Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јӱрген болзо, ӱӱребис…

12.04.2021

Бистиҥ јурттыҥ эл-јоны да, эл-тӧрӧӧндӧр дӧ ортодо јалакай, иштеҥкей, тем ле јозок болгодый энелер, јаан энелер, эје-сыйындар кӧп. Ондый улустыҥ бирӱзи Саданова (Анасова) Ирина Баштыковна болгон. Ол эзен-амыр јӱрген болзо, бу ла јаркынду јаста, кандык айдыҥ 15-чи кӱнинде, 70 јажы толор эди, је салым сакытпады, конок кондырбады. Ӧткӧн јылдыҥ куран айында Ирина Баштыковна ортобыстаҥ ырап, амырап калды. Кинин кескен калыгы кийнинеҥ ӱйдешти, кайра келбес калганчы јол карыкты јӱктенген.

Ирина тодош сӧӧктӱ Саданов Баштык Арбаковичтиҥ ле кӧбӧк сӧӧктӱ Токуна Абакаевнаныҥ билезинде чыккан, биледе беш бала чыдаган. Адазы Баштык от-калапту јуу-чакта јуулашкан, фронтовой шофер. Энези тылдыҥ  ишчизи, јаан јайалталу, јалакай, кӱндӱчил, кандый ла иштеҥ мойношпос, кажы ла кижиге болушка келерге белен, кӱн јаркынду эпши болгон. Ол кызалаҥду  јылдарда кызыл колдыҥ кӱчиле кату иш иштеп, арып-чылап, аштап-суузап јӱрген  ӱӱре-јелелерин бойыныҥ кокыр-каткызыла, кожоҥ-коодыла сӱӱндирип кӧкӱдетенин, айлына апарып, аарчы-курудыла, бары-јогыла ӱлежип јӱретенин улус эмдиге  јетире эске алынып јӱредилер. Ачтаҥ-јуттаҥ айабас, јаҥыс берилген јӱрӱмди сӱӱген Токуна Абакаевнада артисттиҥ јайалтазы бар болгон болор — ӱнинеҥ бери, иште-эште, базыды, тудунар-кабынары ончозынаҥ  аҥылу болгонын бистиҥ энелерис эске алынып, куучындажып отуратан.

Ирина энезин де, адазын да тӧзӧгӧн. 10 классты ӱренип божодоло, малзак кыс ЗВТ-га ӱредӱге кирип, ӱренип, веттехниктиҥ  дипломын колго алган. Экинур јуртта мал-аштыҥ эмчизи болуп иштеп, тайга-ташта ончо турлуларды таҥ атту да, јойу да јӱрӱп, ишке бойын беринип, каруулу иштеген. Ол тӧӧлӧс сӧӧктӱ Мант Ардакович Анасовло биригип, јуртап, алты бала  чыдаткан. Балдардыҥ адазы база малзак, иштеҥкей, колы ус кижи болгон. Ирина канча бала азырап, от-очогыныҥ јылузын корып, ол ортозында канча бичикти, газет-журналдарды ончозын билген, кычырган отурар. Ол «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Кан-Чарас» газеттерге канча статья, очерк чийбеди деер. Јерлештери, фронтовиктер керегинде бичип, газеттиҥ јарлалган ончо конкурстарында эрчимдӱ туружып, Быйанду самараларла, дипломдорло кайралдаткан. Јерлештериниҥ, кожо ӱренгендердиҥ  ончозыныҥ  чыккан кӱндерин бир де јаспас, ундыбас, барып сыйын берип, уткыыр. Кем-кем узак кӧрӱнбезе эмезе оорып калза, кыйалтазы  јоктоҥ ол кижиниҥ айлына кирип чыгар, јӧмӧжӧр лӧ деер кижизек, буурзак кӧӧркий. Бир сӧслӧ айтса, улустыҥ  јакшы-јаманына ончозына турушкан. Кайран кижи, карын, Экинур јурттыҥ Эземниҥ бичиги чыкканын кӧрӱп барды. Ондо Ирина Баштыковнаныҥ бичимелдери кӧп лӧ чыккан.

2017 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 95 јылдык юбилейине  бисти, јурткорлорды, кычырарда, барып келгенис. Журналисттердиҥ бистиҥ республикада биригӱзиниҥ јааны Б. К. Алушкин Ирина Баштыковнага РФ-тыҥ Журналисттериниҥ биригӱзиниҥ  турчызыныҥ кере-бичигин П. В. Кучияктыҥ  адыла адалган драма театрда берген эди. Онойып јӱрӱмниҥ калганчы кӱнине јетире бир де комудабай, сыныкпай јӱрерге, оны билер јуук улуска тем ле јозок болорго, не аайлу ийде-кӱч керек кижиге, онызын кайкаарыс!

Бис јакшы кылык-јаҥду, јалакай ӱӱребис, јерлежис  Ирина Баштыковнаны эске алынадыс, сӱӱйдис, јоктойдыс…

Јерлештериниҥ адынаҥ Т. ТОЕНОВА бичиген,

Экинур јурттаҥ

 

Ӱӱреме

Эркеледип те јӱрер эдим,

Чечектер де сыйлаар эдим.

Таҥ адырып сениле кожо

Тымыктарды тыҥдаар эдим.

