Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱм бажында турган энеликке – кереес

12.04.2021

П. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда тоолу кӱндер кайра Театрдыҥ телекейлик кӱнине учурлай бичиичи, ӱлгер чӱмдеечи Сурайа Сартакованыҥ «Эрјине» деген туујызы аайынча режиссер Эмма Иришеваныҥ алтай тилле тургускан «Эрјине» деген моноспектаклиниҥ премьеразы ӧтти.

Бистиҥ эл театрда мынаҥ озо качан да моноспектакль тургузылбаган. Айдарда, бу режиссер Э. Иришеваныҥ бу баштапкы ченелтелӱ ижи деп айдарга јараар. Моноспектакльдыҥ база бир аҥылузы – ол эки кӱн ӧткӧн лӧ ондо эки ӱйениҥ актерлоры ойногон. Эл театрдыҥ ченемелдӱ актерлоры Эльмира Челтенованыҥ, Роксана Саргатытованыҥ ойногон Эрјинезин алар болзо, олор башка-башка. Актерлордыҥ бойыныҥ аҥылу, танылу ойынын, кӧрӱмин, ич-телекейиниҥ байлыгын кӧрӧӧчилер ајарып кӧргӧн лӧ бойында темдектеген болор.

Автор «Эрјине» туујызын энези Капитолина Павловна Сартаковага учурлап, оныҥ салымын, јадын-јӱрӱмин, ӧткӧн јолын кӧргӱзет. Је автордыҥ база бир амадузы «Эрјине» деген туујызы ажыра бӱткӱл алтай калыктыҥ тӱӱкилик јолын кӧргӱзери болгон. Ол бу моноспектакльда толо ло чындык кӧргӱзилди.

Туујы-спектакльдыҥ тӧс сӱр-кебери – Эрјине. Эрјинениҥ салымы, јӱрӱми сӱрекей кату. Оныҥ ӧзӧгинде уйалаган, туйукталган сурактары кӧп. Туулу Алтайдыҥ јирмезинчи чактагы эпши улустыҥ: энелердиҥ, кыстардыҥ, келиндердиҥ ле эр кемине јеткелек балдардыҥ шыралу-сысту јадын-јӱрӱми сӱрекей јарт кӧргӱзилет. Эрјинениҥ сӱр-кебериниҥ кийнинде алтай эпшиниҥ, энениҥ салымы. Ачу јылыйтулар, базынчыкта јӱрӱм. Је јӱрӱм, јарык тӱҥей ле артыктап чыгат.

Эльмира Челтенова, Роксана Саргатытова албатызыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥын, кӧгӱс байлыгын јаҥарла, бијеле, ээлгир кыймыгыла ийделӱ, чӱмдӱ сӧс ажыра кӧрӧӧчиге јетирет. Эльмираныҥ байлыгын, профессионал узын кӧрӧӧчилер оныҥ ойногон кӧп тоолу ла јаан рольдоры ажыра јакшы билер. Роксананыҥ дезе бу баштапкы мындый јаан роли де болгон болзо, је ол оны бийик кеминде ойноды.

Кычыраачыларды «Эрјине» моноспектакльдыҥ экӱлезин кӧргӧн кӧрӧӧчилердиҥ шӱӱлтелериле таныштырадыс.

Светлана Тюхтенева, этнограф, тӱӱки билимдердиҥ докторы:

–«Эрјине» деген моноспектакльдыҥ тӧзӧгӧзи болгон туујыныҥ авторыныҥ куучындаар-айдар мары оныҥ ич-телекейиниҥ элбегин ле байлыгын кӧргӱзет: куучыны-эрмеги чокум, тили јарт, ӱни койу. Мен бойым алтай  литературада прозаны артыксынадым, је мында автордыҥ бойыныҥ ӱлгерлерин кычырганы мени сӧс јоктоҥ олјолоды-бактыртты. Тӱрген ле Сурайа Сартакованыҥ јайаандык ижиле јууктада таныжар кӱӱн-тап болды. Бистиҥ аксагалдар эпшини санаа-укаазыла эр кижи ошкош деп баалаганын угуп јӱретем, је оныҥ учурын бойыма база ачтым. Соок санаалу ла изӱ јӱректӱ. Шак бу сӧстӧр поэт Сурайа Сартакова керегинде.

Эмди моноспектакльдыҥ премьеразы јанынаҥ айдар болзо, мен эки ойын-кӧргӱзӱни  амадап кӧрдим. Кӧргӧниме сӱӱнедим. Критик те, санат ширтеечи де эмес  болзом, је тӱҥей ле сценадаҥ угулган ла кӧксимди кӧдӱрген, бӧктӧгӧн куулгазын сӧстӧр јанынаҥ айдар кӱӱним бар. Режиссердыҥ айтканыла, тургускан ойын-кӧргӱзӱниҥ амадузы – туујыда айдылган тӧс шӱӱлтелерди башка-башка ӱйелердиҥ актерлоры бойыныҥ ойыны ажыра кӧргӱзери. Јаан амаду бӱткен: кӧрӧӧчилерде кажы ла актрисаныҥ таҥынаҥ бойыныҥ ойынын, туујыныҥ бойын, оныҥ сӧстӧрин кычырганын ла ойын-кӧргӱзӱниҥ ары јанындагы јажытту тилин кӧрӧр арга болды. Ойын-кӧргӱзӱниҥ бойында  байа куучын-эрмек (диалог) јок. Је  оныҥ јажытту тилин туујы ла актрисалардыҥ кӧрӧӧчилерге ийген кӱӱн-санаазы, онойдо ок тирӱ кӱӱ деп айдарга јараар. Сценада ӧдӱп јатканын кӱӱ ӱзеери орой тудуп, кӧргӱзӱниҥ ӧдӱп јаткан аайын тыҥыдат.

Кӱӱ јанынаҥ. Моноспектакльда кӱӱниҥ учуры јанынаҥ С. Сартакова бойы сӱрекей јакшы айтты: «Алтай тилди билбес кӧрӧӧчи кӱӱниҥ шылтузында  ӧдӱп јатканын аайлаар аргалу». Кӱӱде бойыныҥ тили бар ине. Талдама кӱӱчилер ле кожоҥчы-јаҥарчылар Болот Байрышев ле Вадим Деев ойыныла ойын-кӧргӱзӱни кӧдӱрип, бийик кеминде апарды. Кӱӱ ойын-кӧргӱзӱниҥ кӧнӱ бир бӧлӱги болды. Олор экӱ кайыла, јаҥарыла Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ ле улустыҥ ӱндерин чебер ле билгир кӧргӱстилер.

Декорация керегинде. Валерий Тебековтыҥ јайаан јайалтазы бу да ойын-кӧргӱзӱни јазаарында-кееркедеринде  тыҥ болды: сценада – бай терек, чакы, кийин јанында эжер эрјине мал, тегеликтеҥ экијандай айылдыҥ ичиниҥ, онойдо ок Јер-Энениҥ сӱр-темдеги. Шак олор бисти алтайлардыҥ эҥ јаан байлыгына бурыйт. Тегин јӱрӱмдеги ле онойдо ок кӧгӱс байлыктагы учурын алза.

Актерлордыҥ колындагы кызыл ӧҥдӱ бӧс кезикте бала, бир кезикте кеп-кийим эмезе јажы јаан эр кижи бойын сайынарда тӧгӱлген ичегелери болуп кубулат. Мынаҥ башка алтай албатыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын кереестеген камчы ла калта база болды.

Моноспектакльдыҥ тили. Сурайа Сартакованыҥ туујызыныҥ тили сӱреен байлык. Ӱзеери Эльмира Челтенованыҥ, Роксана Саргатытованыҥ тилиниҥ кӱӱзи јаба биригип, сӱрекей эптӱ агынла барды. Кӧрӧӧчилер кандый ајарулу уккан. Залда ондый тымык. Ойын-кӧргӱзӱниҥ кийнинеҥ кӧрӧӧчилер тарап-таркаарга меҥдебей турдылар.

Кӧрӧӧчилер керегинде бир-эки сӧс. Баштапкы эҥирде, премьераныҥ кийнинеҥ, С. Сартаковада, Э. Иришевада алтай тилин билер, баалаар улус бар ба, табылар ба деген серемји болгон. Тилин билер, баалаар улус бар. Залда отурган кӧрӧӧчилер – сӧскӧ, кӱӱге, ӧдӱп јаткан керекке сӱрекей ајарыҥкай болды. Сценада ӧдӱп јатканын олор јӱрегиле, ӧзӧгиле сезип, актрисаларла кожо бирлик колбуда болгонын кӧрдим. Кӧрӧӧчилер сӱрекей сескир, билер, оҥдоор, јакшы-јаманды ылгаар улус.

«Эрјине» деген моноспектакль бийик кеминде тургузылган. Ойын-кӧргӱзӱ де, туујы бойы да токыналу, тӧп, бир ле аайыла кӧнӱ барат. Кыйгы-кышкы, бийик сӧстӧр јок. Алтай улус тӧп, кату, кезем сӧс айтпас, орто кемин тудар улус. Онызы албатыныҥ кылык-јаҥыныҥ аҥылу, танылу, качан да бузулбас байлыгы ине.

Поэттиҥ, режиссердыҥ, актердыҥ, кӱӱчиниҥ ле јурукчыныҥ ӧмӧлӱ ижиниҥ турултазы бийик, ченемели байлык, иш бойы јаан јолына чыкты. Јайаан јайалталу иш качан да тузалу, турулталу болорын база катап кӧрдис. Јаан быйан!

Эльвира Чинина, филология билимдердиҥ кандидады:

–«Эрјине» деген моноспектакльды тургускан ла ойногон јайаандык ӧмӧлик кызыл колдыҥ, кызыл курдыҥ кӱчиле чыга бердилер. Кызыл кол дегени олордыҥ ченемели, узы болордо, кызыл кур дезе телеҥит албатыда јаан учурлу курчуу болуп јат. Байагы кызыл кур канайда ла кубулат, «ойнойт». Темдектезе, јаш бала, ойто эпши кижиниҥ ырызы, эпши кижиниҥ кыс, келин болгон чыдулары, келин балазын јылыйтып, чакыныҥ јанында ыйлап турарда, куры чечилгени. Такып ойто курын курчанганы ийде-кӱч алынганын, уур-кӱчтерди ӧдӱп чыгар ийделӱ болгонын кӧргӱзет.

Моноспектакльдыҥ база бир аҥылузы – бӱгӱнги кӱнде ончо улус аарып-чылап калган ӧйдӧ келгени. Ойын-кӧргӱзӱ политикадаҥ туура, мында экономикалык да сурактар јок. Бойыстыҥ ла јӱрген кара-боро јӱрӱмис. Је ол кара-боро јӱрӱмде килемји, ајару, бой-бойыла бары-јогыла ӱлежетен, куучындажып јӱретен јаан байлык, оҥдомол бар. Албаты ончо уур-кӱчти ӧдӱп чыгар дегени эҥ ле учурлузы.

Олор (актерлор) ончо энелерди ойноп келди. Нениҥ учун дезе јӱрӱмниҥ бажы, тӧзӧгӧзи – От. Очок. Эне. Кижиниҥ азыраган энези, кыр-тууныҥ энези, агын, учар суулардыҥ ада-энези. Алтайы ончо курчуу. Нениҥ учун дезе энелери, јаандары бар да. Килейтенинде, корыйтанында, угатанында, чечетенинде, божодотонында энениҥ учурын кӧргӱзип келгени.

Моноспектакльдыҥ јакшы јанын темдектеп тура, арай јетпегени керегинде айдып ийейин.  Айса болзо, мынаҥ ары ајарулар, шӱӱлтелер ӧмӧликке керек болор. Мен баштап ла «Эрјине» деген туујыны кычырып турарымда, кӧзиме мындый јурук кӧрӱлетен: каазала јапкан содон агаш айыл. Эжиги чала эмеш ачык. Очоктыҥ јанында јараш каҥзалу јаанак. Отто казанын азып, балдарына курсагын белетеп јадала, эжик јаар кӧрӱп сананат. Бу ла ӧйдӧ каҥзаныҥ ыжы буркурап, ыраада чӧйилип ле јат.

Мениҥ санаамла, ыш каҥзадаҥ тегеликле келет. Кажы ла тегеликкке 20-30, оноҥ 40, кийнинеҥ 50-60 јылдарды кийдирзе, солун болор эди. Темдектезе, бир тегеликке он јылды кийдирзе. Нениҥ учун дезе бистиҥ јӱрӱмис кажы ла он јылдаҥ солынат. Бис албаданып, чырмайып ла јадыс. Је јӱрӱм бистеҥ камааны јогынаҥ бойыныҥ толкузыла, экпиниле барып ла јат.

Бу мындый кайнаган-собурылган ӧйдӧ кижи кижи болгон адын, бойын јылыйтпай канайып артар? Кижи болуп артары эне кижидеҥ камаанду. Энениҥ айтканыла, јакыганыла. Је энеде бош то јок. Јӱрӱм бойыныҥ ла аайыла барып јат. Кем де, нени де јартабай-айтпай јат. Је эне бойыныҥ јӱрӱмиле эмезе јӱрӱми ажыра кӧргӱзет. Мен Сурайа Сартакованыҥ туујызын кычырып турала кайкаганым, ачылта эткеним мындый болды. Темдектезе, Анна Ахматовада, Марина Цветаевада сӱӱшке алдыртканы, балалу болгоны, ачынганы, јарбынганы керегинде бар. Је Сурайа Сартаковада ондый неме јок. Бу эпшиниҥ чӱмдемелдерин тӱрген кычырып албазыҥ. Айдарда, кижиге текстти билерге, автордыҥ кӧгӱс байлыгын, ич-телекейин аайлаарга ӧй ӧдӧр керек.

Шак оныҥ учун мен С. Сартакованыҥ кылык-јаҥын эр кижиниҥ кылык-јаҥына тӱҥей деп бичигем. Кӧрӧр болзо, ол, темдектезе, Булат Окуджаваны, Михаил Лермонтовты кӧчӱрген. Онызы, байла, кижиниҥ чыккан-ӧскӧн јеринеҥ, айландыра курчаган туу-кайалардаҥ, капчалдардаҥ камаанду болор. Эмезе кату да јерде ӧскӧн кижи јалакай, турумкай болор. Тыш кебериле соок, је јӱреги улуска ачык кижи.

Ол ло бош јок ӧйдӧ эне кижи јаҥыскан артып, балдарым уйалу болзын, уйазына тартылзын, келзин деген амадула тураны тудуп баштаган. Керектӱ ончо немени бойы эптеп-келиштирип тапкан, чырмайган. Ол ок ӧйдӧ бичинип-чӱмдеп јат. Тӱште иш, тура тудуш, тӱнде бичиниш. Кижиниҥ аргалары, ийде-кӱчи јаан ла тыҥ эмтир. Балдарын ӱреткен, балдары да ӱредӱлӱ, иштӱ, је ле деген улус.

Бӱгӱн албаты-јон кал болуп барды, бир јилбӱӱ јок, нени де укпай-кӧрбӧй јат деген шӱӱлте јастыра болгонын бу моноспектальга эки кӱнниҥ туркунына келген кӧрӧӧчилер јарт кереледи. Залда ол ло 30-40 јашту јииттер отурды. Кӧрӧӧчилер тилин оҥдобозо до, је ајарулу угуп јат. Нениҥ учун дезе сценага эне кижиниҥ сӱр-кебери, учуры чыгарылган да. Кажы ла кижиде энези эҥ ле кару, јуук ла баалу. Эне – тӧс јерде. Балага јӱрӱмге,  кӧгӱс байлыкка јолды эне кижи берип јат.

Сценада каҥзазын тартып, ыжын бурладып отурган энениҥ, јаанактыҥ табылу сӧзинеҥ, токыналу кыймыгынаҥ ба јаан ийде, сезим келет. Каҥзазыныҥ ыжы амырадат, токынадат, кӧгӱстеги ачуны базат, јымжадат. Театрга келген улус ӧзӧги јарып, сыны сергип, театрдаҥ бирлик калык болуп чыкканы јарамыкту.

«Эрјине» моноспектакль келишкен, јолы бар. Бу јӱк ле ченелте иш ине. Је ол мынаҥ ары јаранар, тыҥыыр, ӧзӧр деп иженедим. Роксана Саргатытова, јурт јердиҥ балазы, јакшы ойноды. Јурт јердиҥ јадынын, јӱрӱмин билер. Мында јаҥыс та јайалта, ченемел эмес, је онойдо ок эбире ончо немеге ајарыҥкай болгоны иле деп айдарга јараар.

Бу ойын-кӧргӱзӱниҥ кийнинде кычыраачылар эл библиотекага келип, С. Сартакованыҥ чӱмдемелдерин сурап, кычырарга алып тургандары база јакшы керек…

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары