Алтайдын Чолмоны

Су-кадык јӱрӱм јӱрерине јилбиркедип…

12.04.2021

Јуукта Кан-Оозы аймактыҥ Јабаган јуртында Амат ла Эжер Тулентиндердиҥ эземине учурлай столдо ойноор теннисле республикан маргаан ӧткӧн. Јылдыҥ сайын ӧдӱп турган бу маргаанда туружарга кӱӱнзеген спортчылардыҥ тоозы кӧп болгонын темдектеер керек. Олор республикабыстыҥ башка-башка толуктарынаҥ келген. Маргаанныҥ туружаачыларыныҥ тоозы кӧп болгоны, ойындарды ӧткӱрерине керектӱ инвентарьла јакшы јеткилделгени – тергеебисте спорттыҥ бу бӱдӱмин ӧскӱреринде јаан иш эдилгенин керелейт.

Столдо ойноор теннис спорттыҥ телекей ичинде јарлу бӱдӱмдериниҥ бирӱзи. Оныла јажы јаанай да берген улус, оогош болчомдор до кӱӱнзеп ойнойт. Бу ойын канайда јарлу боло берген ле оныҥ јажыды неде деген сурактарла «Алтай Республиканыҥ столдо ойноор теннис аайынча федерациязы» деп тергеелик јондык организацияныҥ башкараачызы Айдар Пильтинге баштандыс.

–Айдар, бӱгӱнги кӱнде, качан јиит ӱйе спорттыҥ колдомдожып согужатан, кӱрежетен бӱдӱмдериле тыҥ јилбиркеп турарда, столдо ойноор теннисле тазыктырынарга кӱӱнзеп тургандардыҥ тоозы ас эмес болгоны кайкадат.

–Столдо ойноор теннисти спорттыҥ јеҥил бӱдӱми деп сананып тургандар јастыра сананат. Чынынча, «пинг-понг» кижини јаҥыс ла физический јанын тыҥыдып турган эмес, је анайда ок морально-турумкай болорго таскадат. Спорттыҥ бу бӱдӱми ийде берет, оныла тазыктырынып турган кижи тӱрген реакциялу, ойын тушта айалганы озолондыра билип турар аргалу болор. Теннис ойнозо, кижиниҥ кичӱ моториказы база тыҥыйт. Спорттыҥ бу бӱдӱмиле тазыктырынганда, кижиниҥ балтырлары, ол ло бодибилдерлердиҥ чилеп, јаандабас. Је олор рельефный боло берет. Кижиниҥ јардыныҥ ӱйези, бицепстери ле трицепстери, анайда ок колдыҥ алакан тужы иштейт. Мында тӧс ийде-кӱч деп, колдыҥ кыймыгузыныҥ ийдезин темдектеер керек. Качан кожо ойноп турган «ӧштӱҥе» тӱрген табару эдер керек болзо, мячка тыҥыда согор керек. Буттар јаантайын кыймыгуда болгонынаҥ улам, буттардыҥ балтырлары база иштейт. Столдо ойноор теннис кижини чыйрак ла тӱрген болорына база тазыктырат. Јакшы ойында мяч сӱрекей тӱрген учат. Оныҥ да учун, јеҥдиртпеске, тӱрген болор керек. Јаан јӱк ойынчылардыҥ буттарына келижип турганын айдар керек. Спортчыга ары-бери базарга, секирерге, калыырга да келижет. Оныҥ да учун теннисчилердиҥ буттарыныҥ балтырлары јакшы тазыктырылганы јажыт эмес. Столдо ойноор теннис јӱрек-тамыр ла тынар системаларга, кӧскӧ, кыймыгулардыҥ координациязына јарамыкту болгонын база айдар керек. Анайда ок столдо ойноор теннис кижиниҥ јаҥыс ла таҥынаҥ эмес, је анайда ок кылык-јаҥыныҥ, байа бир «деловой качестволорын» ӧскӱрет. Бу сӱрекей тӱрген бӱдӱм спорт, ойын тушта айалга тӱрген солынар аргалу. Оныҥ учун мында тӱрген чын шӱӱлте эдерин билер керек.

Је столдо ойноор теннисте эҥ јакшызы, байла, оныла канча да јашту болзо ойноорго јараар болгоны. Слерге 6 эмезе 60 јаш болзын — кандый да учур јок. Не дезе, теннисле ойноорго ӱренетени качан да орой эмес.

–Слер спорттыҥ бу бӱдӱмин јаҥы тоолоп айткан шылтактардаҥ улам талдап алганар ба?

–Чып-чын. Мен «јакшы кижи кӧп болор учурлу»  деген улустаҥ болорым: беске бойын эске алындырып ла ийет. Белдеги оору спорттыҥ меге јарагадый бӱдӱмин талдаарына экелген. Баштап тарый залда тегин ле ойнойтом. Кийнинеҥ спортивный кӱӱн-азарт, једимдер ле тартышкадый «ӧштӱлер» мени чындаптаҥ ла спорттыҥ бу бӱдӱмине тыҥыда тарткан. Је ол тушта аймактарда бу бӱдӱм ӧзӱм алынгалак болгон. Улус соотоп ло оны ойногон. Ол тушта бис столдо ойноор теннисти јурт јерде ӧскӱрерге керектӱ айалгалар тӧзӧӧри керегинде сананып баштаганыс. Бир канча столдор, керектӱ спортивный инвентарь алганыс ла Јабаган јурттыҥ клубында эҥирлер сайын тазыктырынып баштаганыс. Спорттыҥ мындый динамичный бӱдӱми јерлештеристиҥ ајарузын јилбиркеткен. Биске нӧкӧрлӧрис јӧмӧшкӧн лӧ маргаандар ӧткӱрип баштаганыс. Аргабыс јеткенче сыйлар алганыс. Ол ло тушта јерлештерис ле нӧкӧрлӧрис Амат ла Эжер Тулентиндердиҥ эземине учурлай маргаанды ӧткӱрип баштаганыс. Бӱгӱн бу маргаан республикан кемине једип калган.

–Мынайып, столдогы теннисле ойноор спортивный јилбӱӱ спортивный федерация тӧзӧӧрине экелген бе?

–Аймактар кеминде маргаандардыҥ турулталары аайынча, качан спортчыларда ла теннис ойноорын сӱӱчилерде бойыныҥ узын бийиктедер, маргаандардыҥ кемин јаандадар кӱӱн ле јилбӱӱ  тыҥый бергени иле кӧрӱнип келерде, профильный биригӱ тӧзӧӧри керегинде сурак тура берген. Анайып, 2019 јылдыҥ кочкор айында учредительдердиҥ јӧби аайынча АР-дыҥ столдо ойноор теннис аайынча федерациязы тӧзӧлгӧн. Федерация озо ло баштап спортивный маргаандардыҥ ижин тӧзӧӧрине, тергеелер ортодогы маргаандарда окылу туружарына ла бистиҥ кыймыгуныҥ јондык спортивный баштаҥкайларына госјӧмӧлтӧ алар арга аларына керектӱ.

Мында Кош-Агаш, Кан-Оозы, Оҥдой аймактардыҥ спортчыларыныҥ ла тазыктыраачыларыныҥ јӧмӧлтӧзин темдектебес арга јок. Олорго столдо ойноор теннис хобби эмес, ол јурт јердиҥ јашӧскӱримиле ӧткӱрип турган адылу ижи. Бистиҥ кыймыгуны тӧзӧӧринде эрчимдӱ турушкан коллегаларымныҥ тоозында Евгений Тихоновты (Кош-Агаш), Амыр Бекинди, Сергей Черепановты ла Юрий Ороевти (Оҥдой аймак) темдектеер кӱӱним бар. Олор спортивный школдордо иштеп турган тазыктыраачылар болуп јат.

Столдо ойноор теннистиҥ ӧзӱмине јаан камаанын Юрий Леонтьев (Горно-Алтайск), Юрий Циоменко (Чамал) јетирет. Бу тазыктыраачылар федерация тӧзӧлӧрдӧҥ озо канча јылдардыҥ туркунына тазыктыраачыныҥ ижин бӱдӱрген.

–Амат ла Эжер Тулентиндердиҥ эземине учурлай ӧдӱп турган республикан маргааннаҥ башка база кандый маргаандар ӧткӱредер?

–С. К. Чарагановтыҥ эземине учурлай республикан маргаан ӧткӱредис. Ол база бийик кеминде ӧдӧт лӧ кӧп туружаачылар болот. Кош-Агаш аймактыҥ јааныныҥ сыйына учурлалган маргаандар ӧткӱредис. Аймактыҥ јааны бойы да столдо ойноор теннистиҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирип турганын темдектейдим. Анда ӧдӱп турган маргаанда одоштой Монгол јериниҥ спортчылары да келип туружат. Удабастаҥ Улаган аймакта маргаандар ӧткӱрер деп амаду бар. Улаган аймактыҥ кӱӱнзек албатызы столдо  ойноор теннис аайынча маргаанды эҥ јуук ӧйдӧ ӧткӱрер деп иженедим. Бу сурак аайынча Станислав Юлуков эрчимдӱ иштейт. Горно-Алтайсктыҥ кубогы учун јакшынак маргаан база ӧдӧт.

Амат ла Эжер Тулентиндердиҥ эземине учурлай маргаан керегинде айдар болзо, оны озо баштап јурттыҥ школында ӧткӱрип баштаганыс. Оны ӧткӱрерге биске алдынаҥ ла бери јӧмӧшкӧн улус бойлоры спортчылар, спорттыҥ ӧскӧ бӱдӱмдеринде јаан једимдерге јеткен улус болуп јат. Олор: Эдуард Алчаков, Николай Тайтов, Виктор, Вадим ле Василий Букачаковтор. Мынызы бу улустыҥ јашӧскӱрим спортло тазыктырынзын деп кӱӱнзеп турганын керелейт.

–Эдилген иш аайынча республикада столдо ойноор теннистиҥ ӧзӱминиҥ аргалары јаан деп айдарга јараар дезем, байла, јастыра болбос?

–Балдардыҥ ла јашӧскӱримниҥ јилбӱлери солынып турганы јажыт эмес. Эмди олордыҥ кӧп саба ӧйин гаджеттер алат. Је иште эҥ учурлу неме – ол балада спортивный кӱӱн-азартты кӱйбӱредип ийерин билери болуп јат. Бу ууламјыда столдо ойноор теннисте јакшы аргалар бар. Ишти чын бӱдӱрзе, тегин ле удурумга јилбӱӱ балада бойыныҥ узын бийиктедер јӱткӱмелди кӱйбӱредип ийер аргалу.

Бис бойыстыҥ алдыста јаан амадулар тургуспай јадыс. Је бис амадубыска јединер иштерди араайынаҥ бӱдӱредис. Тӧс амаду ол јиит ӱйени су-кадык јӱрӱм јӱрерине јилбиркедип кийдирери болуп јат.

Кандый ла иш ийде-кӱч ле акча-манат некейт. Бистиҥ бӱгӱнги кӱнге јетире ӧткӱрип келген ижис таҥынаҥ улустыҥ, организаторлордыҥ ла спонсорлордыҥ акча-манадына ӧткӱрилген. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандары бисти оҥдоп, тазыктырулар ӧткӱретен кыптар, тазыктыраачылардыҥ единицазын берет. Је материально-технический јеткилдеш јаан акча некейт.  Эмди бис јонјӱрӱмдик ӱлекерлер бӧлӱгинде эрчимдӱ иштеп баштаганыс, грантовый јӧмӧлтӧлӧрдиҥ фондторыныҥ программаларында туружарга амадайдыс.  Су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ улуска спорттыҥ бу бӱдӱмиле тазыктырынар айалгалар тӧзӧӧрине ајару эдедис. Анайда ок республиканыҥ башчызы спорттыҥ бу бӱдӱмине керектӱ инвентарьлар аларга болужар болгон. Мынызы ӧткӱрип турган маргаандарыска јилбӱӱни там тыҥыдар деп иженедис.

–Јарт, байа эрмек-куучыныс Амат ла Эжер Тулентиндердиҥ эземине учурлай ӧткӧн ээчий республикан маргааннаҥ башталган эди. Быјылгы маргаанда јеҥӱчилдер болуп кемдер чыккан?

–Быјыл уулчактар ортодо баштапкы јерди Алексей Алейников, экинчи ле ӱчинчи јерлерди Артем Маниев ле Александр Жданов алгандар. Ӱчӱлези Горно-Алтайсктыҥ спортчылары.

Кыстар ортодо Марина Садучиновага једери јок болгон. Экинчи јер Шаҥкылу Кеденовада. Бу эки кыс Јабаган јурттаҥ. Ӱчинчи јерди Горно-Алтайсктаҥ Полина Бельбекова алган.

Ӱй улус ортодо јеҥӱчил болуп Куладыдаҥ Сырга Мешкинова чыгарда, экинчи ле ӱчинчи јерлерди Татьяна Нагонова ла Людмила Чурупова ӱлешкендер. Олор база  Јабаганнаҥ.

Эр улус ортодо баштапкы дивизиондо Кан-Оозынаҥ Павел Мендешев јеҥген ле сыйга кой алган. Экинчи јер Горно-Алтайсктаҥ Евгений Легкихте ле ӱчинчи јер Кан-Оозынаҥ Аргымак Келюевте.

Эр улус ортодо экинчи дивизиондо баштапкы ла экинчи јерлерди Улаганныҥ спортчылары Ырыс Кончубаев ле Станислав Юлуков алган болзо, ӱчинчи јер Горно-Алтайсктаҥ Арслан Майжегишевке келишкен.

Ветерандар ортодо ӧткӧн маргаанныҥ јеҥӱчили болуп Николай Легких чыккан. Горно-Алтайсктаҥ келген спорттыҥ ветераны сыйга база кой алган. Экинчи ле ӱчинчи јерлерди Оҥдойдыҥ спортчылары Юрий Ороев ле Алексей Чендеков алгандар.

Јеҥӱчилдер медальдарла, грамоталарла, анайда ок јакшынак сыйларла кайралдаткан. Арга келижерде, бу маргаанды ӧткӱреринде акчала болуш јетирген улусты адап ийейин. Олор: Николай Тайтов, Эжер Каштаев, Валерий Сороноков, Эдуард Алчаков, Кару Мундукин, Василий Тайтаров, Виктор Букачаков, Сӱрен Мендин, Амыр Калташев, Эркин Кеденов, Герман Битешев. Койлорды Михаил Пильтин ле Василий Букачаков берген. Анайда ок маргаанныҥ туружаачыларына изӱ аш-курсак белетеп, азыраган јерлештериске, тӧрӧӧн-туугандарыска алкыш-быйаным айдадым.

*  *  *

Столдо ойноор теннис – ол спортивный бӱдӱмдӱ маргаан, анда јаҥыскандыра, эки кижилеп эмезе командала ойноорго јараар. Спорттыҥ бу бӱдӱмин анайда ок «пинг-понг» деп база адайдылар.

Ойынныҥ учуры мындый: столдыҥ эки учында турган эки ойынчы ракетканыҥ болужыла шарикти  бой-бойына таштайт, бу ок ӧйдӧ олор ойынныҥ ээжилерин буспас учурлу. Ойынныҥ тӧс амадузы – ойынчылардыҥ бирӱзи экинчи ойынчыга шарикти согуп болбойтон айалга тӧзӧӧри. Партия 11 очкого (јаҥы ээжилерле) јетире ӧдӧт, мынаҥ озо 21 очкого јетире ойногылайтан эди.

К. ЯШЕВ

ФОТОЈУРУКТАРДА: ээчий маргаанныҥ јеҥӱчилдери