Суркураган јылдыстарды

Учукка да тизер эдим.

Уйуктап јаткан чалындарды

Чачыҥа сениҥ илер эдим.

 

Айдыҥ јараш бу тӱнде

Јанымда ла болзоҥ, сен.

Кайран кару сен ӱӱрем,

Оҥдоп мени келзеҥ, сен.

 

Сеге

Јаман-јакшыны ӱлежип јӱргенис,

Јаантайын мени корып туратаҥ.

Јажыҥа учурлай мен сыйлайдым,

Јараган сӧстӧримди айдадым.

Јаркынду сары кӱн — сеге!

Јайым берген Алтай – сеге!

Јажарып турган туулар — сеге!

Јараш јӱзӱн  чечектер — сеге!

Јаркынду чолмон јылдыстар,

Јайканышкан агаштар,

Јаламалу боочылар,

Јалтырашкан сууларыс,

Јайа ӧскӧн арчыныс,

Јайкап салган кабайыс —

Јаба баскан Тӧрӧлис.

Јажына сениле кожо болзын,

Јаркыныла јарыдып јӱрзин.

Јайаанла бычулап турзын,

Јылузыла сыймап јӱрзин.

 

Экинур

Јаан суузы јайылып аккан,

Эмеген суузы эбирип аккан,

Курчыган, куйактаган бай тууларлу.

Адам ошкош Абай-Туу,

Акама тӱҥей Алтын-Туу,

Энеме  тӱҥей Којогор,

Эјем ошкош Јаан Кыр,

Эмеген-Ӧбӧгӧн ӧзӧктӧр,

Ортозында кызы — Булакы.

Чыккан-ӧскӧн јерим бу —

Карудаҥ кару Экинур алтай.

 

Јолдогы санаалар

(Эмезе јолды айландыра ар-бӱткен  керегинде)

 

Јол, јол, јол… Ӱзӱги јок јолдор. Узунду-кыскалу, кайдаар да чӧйилген јолдор. Олорло кандый кӧлӱк маҥтабайт, кандый албаты јоруктабайт деер… Јолды айландыра ар-бӱткенди ајыктазаҥ, кӧзиҥе не ле илинер,  кандый агаш-таш, кандый кырлар, кандый кайа-таш, кандый јаан тайга-туу кӧзиҥе  кӧрӱнбес деп айдарыҥ. Ончозын кӧрӱп, лаптап ајыктанзаҥ, Алтайыҥныҥ јаражын катап-катап кӧрӱп, кайкап оморкоорыҥ эмезе карамдаарыҥ: мындый јараш јерлерди ӧскӧ јерлердеҥ келген улус ээленип турганына. Јаҥыс ла Кадын сууны јакалай јерлерди  алалы. Мындый јараш јерге туристтер кайдаҥ ла келгилейт. Ого коштой мында аргачылар турбазалар, бойлорына дачалар  эдип, јаан-јаан коттедж-туралар тудат. Бу тураларды кӧрӧргӧ јараш, је ол бистиҥ республиканыҥ улузыныҥ  болгон болзо деп сананарыҥ. Туш-тууразынаҥ келгендерге ар-бӱткенис карам эмес, санаа-сагыш јӱк акча-манат аларында ине…

Кадын суула мен јай-кыш, јас-кӱс јаантайын ӧдӧдим. Оныҥ јаражын, ийдезин кӧрӱп, кайкап, оморкойдым. Бу Алтайдыҥ эҥ јараш сууларыныҥ бирӱзи не. Јаан да суу. Суудӧӧн кӧрӱп, оныҥ ийдезин сезип, бойыма да ийде кожулгандый болот. Јолдо  кӱӱниҥ јаманданып бараатса, суу јаар кӧрӱп, оныҥ јарадында тургам эмезе оныҥ суузыла  јунунып, ичип тургам деп сананзаҥ, бойыҥа  кандый да јеҥил болуп, ийде сезилер. Санаа-кӱӱниҥ јарык боло берер. Мен бойым  ондый кижи: ар-бӱткенле киндигим тудуш,  ар-бӱткенди коркышту сӱӱйдим… Јолдыҥ  јанында кажы ла таш, агаш, ӧзӱм — ӱзе меге таныш ла кару деп билдирет. Јолды јакалай барган кайыҥдардаҥ, карагайлардаҥ јаантайын кӧзим албай барадарым.

Кожо јӱрген улус бу јарашты сеспей де, ајарбай да тургандый. Тискинчилердиҥ куучындашканы јаҥыс машина керегинде:  оны кайда, канайда јазаар, кажы машина  канча кире бензин јип турган. Эмезе калада  кем туралар туткан ла ондый ла куучындар. Мен ар-бӱткенди кӧрӱп, кӧслӧ «јип» барадарым. Бу јорукта бир јердеҥ коркышту јаан болчок таштар кӧрдим, чек ле кайаныҥ  ӱстинде туру. Алдында јол, туралар да бар  эмтир. Бу јол каланыҥ учы јаар.

Јолдор,  јолдор, јолдор… Учы јок чӧйиледеер. Боочы-боомдор ажадаар, чакпынду да, токыналу да суулар кечедеер.

И. САДАНОВА,

јурткор

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина