Алтайдын Чолмоны

Алтайыстыҥ ар-бӱткени — эм-томду телекей

12.04.2021

Алтай јерис ар-бӱткениле байлык тала болуп јат. Эбиреде турган бу кырларда, кобы-јиктерде, бийик тууларда, элбек јалаҥдарда кандый ӧзӱм јок деп айдар. Эмди јазаптыра шӱӱп ийзебис, кажы ла эм-тустыҥ тӧзӧлгӧзинде эм ӧлӧҥдӧр, ӧзӱмдер болордо, бистиҥ тӧрӧлис эм-тус белетейтен бӱткӱл кӧмзӧлӧ тӱҥейлеш. Ол керегинде јаан јашту алтай улус озодоҥ бейин айдып койгон ло мындый ӧлӧҥ-чӧплӧ ыраак чактардаҥ бейин тузаланып келген. Калганчы јылдарда бистиҥ тергееде эм ӧлӧҥдӧрлӧ иштенип турган ээлемчилердиҥ тоозы чик јок кӧптӧгӧнин темдектеер керек. Кем де ӧлӧҥдӧрдӧҥ чайлар белетейт, кем де — бальзамдар, кем де — сироптор ло оноҥ до ӧскӧ јарлу эдимдер. Алтайдыҥ эм ӧлӧҥдӧринеҥ эдилген башка-башка фитопродукция јаҥыс ла бистиҥ республика ичинде эмес, је анайда ок ороондо, гран ары јанында јарлу болуп барады. Анчада ла пандемияныҥ ӧйинде эм-тустыҥ сурагы курч болордо, јаан јаштулар јажына тузаланган эм ӧлӧҥдӧрди улус эске алынгандарын кӧп угарга келишкен.

Бис бӱгӱн слерди канча јылдарга улай эм ӧлӧҥдӧрлӧ, ӧзӱмдерле једимдӱ иштеп келген «Горно-Алтай-Фарм» деген ООО-ныҥ ижиле таныштырар деп амададыс. Бу компанияныҥ башкараачызы Эдуард ЮСТУКОВ  сурактарыска каруу берип, бойыныҥ ижи керегинде куучындады.

—Эдуард Васильевич, «Горно-Алтай-Фарм» деген ООО 2010 јылдардыҥ бажынаҥ ала иштеп баштаган ла ӧткӧн бу кире јолында једимге јеткен деп айдар керек. Ээлемниҥ эм продукция-эдимдери тӧрӧл тергеебистиҥ гран-кыйуларын туку качан «ажа» берген.  Озо ло баштап Слерде алтай улустыҥ озодоҥ бейин тузаланган эм ӧлӧҥдӧриле иштеер   кӱӱн кайдаҥ келген деп билерге солун?

—Бистиҥ Алтайыс сӱреен байлык јер болгонын кажы ла алтай кижи билер. Јаана-таадалар оору-јоболын, сынык-бычыгын, балуларды кандый да ӧлӧҥдӧрлӧ, јалбырактарла, ӧлӧҥнӧҥ белетелген чайларла эмдеп туратандарын кажы ла кижи эске алар болор. Мениҥ адам тоҥжаан сӧӧктӱ Василий Николаевич  Юстуков  деген кижи болгон. Энем — Любовь Сергеевна Юстукова-Манкышева.  Бис Экинур јуртта јатканыс. Адам физиканыҥ ла математиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Энем — бухгалтер.

1979 јылда бистиҥ биле Оҥдой јурттӧӧн кӧчкӧн. Эм ӧлӧҥдӧрлӧ озо ло баштап адам јилбиркеп баштаган. 1990-чы јылдарда ол мумиё сыгырганныҥ богын јууп, белетеп туратан.   Мен кичинектеҥ ле ала адамга болужып, бу сырьё-эдимле канайда иштеерине ӱренип алгам. Адам арткан да эм ӧлӧҥдӧрлӧ јилбиркеп, иштенип туратан. Анчада ла мумиёны улус суражып турарда, садып турганы санаамга кирет. Адамла кожо Анапа, Челябинск деген калалар да барып туратаныс. 2000 јылда адам јада каларда, оныҥ таҥынаҥ эткен бу ижин улалтар деген шӱӱлтеге келгем. 2000 јылдаҥ ала 2011 јылга јетире бисте ИП болгон: эм ӧлӧҥдӧрлӧ, мумиёло, саҥытла, кузуктыҥ сайыла иштегенис. 2011 јылда ижисти элбедип, «Горно-Алтай- Фарм» ООО тӧзӧгӧнис. Озо ло баштап бисте сырье-ӧлӧҥдӧрлӧ иштейтен база-јер болгон. Бис ӧлӧҥдӧрди, јазалбаган мумиёны, кузуктыҥ сайын, саҥытты ла оноҥ до ӧскӧ эм эдимдерди  ады чыккан «Эваларга» табыштырып туратаныс. Оноҥ бойыстыҥ ижисти элбедип, бу јаан компаниядаҥ јӱре бергенис ле переработка-ишти бойыс бӱдӱрип баштаганыс.

—Кеми јаан ишти бӱдӱрерге эптӱ јер керек. Слердиҥ иштеп турган тӧс јеригер Оҥдой јуртта деп оҥдодыс…

—Производство-ишти баштаарга эптӱ јер керек. Оныҥ учун Оҥдой аймактыҥ тӧс јуртыныҥ ичиле бедиренип турала,  лимонад белетеер цех болгон ташталган тура-јерди табып, садып алганыс. Бу — 2010 јыл. Ол тушта бу цехтиҥ ич ле тыш кеберинде  јаҥыс ла стенелери эмеш оҥду болгон деп айдарга јараар. Је бис оны бир эмештеҥ кемине кийдирип, јазап алганыс. Бӱгӱнги кӱнге јетире бу цехте иштейдис. Ӧткӧн ӧй туркунына кӧп солунталар эдилген ле эмди эм ӧлӧҥдӧрлӧ иштеп турган бистиҥ тӧс јерис бар некелтелерге келиштире чыныкталып-јазалган.

—Алтай улус эм ӧлӧҥдӧрди озодоҥ бейин јакшы билер болгоны, бу јетирӱлер тӧгӱлбей-чачылбай, бӱгӱнги кӱнге јетире чеберлелип келгени — баалу-чуулу энчи. Озогы јаҥжыгуларга тайанып, кӧп ээлемчилер бӱгӱн су-кадыкка тузалу эмдӱ-томду продукция-эдимдер белетеп турганы ол керектӱ иш.  «Горно-Алтай-Фарм» бӱгӱнги кӱнде кандый ууламјылар јанынаҥ иштеп турганын куучындап берзегер?

—Бистиҥ ижис баштапкы ла кӱннеҥ ала улустыҥ су-кадыгына тузалу эм-томду продукция-эдимдер белетеерине ууландырылган. Туулу Алтайдыҥ кажы ла аймагын алзабыс, ол баалу-чуулу ар-бӱткендик байлыктарлу кӧмзӧ. Темдектезе, ӧлӧҥ-чӧбиниҥ бӱдӱми башка-башка да болзо, је кажызыныҥ ла аҥылу болушту кӱчи бар болгонын темдектеер керек. Канча јылдарга улай иштеп келеле, бистиҥ бирликте бойыныҥ чокым јаҥжыгулары тӧзӧлип калды. Темдектезе, мумиё деген баалу-чуулу эм-томло иштеери.  Бистиҥ кырларда мумиё бар, ол озодоҥ бейин болгон. Сыгырган деген учар чычканныҥ богы ташту кайа јерлерде јуулып, ару кейге узак ӧйгӧ јадып, ташту јерлердиҥ тузалу ӧлӧҥдӧрлӱ чыгыла толуп, микроэлементтериле сӱреен байлык эм-том болуп  кубулат. Ол ок ӧйдӧ сыгырган бийик кырлардыҥ ташту јерлеринде јӱрӱп, тузалу, эм ӧлӧҥдӧрди јип турганы база учурын ойнойт. Бу мындый ар-бӱткендик сырьеноҥ, бӱгӱнги кӱнниҥ технологияларына тайанып, тузаланарга белен мумиё-эм белетейдис.

Мумиёныҥ албатылык медицинада ады-чуузы јебрен ӧйлӧрдӧҥ бейин јайылып калган. Ол Кавказтыҥ ла Орто Азияныҥ кайа-ташту кырларында кӧп учурайт. Телекейдиҥ Индия, Монголия, Китай, Тибет, Аравия, Индонезия, Афганистан, Иран, Непал деген ороондорында база бар. Јебрен философтор Аристотель, Авиценна, Бируни, Рази бойлорыныҥ иштеринде мумиё керегинде бичиген болгон. Бу эм-томныҥ тузазы керегинде айдар болзо, сынык-бычыктарда, тижиктерде, јарыктарда, балуларда оны сӱркӱштеп тузаланарга јараар. Тӱрген јазыларына болужып јат. Онойдо ок чайга, сӱтке, јылу сууга чейип, ӧкпӧниҥ оорулары тужында ичерге јараар. Карынныҥ оозыныҥ, бӧӧрӧктӧрдиҥ ооруларынаҥ јазыларына болужын јетирет.  Анчада ла ӧткӧн јылда пандемияныҥ ӧйинде улус јаҥжыккан медицинала кожо албатылык медицинага бурылып баштаарда, мумиёны сурап тургандардыҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧгӧн.

Онойдо ок «алтай минерал» деп адалган ак таштаҥ эдилген ӱсти (каменное масло) темдектеп ийер керек. Таш ӱстиҥ аттары башка-башка, оны «кырдыҥ јажы»,  ак мумиё ло оноҥ до ӧскӧ эдип адап јадылар. Таштыҥ ӱзин јебрен улус тибет, моҥгол, кыдат медициналарда тузаланган. Ол кӧп тоолу ооруларды эмдеерине болужын јетирип јат. Бактерияларга, вирустарга, тижиктерге удура јакшы болужат. Онойдо ок бала таппай турган эпшилерге, бӧӧрӧктӧри оору улуска, ичегелеринде оору улуска јаан болушту. Сынык-бычыкту, балуларлу, тижиктерлӱ оору улус бу ӱсле бир де алаҥзыбай тузаланар аргалу.

Бистиҥ белетеп турган эм-томду эдимдериске онойдо ок мӧштиҥ кузугыныҥ сайларын, кабыктарын тузаланып эдилген мӧштиҥ кулуры (кедровая мука), жмых, мӧштиҥ ӱзи кирип јат. Мӧш — сӱреен байлык ла тузалу агаш. Ийнелеринеҥ ле баштайла, кузугыныҥ эмили, сайы, кабыктары — бастыразы тузалу. Кузукты арчып, сайлап, эмилинеҥ башка продукция-эдим белетезе, арткан-калган кабыгы теерменделип, кулур белетелет. Мӧштиҥ кулуры сӱреен тузалу. Канныҥ ооруларына, кӱчи чыккан кижиниҥ кӱчин кийдирерге, кижиниҥ эди-канынаҥ керек јок шлактарды чыгарарга, ич-карынды арутаарга ла оноҥ до ӧскӧ ооруларда јаан болушту. Мӧштиҥ кулурында бу агаштыҥ сӱреен аҥылу, јараш јыды бар болгон учун, оны таҥынаҥ бойын курсак эдип белетеер арга бар. Ол эмезе калаш ла оноҥ до ӧскӧ  быжырган курсакка кожуп белетезе,  сӱреен амтамду. Мӧштиҥ ӱзин алза, витаминдериле, минералдарла толо бу эдимниҥ кижиниҥ су-кадыгына тузазы сӱреен јаан. Кузуктыҥ ӱзи холестиринди астадарына, канныҥ гемоглобининиҥ кемин кӧдӱрерине, панкреатитти эмдееринде болужат.

Бу бистиҥ айдып турганыс — ӧрӧ адалган эм-эдимдердиҥ ас ла тоолу деп айтканы. «Горно-Алтай-Фарм» белетеп турган  бастыра  эм-том эдимдер кижиниҥ су-кадыгын оҥдолторына ууландырылган деп темдектегенис. Мынайда ок живица, тыттыҥ саҥыды, чычрананыҥ ла јойгонныҥ ӱстери керегинде айдар эдим.  Элбек рынокко чыгардаҥ озо кажы ла продукт-эдим ченелтелерди ле керектӱ экспертизаны ӧдӱп койгон. Бӱгӱнги кӱнде белетелип турган бастыра продукцияны эдип чыгарарга лицензия бисте бар. Онойдо ок олор технологиялык бар бастыра некелтелерге келижип јат.   Бис Алтайда бар эм ӧлӧҥдӧрди, ар-бӱткендик эдимдерди бар јаҥжыгулары аайынча тузаланып, бӱгӱнги технологияларга тайанып, белетеп јадыс деп темдектегем.

—Эйе, эбире турган кырларыс, тууларыс сӱреен байлык. Слер мумиёны, саҥытты, кузукты, таштыҥ ӱзин белетеер ак ташты Оҥдой аймактаҥ јууйдар ба, ол эмезе…

—Бис бастыра республикала иштейдис. Темдектезе, мумиёны Оҥдой аймактыҥ јурттарынаҥ аладыс. Калганчы ӧйдӧ Јаан Јаламан јурттаҥ улус экелгилейт. Мӧштиҥ кузугын — Себиниҥ боочызынаҥ, таштыҥ ӱзин белетеер таштар Улаган аймактаҥ, Акташтаҥ экелилет. Саҥытты Кан-Оозы, Шабалин аймактардаҥ аладыс. Јербойыныҥ улузы база иштенип, бир эмеш акчаны иштеп алып турганы сӱӱнчилӱ. Бу иш јайы-кыжы ӱзӱлбей барып јатканын темдектеер керек.

—Эмди Алтай јеристе белетелген продукция-эдимдер кандый талалар јаар аткарылып турганын билерге солун…   

—Озо ло баштап бистиҥ географиябыс «Оҥдой јурт, Чике-Таманныҥ боочызы, Себиниҥ боочызыныҥ  бажы» болгон. Эмди бистиҥ јолдорыс билдирлӱ элбедилген. Сибирьдиҥ тергеелеринде, јаан калаларында  «Горно-Алтай-Фарм» јакшы таныш. Ороонныҥ тӧс калазы Москвада, тӱндӱк тӧс калазы  Санкт-Петербургта иштеп турганыс кӧндӱге берди. Дагестанла, орто Россияда турган республикаларла иштеп баштадыс. Онойдо ок Европаныҥ ороондорыла — Польшала, Чехияла — колбулар башталган.

Бийик технологиялардаҥ улам химиязы кӧп эм-тус там ла кӧптӧп барадарда, улуска — кайда јадып турганы башказы јок — су-кадык, экологиязыла ару эм-томду эдимдер керек болуп јат. Бистиҥ продукция-эдимдерис БАД-тар (биологически активные добавки) деп чотолып та турган  болзо, је олор сӱреен тузалу ла болушту. Калганчы јылдарда эл-јон, анчада ла јаан ла кирлӱ калалардыҥ улузы, ар-бӱткендик, ару эм эдимдерге јӱткӱйт. Оныҥ учун јаҥыс ла бистиҥ эмес, је Туулу Алтайдыҥ арткан да мындый ээлемчилериниҥ ижиниҥ турултазы сурууда. Текши алза, Туулу Алтайдыҥ аш-курсагы да, эм-томду эдимдери де сӱреен баалалып јат деп айдар эдим. Анчада ла коронавирус ооруныҥ кийнинде улус су-кадыгына, иммунитединиҥ айалгазына ла бегине јаан ајару эдип баштаган. Јаҥыс ла ыраак тергеелердиҥ улузы эмес, бистиҥ де республиканыҥ эл-јоны чике бойыстыҥ болгон продукция-эмдерге ајару эдип баштаганы сӱӱндирет.

—Эмди ишти бӱдӱрип турган улус, келер ӧйдӧги амадуларар керегинде куучындап берзегер?

—Бӱгӱн ООО-до менле кожо ӱч эр кижи, тӧрт эпши кижи иштейт. Бу улус бар бастыра ишти бӱдӱрет. Бис 2016 јылда республиканыҥ инвестиционный јарымказында Оҥдой аймактыҥ адынаҥ туружып,  экинчи јер алган болгоныс. Бу јеҥӱ учун каланыҥ Майма јаар барып јаткан јолыныҥ јанынаҥ јер берилген болгон. Эмди бу јерде јаҥы јаан цех ачар деп амадап јадыс. Ол — јаан иш. Је онойдо ок кажы ла кӱнде бӱдӱрип турган ижис база ӱзӱлбей барып јат.

—Куучын-эрмегер учун быйан, Эдуард Васильевич! Ижигер једимдӱ, јолдорор ачык болзын деп кӱӱнзейдибис. 

Адакыда: «Горно-Алтай-Фарм» компанияныҥ эмдӱ-томду продукция-эдимдери Горно-Алтайсктыҥ фитоаптекаларында, автовокзалда, аэропортто, «Энчи», «Алтайский марал», «Сувениры» деп саду-јерлерде садылып турганын темдектеп ийер керек.

Айгуль МАЙМАНОВА куучындашкан

Евгений Бутушевтиҥ фотојуругы