай айылдар ортодо јараш чегедектӱ ӱй улус баскылайт. Којогор ол ло бойы олорды кӧстӧп турат… Чактарга турар, кажы ла јаҥы ӱйени кӧстӧп, бирде кунугып, бирде сӱӱнип туратан туру.

Шахтыҥ јуруктары јерлештеринеҥ башка Великобританияда, Тӱштӱк Кореяда, СССР-дыҥ алдындагы республикаларында, Тувада таҥынаҥ улустыҥ коллекцияларында бар. Тургуза ӧйдӧ ол јуруктарыныҥ альбомын белетейт. Ондо Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчылары Амыр Укачин ле Яков Янкинов Эдуард Куйруковичтиҥ јайаан иштерин бийик баалап, јылу сӧстӧр айдып салган. Бир ӧйдӧ Шах Куйрукович «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлигине Г. И. Чорос-Гуркинди Санкт-Петербургта Нева сууныҥ јанында отурганын јураганын сыйлаган эди… Бис Шах јерлежиске озо ло бек су-кадык, оноҥ јайаан јаҥы иштер кӱӱнзейдис.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА