Алтайдын Чолмоны

Кӱнниҥ кӱлӱмјизи, јылузы, јарыгы – энебисте

12.04.2021

Бистиҥ энебис – РСФСР-дыҥ албаты-ӱредӱзиниҥ отличниги, ӱредӱликтиҥ ветераны Мария Федоровна Бельбекова – тулаан айдыҥ 30-чы кӱнинде 90 јажын темдектеди.

Ӧткӧн ӧйгӧ кайра бурылар болзо, бала тужы јуу-чактыҥ кату ла кӱч ӧйине келишкен. Билгирге сӱреен јаан јилбӱ болгон. Ӱредӱчиниҥ ырысту ла једимдӱ ижи кӧп тоолу грамоталарла, кайралдарла темдектелген. Је оноҥ энебистиҥ эҥ јаан байлыгы билези эмей.

Адабыс Григорий Андреевич Бельбеков партийный ишчи болгон. Айдарда, оны ишке кандый бир јер јаар кӧстӧп аткарза ла, билези кожо барар.  Јаантайын кӧчӱшле, јаҥы ӧмӧликтерле колбулу јӱрӱм сӱрекей јилбилӱ де болгон болзо, је энебис јӱрӱминде талдап алган ижине чындык арткан. Ол байлык ченемелдӱ, билгири бийик Ӱредӱчи. Мария Федоровна бойыныҥ ӱреткен ле таскаткан ӱренчиктериниҥ санаазында кайкамчылу, јалакай, керсӱ ле тӧп ӱредӱчи болуп артканыла канайып оморкобос.

Кайкамчылузы – ол бӱгӱнги кӱнге јетире кажы ла ӱренчигин, олордыҥ ада-энезин ундыбаганы. Кезик аразында школдогы јӱрӱмнеҥ (онызы кажы ла ӱредӱчиде артыгынча) алынган элестерди јылу эске алат. Ортозында каткылу-кокырлу да эдип куучындап отурат. Эҥ артык јылдары ӱредӱчиниҥ јарык, быйанду ла каруулу ижине учурлалган.

Ол Горно-Алтайсктагы пединститутты божодоло, Оҥдой аймактыҥ Ийин јурттагы школына иштеп барган. Оныҥ кийнинде эш-нӧкӧриле кожо Белтирдиҥ школында  иштеген. Бу ла ӧйдӧ јиит билениҥ баштапкы кызычагы Аля чыккан. Олор экӱ колында оогош кызычакту бололо, чӱмдемел самодеятельностьтыҥ кӧрӱзине де белетенип туратан, јондык иште де эрчимдӱ турушкылаар. Јӱрӱм ондый јилбилӱ ле кайнап-собурылган деп айдарга јараар. Учураган уур-кӱчтер јеп-јеҥил чечилетен. Кош-Агаштыҥ соокторы соок деп билдирбейтен. Ӧктӧм, јиит ӧй болгон ине, санааркаарын да, туйуксынарын да билбес. Качан адабыс Новосибирскте бийик ӱредӱлӱ партийный школдо ӱренерде, билези тӧрӧл јерине, Шабалин аймактыҥ Јаан-Чаргы јуртына кӧчкӧн. Шак ла мында олордо Люда ла Зина (мен) деп кызычактар чыккан. Јаан-Чаргыныҥ школында ӱренген ӱренчиктер бӱгӱнги де кӱнде кеберкек, јалакай Мария Федоровнаны јылу сӧстӧрлӧ эске алат. Ӧткӱрген урокторын, кожоҥдорын (энем эмди де кожоҥдоорын сӱӱйт) олор ундыбаган.

Мария Федоровна Бельбекова анчада ла Кош-Агаштыҥ орто школында иштеген јылдарын јылу сӧстӧрлӧ эске алат. Школдыҥ директоры болуп узак ӧйдиҥ туркунына В. И. Эдокова, завучы дезе Л. И. Тюкова болгон. Ол бу ӧйдӧ ченемелдӱ ӱредӱчи болуп, бойыныҥ ижиниҥ аҥылу марыла башкарынатан. Мениҥ санаама кирет: энемниҥ куучындаганыла, ада-энелердиҥ јуунына балазыныҥ ада-энези керек дезе экӱлези келетен.  Ада-энелер ӱредӱчини тооп, тоомјылайтан. Энем јуунды алтай, орус, казах тилдерле ӧткӱретенин куучындайтан. «Сен нениҥ учун  јараш казах тилди бойыҥныҥ акцентиҥле ӱреп јадыҥ» — деп, адам айдатан. Энем дезе удура каткырып, «је ада-энелерге јарап јат» дейтен. Олор кӱлӱмзиренип, удура бойыныҥ тилиле «јакшы айдып јадыгар, мугалым (ӱредӱчим)» деп айдыжатан.

Кош-Агашта биледе тӧртинчи кызычагы Женя чыккан.

Мария Федоровнаныҥ Акташтыҥ школында (директоры Н. И. Сахарова) ижи база једимдӱ болгон деп айдар керек. Ол јондык иште эрчимдӱ турушкан, школдыҥ профсоюзный организациязын башкарган.

Бис энебистиҥ Тӧрӧли, калыгы учун ак-чек, једимдӱ, нерелӱ ле каруулу иштегенин кӧргӧнис. Совет ӧйдиҥ ӱредӱчилери шак ла мындый ӱредӱчилер болгон ине. Олор јӱрӱминде «озо баштап Тӧрӧлиҥ, оноҥ бойыҥ керегинде санан» деген кычырула башкарынган.

Энебис кандый ла ӧйдӧ тетрадьтар, пландар, бичиктер кӧрӧтӧн. Ижи ондый болгон до. Је ле деген стеллажтарда бичиктер, методматериалдарлу папкалар јылдаҥ јылга  кӧптӧгӧн. Сухомлинскийдиҥ, Ушаковтыҥ, Макаренконыҥ ла о. ӧ. иштери энчи болуп меге келишкен. Нениҥ учун дезе онызы јарт ине: балдарыныҥ экӱзи ӱредӱниҥ ижин талдап алган.

Оныҥ эҥ ле сӱӱгени – таскамал иш болгон. Нениҥ учун дезе ол балдарла, ада-энелерле чӱрче ле текши тилди таап ийетен. Бойы мандолинала ойнойтон, јаҥы кожоҥдорды чӱрче ле ӱренип алар, ӱзеери ӱлгерлер чӱмдейтен. Бойы јайаан јайалталу, ачык-јарык, ойынзак учун класста јӱзӱн-башка кӧдӱриҥилерди јилбиркеп ӧткӱретен, сценага чыгатанын јакшызынатан. Наадайлардыҥ театрында јӱзӱн-башка сценкалар тургузатан. Мен оныҥ балдарла кожо ӱренген чибичек, Ленин, јылдыҥ ӧйлӧри керегинде кожоҥдорын бир де ундыбагам. Ол албатыныҥ кожоҥдорын кӧп ӱренген. Мен эмди баркачагымла кожо энемниҥ кожоҥдорын кожоҥдойдыс.

Энебис кожо иштеерге келишкен кажы ла ӱредӱчини јылу сӧстӧрлӧ эске алып, быйанду јӱрет. Ӱредӱчиниҥ ижине сӱрекей јаан тоомјы болгонын бис биледе оогоштоҥ ала кӧргӧнис. Санаама кирет, мен бир катап химияла эки алгам. Энеме ӱредӱчини ле бурулап актандым.  Энем мениҥ ол јастырамды тӱзедип салган эди. Онызы мениҥ кӧксимде. Ӱредӱчини тооры – агару керек. Јастыраныҥ шылтагын бойыҥнаҥ бедире деген јакылтаны база ундыбайдым. Бойымныҥ буруумды алынып, экини тӱзеткен эдим.

Мария Федоровна Бельбекова ӱредӱчиниҥ ижин Горно-Алтайскта вспомогательный школдо тӱгескен. Бу школдо ол су-кадыгы кирелӱ балдарла иштеп,  ӱредӱчиниҥ ижиниҥ база бир јанын бойына ачкан.

Энем керегинде айдарга јеҥил, је ол ок ӧйдӧ эмеш кӱчке келижет. Билериҥ — јӱрӱмдик јолы сӱрекей байлык ла калыҥ, амадузы, учуры сӱрекей јаан ла тереҥ: балдарды ӱредери, таскадары ла јаан јолына чыгарып салары. Је айдылып, бичилип јаткан јолдыктарда совет ӱредӱчиниҥ балдарга учурлалган јӱрӱмин, орооныныҥ бийик тӧрӧлчи кӱӱндӱ, ак-чек иштӱ, кӧрӱмдӱ эпшизиниҥ сӱр-кебери толо кӧргӱзилбей јаткан деген санаа элес эдет. Нениҥ учун дезе Мария Федоровнаныҥ јайаан јайалтазыныҥ учы-куйузы јок, ол алкы бойы кайкамчылу, јилбилӱ ӱредӱчи ине. Ол бӱгӱнги кӱнде, айса болзо, јокко јуук совет ӱредӱчилердиҥ бирӱзи деп айдарга јараар. Олордыҥ ордына база ченемелдӱ ӱредӱчилер келген, је олор ӧскӧ, «ӧскӧ» чактыҥ, ӧскӧ ӧйдиҥ улузы.

Эне, Слерге бистиҥ ортобыста эзен-амыр отурганар учун јаан быйан. Биске ле бисти эбире јӱрген улуска кӱнниҥ кӱлӱмјизин, јылузын сыйлап јӱргенер учун бис Слерге быйанду јӱредис. Балдараар: В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияда биологияныҥ ӱредӱчизи, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи А. Г. Кокпоева, иштиҥ ветераны, Чой јуртта узак јылдардыҥ туркунына библиотекарь болуп иштеген Л. Г. Бельбекова, АР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Онос јурттыҥ школында орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи З. Г. Кайрукова, провизор, бастыра јӱрӱмин АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ бӧлӱгине учурлаган, ак-чек иштӱ Е. Г. Лирова албаты ортодо чындык улус, бойыныҥ ижиниҥ устары болуп јӱргенис учун јерге батпас быйан Слерге.

Бӱгӱнги кӱнде Мария Федоровнаныҥ ла Григорий Андреевич Бельбековтордыҥ бала-барказы ӱредӱчиниҥ ижин улалтат. Кару энебис, су-кадык, амыр-энчӱ ле отургар.

Горно-Алтайскта Баштапкы ӱредӱчиге учурлалып тургускан кереес бар. Ол бистиҥ тӧрӧл калабыстыҥ база бир оморкодузы. Мен бу кереестиҥ јанына келип, бойымныҥ сӱӱген баштапкы ӱредӱчим Анна Андреевна Оминаны эске аладым. Кӧп тоолу ӱренчиктер кереестеҥ бойыныҥ ӱредӱчилерин, онойдо ок Баштапкы ӱредӱчизи М. Ф. Бельбекованы, бистиҥ энебисти, кӧрӧт.

З. КАЙРУКОВА,

орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи