Алтайдын Чолмоны

Культураны корыганы — Россияныҥ келер ӧйин корыганы

08.04.2021

Алтай Республикада јаткан калыктардыҥ этнокультуралык ӧзӱминиҥ сурактары кандык айдыҥ 9-чы кӱнинде Эл Курултайда шӱӱжилген. Кӱрее куучынды парламенттиҥ эл политика, ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитеди тӧзӧп ӧткӱрген. Оныҥ ижинде сенатор Татьяна Гигель, АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министри Ольга Саврасова, культура аайынча министри Ольга Антарадонова, эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ јааны Людмила Варванец, ЗАГС-тыҥ ла архивтердиҥ керектери аайынча комитединиҥ јааны Наталья Антарадонова, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыныҥ билимчизи Максим Каташев, тергеелик јондык биригӱлердиҥ башкараачылары ла чыгартулу улузы турушкан.

Республикада јаткан калыктардыҥ этнокультуралык ӧзӱминиҥ сурактары јаантайын ајаруда болгонын Эл Курултайдыҥ вице-спикери Герман Чепкин кӱрее-куучынды ачып тура темдектеген. Государстволык эл политика бӧлӱкте ишти ээжилеген бир ууламјылу јасактар, анайда ок граждандардыҥ тӧрӧл тилин, јаҥжыккан культуразын ла јадын-јӱрӱмин корыыр ла ӧскӱрер конституциялык тап-эриктерин јеткилдеген тап-эрик документтер јӧптӧлип, тергееде иштегенин ол јетирген.

Эбире телекейди, јондыкты, улустыҥ  јадын-јӱрӱмин кубултарында культураныҥ сӱрекей јаан аргазын ла учурын кӱрее куучынныҥ туружаачыларына уткуулду сӧзинде Татьяна Гигель ајарган. Республикада јаткан орус, алтай, казах ла ӧскӧ дӧ калыктардыҥ культураларыныҥ ӧзӱмине  јаан ајару эдип, олордыҥ культуралык энчизиле таныжып, бис тергеебисте калыктар бой-бойын тооп, эптӱ-јӧптӱ јуртаарына јӧмӧйдис деп, ол айткан.

Быјыл Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын темдектеген иштердиҥ тоозында Федерация Совединде Алтай Республиканыҥ кӱндери ӧдӧрин сенатор куучындаган. Мындый арганы тергеелер ӧзӱмине керектӱ јасактардыҥ ӱлекерлерин РФ-тыҥ Ӱстиги палатазыныҥ ајарузына чыгарып, јӧмӧлтӧ аларга кичеенедилер. Москвада ӧдӧр Кӱндерди республика турулталу тузаланар ижемјизин сенатор угускан.

Парламенттиҥ эл политика, ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ јааны Наталья Екееваныҥ јетирӱзи Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ (1991-2021 ј.ј.) национально-культурный ууламјыларына ла эмдиги ӧйдӧ турган сурактарга учурлалган. Ол алтай этнокультуралык јӱзӱниле јаантайын аҥылу јерде турганын темдектеген. Мында јебрен таш чактаҥ бери эмдиги ӧйгӧ јетире бастыра ӧйликтердиҥ кереестери бар ла олор јаҥыс та «озогы кереестер» болгонын эмес, је бу јерде јаткан калыктардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айрылбас бӧлӱги болуп, јӱрӱмине киргенин  депутат ајарган.

ХХ чактыҥ  90-чы јылдары башталар ӧйдӧҥ ала, Россияныҥ јон-политикалык тӧзӧлгӧзи солынганыла, Алтай Республиканыҥ эл-культуралык ӧзӱминде эки тӧс ууламјы чокымдалып чыккан.

Бир јанынаҥ, Россия Федерациязында  јаткан калыктардыҥ этнокультуралык ӧзӱмин јасак кеминде јеткилдеген быжу тап-эрик тӧзӧлгӧ салынган. Культуралык политиканы ээжилеген јаҥы јасактар јӧптӧлӧт. Федерал јасактарга тӧзӧлгӧлӧнип, республикада јаткан калыктардыҥ эл-культуралык ӧзӱмиле колбулу тергеелик јасактар јӧптӧлгӧн, ол тоодо Алтай Республиканыҥ Конституциязы, «Алтай Республикада ӱредӱлик керегинде», «Алтай Республикада культура керегинде», «Алтай Республиканыҥ јеринде јаткан калыктардыҥ тилдери керегинде», «Россия Федерацияныҥ Алтай Республиканыҥ јеринде јаткан ас тоолу калыктардыҥ тап-эриктерин корыыр бӧлӱкте бир канча сурактарды ээжилеери керегинде», «Алтай Республиканыҥ материальный эмес энчизин ӧскӱрер бӧлӱкте иш-колбуларды ээжилеери керегинде», «Алтай Республикада культуралык энчиниҥ объекттерин   корыыры керегинде», «Алтай Республиканыҥ эпический энчизи керегинде» ле о. ӧ. Бу јасактар тергееде јаткан калыктардыҥ тилин, культуразын, јаҥжыгуларын корыыр ла ӧскӱрер айалгалар тӧзӧгӧн.

Экинчи јанынаҥ, тургуза ӧйдӧ республикада айалга тӱрген кубулып турганын Наталья Екеева темдектеген. Глобализация бастыра калыктардыҥ јадын-јӱрӱми, ол тоодо олордыҥ культуралары јӱзӱндеш болорына экелет. Тергее телекейге ачык болоры јаанаган, тыш-колбулары элбеген ле бу јаҥжыккан байлыктарды јылыйтарына, јаҥжыккан јадын-јӱрӱм кубуларына экелет. «Тергеениҥ эл-јоныныҥ кӧрӱмиле, Алтайды «тузаланганы», туристтердиҥ тоозы кӧптӧгӧни, туу-чананыҥ «Манжерок» деген комплексин, Караколдыҥ кӧлдӧрине јолды тутканы ла о. ӧ. ӱлекерлер эбире ар-бӱткенге орныктырып болбос каршу экелет. Олордыҥ шӱӱлтезиле, Алтайды ачканы јаҥжыккан байлыктарды ла јадын-јӱрӱмди, мында јаткан калыктар культуразыныҥ аҥылузын јылыйтарына экелип јат. Оныҥ бажында — коруланар кӱӱн-тап, јаткан јерин корыыры, јерин, ар-јӧӧжӧзин јылыйтар чочыду… текши культурадаҥ, ӧскӧ калыктардыҥ культураларынаҥ коруланар јӱткӱмел туулат» — деп, комитеттиҥ јааны кӱрее куучында айткан.

Бӱгӱн этнокультуралык ӧзӱмниҥ башка-башка јолдоры айдылат ла бу айалга Сибирьде, Ыраак Кӱнчыгышта ла Тӱндӱкте јаткан калыктарда јӱзӱндеш. Кезиктери калыгыныҥ  культуразыныҥ аҥылузын корып аларга јадын-јӱрӱминиҥ ле ижиниҥ јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥдарын бир де кубултпай, ол ло бойынча артырар керек деп айдат. «Бӧктӧнип» алала отурбай, бойыныҥ культуразын ӧскӱрери, ӧзӱмниҥ јаҥы-эп аргаларын тӧзӧӧри учун  ӧскӧлӧри турат.

«Кезик шиҥжӱчилердиҥ шӱӱлтезиле, јаҥжыгу (традиция) — тӱӱкилик оҥдомол, ол јӱрӱмниҥ некелтелериле туулат ла јондыкка керектӱ ӧйгӧ тирӱ. Албатыныҥ јаҥжыгулу культуразыныҥ јадын-јӱрӱмниҥ бастыра јандарына шиҥилген кӧп темдектери ӧйлӧ кожо табынча јоголып јат. Айдарда, озодо болгоны эҥ артык деген кӧрӱм турулталу эмес. Кечеги јӱрӱмде керектӱ болгоны бӱгӱнге келишпестеҥ айабас. Ӧткӧн ӧйдиҥ культуралык ченемели эмдиги ӧйдиҥ культуразында чек кубулган бӱдӱмдӱ улалып барат» — деп, Наталья Екеева айткан.

Культураны государство јӧмӧгӧни ле корыганы РФ-тыҥ Тӧс јасагында бичилгени орооныстыҥ јӱзӱн калыктарыныҥ тилдерин ле культураларын корып алар арга берип јат. Культураны корыганы јаҥыс та озогы энчини корыганы эмес. Ол орооныстыҥ тӧзӧлгӧ болгон байлыгы ла јаан учурлу ар-јӧӧжӧзи. Культураны корыганы — Россияныҥ келер ӧйин корыганы болуп јат деп, ол темдектеген.

Башка-башка укту кӧп калыктар јаткан бистиҥ тергееде јаш ӱйени тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизин билерине, кожо јаткан албатылардыҥ культуразыла таныжып, оны  билерине ле тоорына, најылык ла эптӱ-јӧптӱ јадар кӱӱн-тапка таскадар иштиҥ ченемели керегинде кӱрее куучында Ольга
Саврасова куучындаган. Онойдо, 2015 јылда В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда этнопедагогиканыҥ ла этнокультураныҥ «Байлык  энчи» деген тӧс јери тӧзӧлгӧн лӧ иштеп јат. 2019 јылдаҥ бери республикан классический лицейде эл культуралардыҥ «Калыктардыҥ најылыгы — Россияныҥ бирлиги» деген фестиваль ӧдӱп јат ла ондо башка-башка аймактардаҥ 200 кире ӱренчик туружат. 2019 јылдаҥ ала этнокультурный тӧс јерлер ӧскӧ дӧ школдордо эрчимдӱ тӧзӧлип башталган. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Оймондогы ла Јӱс-Тыттагы школдоры, Оҥдой аймактыҥ Кеҥидеги школы,  республиканыҥ кӧп ӧскӧ дӧ школдоры кӧгӱс-ой таскадуныҥ ууламјызында јилбилӱ ле једимдӱ иштегенин министр айткан. Ӱредӱлик организацияларда школдордыҥ 83 музейи иштеп јат, олордоҥ 75 музей тӱӱки-краеведческий, 3-зи этнографиялык ла 3-зи јуучыл-тӧрӧлчи ууламјылу. Министерство ӱредӱниҥ ле таскадуныҥ јаҥы бӱдӱмдерин ченеп, школдордыҥ, ӱзеери ӱредӱниҥ учреждениелериниҥ, эне-адалардыҥ арга-кӱчин бириктирип иштегенин Ольга Саврасова айткан.

Культураныҥ ла санаттыҥ республикан учреждениелериниҥ ижиниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи — Алтай Республиканыҥ культуралык энчизин корыыры деп, Ольга Антарадонова јуунда айткан. Быјыл республика тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын ла алтай албаты Россияныҥ эл тергеезине киргениниҥ 265 јылдыгын темдектеп јат, кӧп иштер бого учурлалар. Алтай калыктыҥ тергеелер ортодогы Эл Ойын байрамында, орус калыктыҥ тергеелер ортодогы «Родники Алтая» фестивалинде, Кайчылардыҥ эл отоктор ортодогы курултайында, Чага, Масленица, Јылгайак, Наурыз байрамдарда ла ӧскӧ дӧ керек-јарактарда албатыныҥ устары, кӱӱниҥ ле кеендиктиҥ школдорыныҥ, бијениҥ студияларыныҥ ӱренеечилери, студенттер,  спортчылар јаантайын турушканын министр темдектеген. Республикада јаткан калыктардыҥ культуразын корыыр ла ӧскӱрер  ууламјылу иште Интернеттиҥ эп-аргалары эрчимдӱ тузаланылганын Ольга Антарадонова куучындаган.

РФ-тыҥ государстволык эл политиказыныҥ стратегиязында темдектелген иштер ле «Алтай Республиканыҥ государстволык эл политиказын јӱрӱмде бӱдӱрер» госпрограмма бистиҥ тергееде канайда бӱдӱп турганын кӱрее куучында АР-дыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ председатели Людмила
Варванец јетирген. Оныҥ айтканыла, республикада 90-наҥ ажыра ук-калыктардыҥ улузы јуртайт, олордоҥ 56% — орустар, 35,5% — алтайлар (бу тоого ас тоолу калыктар — телеҥиттер, тубалар, чалкандулар ла кумандылар кирип јат), 6% — казахтар ла  3% јетпези — украин, немец, армян, татар, азербайджан, узбек, шор ло ӧскӧ дӧ калыктардыҥ чыгартулу улузы. Тергееде улусты угы аайынча бириктирген коммерциялык эмес 82 биригӱ окылу темдектелген, ол тоодо республикада јуртаган ас тоолу ӧс калыктардыҥ 34 общиназы,  национально-культурный 4 автономия ла јондык 44 биригӱ. Анайда ок Орто Азияныҥ республикаларыныҥ чыгартулу улузыныҥ — узбектердиҥ, кыргызтардыҥ, азербайджандардыҥ, уйгурлардыҥ, таджиктердиҥ биригӱлери бар. Албатылар најылыгыныҥ туразы ӧткӱрген калыктардыҥ этнокультуралык ӧзӱмине јӧмӧгӧн кӧп тоолу керек-јарактарда бу биригӱлер эрчимдӱ турушканын комитеттиҥ башкараачызы айткан. АР-дыҥ башчызында, башкарузыныҥ председателинде тӧзӧлгӧн јондык советтер тергеениҥ эл-јоны бой-бойын тооп, оҥдожып, эптӱ-јӧптӱ јадарына јӧмӧгӧнин темдектеген.

Солун јетирӱлерди јуунда «Живой Родник» деген јондык биригӱниҥ башкараачызы Елена Болтовская ла «Культурно-исторический, музейный центр» деген коммерциялык эмес организацияныҥ башкараачызы Светлана Катынова эткен. Бу биригӱлер ижин албатыныҥ ла тергеебистиҥ культуралык ла тӱӱкилик энчизин шиҥдеер иштеҥ баштап,  табынча јаҥжыккан культураны корыыр ла ӧскӱрер тергеелер ле ороондор ортодогы јаан ӱлекерлерди бӱдӱрерине чыккан, олордыҥ ченемели јуулган улуска јилбилӱ болгон.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган институдында тӱӱки ле этнография бӧлӱктиҥ башкараачызы, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Максим Каташев «Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ этнокультуралык энчизи» деген адылу программа аайынча ӧткӧн билим-шиҥжӱлӱ иш ле кепке базылып чыккан бичиктер керегинде куучындаган. Бу солун бичиктерди кайда садып алары керегинде суракка, акча-манат ас болгонынаҥ улам билимчилердиҥ иштери ас тоолу тиражла чыгат, је кӱӱнзеген кижи олорды республикан библиотекадаҥ алып кычырар эмезе Алтаистиканыҥ институдыныҥ интернет сайтынаҥ электрон бӱдӱмле кычырар аргалу деген каруу болгон.

Кӱрее-куучында республиканыҥ депутады Асет Заргумаров Улаган аймакта культураныҥ тураларыныҥ коомой айалгазы, АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ турчызы Борис Алушкин ады јарлу алтай бичиичи, поэт ле драматург Павел Кучияктыҥ Чамал аймакта јаткан туразын государстволык коруга алары, Эл Курултайдыҥ комитединиҥ јааны Сергей Тимошенский туризм бӧлӱкте иштеген гидтерди ле инструкторлорды белетеери керегинде курч сурактарды кӧдӱрген.

Ӧткӧн кӱрее куучынныҥ турулталарыла бӱдӱретен иштер аайынча тӱп-шӱӱлтелер јӧптӧлгӧн.

Светлана КЫДЫЕВА