Алтайдын Чолмоны

Кижиниҥ эҥ јаан байлыгы — су-кадык

15.04.2021

Су-кадык јӱрӱм јӱрери тургуза ӧйдӧ государстволык политиканыҥ бӧлӱги болуп јат. Россия Федерацияныҥ президентиниҥ бюджет аайынча 2008 јылда эткен баштанузында су-кадык јӱрӱм јӱрерин тӧзӧӧри ле кӧгӱс-ойды ӧскӱрер аргаларды элбедери јаан учурлу ууламјылар болгоны темдектелген. Эл-јондо су-кадык јӱрӱм јӱрерин тӧзӧӧриниҥ стратегиязы 2020 јылдыҥ чаган айында јӧптӧлгӧн.

Су-кадык јӱрӱм јӱрери не дегени? Нениҥ учун государство ого јаан ајару эдип јат? Бу керегинде Алтай Республиканыҥ «Јондыктыҥ су-кадыгыныҥ ла медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» деген учреждениезиниҥ баш врачы, АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ медициналык профилактика аайынча штатта эмес тӧс специализи Вера КУЧУКОВА куучындайт.

—Эл-јонныҥ санаа-кӱӱнин шиҥдеген текшироссиялык тӧс јердиҥ јетирӱлериле, Россия Федерацияныҥ граждандарыныҥ ӱчинчи ӱлӱзинеҥ кӧби бойыныҥ су-кадыгын  чек кичеебей јат, «кичееп тургам» деп айткандар ортодо бойы керегинде мынайда јӱк сананган улус кӧп. Бистиҥ ороондо су-кадык јондыктыҥ ла таҥынаҥ кижиниҥ байлыгы болбой јат. Эл-јонныҥ кӧп сабазы су-кадыкты бойыныҥ ар-јӧӧжӧзи ле байлыгы, капиталы кире кӧрбӧй јат — деп, Вера Федоровна куучындайт. —Су-кадыкты корыыры аайынча телекейлик организацияныҥ јетирӱлериле, кижиниҥ су-кадыгы јӱк 10 процентке медициналык јеткилдештиҥ чыҥдыйынаҥ ла 50 процентке — кандый јӱрӱм јӱргенинеҥ, канайда ажанганынаҥ, каршулу темигӱлер бары-јогынаҥ, физкультурала таскадынып турганынаҥ камаанду. Онойдо, эл-јон ортодо элбеде таркаган каршулу темигӱлер — таҥкы тартары ла аракыдаш — кижини оорыырына ла эрте карыырына экелет. Аракыдаш эл-јонныҥ су-кадыгына косколоҥду салтарын јетирет. Аракыла колбулу ӧлӱмдерде аҥылу јерде кол салынып божооры, ӧлтӱриштер, јолдо јеткерлӱ учуралдар, аракыла, оныҥ чейинтилериле корондонгоны турат. Таҥкылаш керегинде айдар болзо, бу каршулу темигӱдеҥ болуп турган экономикалык чыгым јаан, олор таҥкылашла колбой табылган ооруларды таныырыла, эмдеериле, кижи оорып, иштеер кӱндерди јылыйтканыла, эрте корогоныла колбулу.

—Вера Федоровна, бистиҥ республикада эл-јонныҥ су-кадыгыныҥ айалгазын шиҥдеген кӧргӱзӱлер кандый?

—Тергееде ӧткӧн медико-демографиялык шиҥжӱниҥ турулталарыла (бого  балдардыҥ  туулып чыкканы, улустыҥ корогоны, оорыганы, ол тоодо иштеер чыдалду улус оорыганы ла о. ӧ. кӧргӱзӱлер кирип јат) Чой, Турачак ла Чамал аймактар эл-јоныныҥ су-кадыгыныҥ текши айалгазы чочыдулу муниципалитеттер болуп јат.

Республиканыҥ кӧргӱзӱлери керегинде айдар болзо,  2019 јылда тергееде јаткан эл-јонныҥ  52,6 % (115 739 кижи) иштеер чыдалду улус болгон. Калада да, јурт јерлерде де јаан јашту улустыҥ тоозы кӧптӧйт.  Бодоштыра чоттомолдорло,  2020 јылдаҥ ала 2024 јылга јетире иштеер јашту улустыҥ ӱлӱзи 52,4% ала  51,7% јетире астаары (0,7%) темдектелет, иштеер јажынаҥ ашкан улустыҥ ӱлӱзи 19,5% ала 21,0% јетире (1,5%) кӧптӧӧри.

Республикада эпши улус эр улустаҥ узак јӱрет. Калганчы он јылдыҥ туркунына ӱй улустыҥ јажаган јажы, эр улустыйына кӧрӧ, 10 јылга кӧп. 2019 јылда ӱй улустыҥ орто јажаган јажы бисте 76,2 јыл болгон болзо, эр улустыйы — 65,9 јыл. Иштеер јашту улустыҥ короп турган шылтактары ортодо тыш шылтактар баштапкы јерде турганын айтпаска болбос —  божогондордыҥ 32,4% тыш шылтактардаҥ улам бу јӱрӱмнеҥ эрте барат.

—Улус база кандый шылтактардаҥ божойт?

—Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧри аайынча кӧргӧжин, улус корогон эҥ бийик кӧргӱзӱлер Турачак ла Чой аймактарда темдектелет. Иштеер чыдалду улус корогон эҥ бийик кӧргӱзӱлер база бу ок аймактарда.

Балдар туулып чыкканыла эл-јоныныҥ тоозы кӧптӧгӧн кӧргӱзӱлерди алзабыс, 2019 јылда эҥ јабыс кӧргӱзӱлер Майма ла Турачак аймактарда болгон, олорды ээчий Чой ло Оҥдой аймактар барып јат.

Тергееде иштеер чыдалду улус корогоныныҥ орто кӧргӱзӱзи 1000 эл-јонго 276,4. Иштеер јашту улус ортодо эр улустыҥ корогоны, ӱй улуска кӧрӧ, 3,2 катапка кӧп. Аймактар сайын кӧрзӧ, иштеер јашту эр улус корогон эҥ бийик кӧргӱзӱлер Чой (484,4), Кош-Агаш (467,4) ла Шабалин аймактарда (459,8).

Улустыҥ божоп турган шылтактары керегинде айдар болзо, калганчы беш јылга олор эмеш кубулган. Алдындагы ла чылап ок, эҥ кӧп улус кан-тамырлардыҥ ооруларынаҥ короп јат (2019 јылда ӧлгӧн улустыҥ 40,7% бу оорулардаҥ божогон). Экинчи јерге 2016 јылдаҥ бери онкология оорулар чыккан (17,1%). Ӱчинчи јерде — тыш шылтактардаҥ корогон учуралдар (13,5%).

Иштеер јашту улустыҥ короп турган шылтактары бир эмеш аҥыланып јат. Мында баштапкы јерде тыш шылтактардаҥ улам болгон ӧлӱмдер турат (32,4%). Экинчи јерде кан-тамырлардыҥ ооруларынаҥ корогоны (29,2%) ла ӱчинчи јерде — онкология оорулардаҥ (13,5%).

—Бу айалганы тӱзедерге кандый иштер эдилет?

—2019 јылдаҥ ала республикада «Демография»  ла «Су-кадык» деген эл ӱлекерлерди јӱрӱмде бӱдӱрери башталган, олор 2024 јылга јетире улалар. Бу ӱлекерлердиҥ тӧс амадузы — 2024 јылга јетире ороондо јаткан улустыҥ су-кадык јӱрӱмин 78 јашка јетирери ле иштеер чыдалду улустыҥ короорын астадары.

Тургускан амадуга текши эл-јонды каршулу темигӱлердеҥ, ол тоодо аракыдаштаҥ, таҥкы тартарынаҥ ла јастыра ажаныштаҥ мойноорго јилбиркедип, су-кадык јӱрӱм јӱрерге тартып алганыныҥ шылтузында једер арга бар.

«Демография» деген эл ӱлекерге кирген «Јондыктыҥ су-кадыгын тыҥыдары» деген федерал ӱлекерде Россияда  су-кадык јӱрӱм јӱрерине јӧмӧгӧн айалгаларды тӧзӧӧр иштер темдектелген. Кижини су-кадыгын бойы кичееп јӱрерине јилбиркедери — федерал ӱлекердиҥ амадузы.

Су-кадык јӱрӱм јӱрерин талдаган улустыҥ тоозын кӧптӧдӧргӧ, Јондыктыҥ су-кадыгыныҥ тӧс јерлериниҥ ижи јаҥырта тӧзӧлгӧн. Мындый тӧс јерлер бастыра тергеелерде  ижин баштаган, 190-200 муҥ кире эл-јонго — бир тӧс јер болоры темдектелген.

Јербойында јуртаган эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын, су-кадык јӱрӱм јӱрерине буудак болгон шылтактарды јакшы билип, јондыктыҥ су-кадыгыныҥ тӧс јерлери кандый аймакта эмезе јуртта, кандый бӧлӱк улус ортодо айалганы тӱзедер кандый иштер ӧткӱрери керектӱ болгонын ширтеп, шӱӱжип, темдектеп ле келиштире тӧзӧмӧлдӧрлӧ ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрип јат.

«Јондык су-кадыкты тыҥыдар» тергеелик ле муниципал программаларды белетеери ле јӧптӧӧри база бу тӧс јерлер ажыра ӧдӱп јат. Олордо јаҥыс та эл-јонды су-кадык јӱрӱм јӱрерине јилбиркедер ле бу керектерди јӧмӧӧр иштер эмес, је анайда ок каршулу темигӱлердеҥ айрыларга болуш јетирер, ооруларды эрте таныыр ла ӧскӧ дӧ сурактарла  јартамалдар ла јӧмӧлтӧ эдер керектер болор учурлу.

Эл-јон јуртаган кандый ла јерде строительство, јолдор тудар ла оноҥ до ӧскӧ иштер улустыҥ су-кадыгына јарамыкту болоры кичеелер керек.

—ЗОЖ (Здоровый образ жизни)  федерал ӱлекерди Алтай Республикада бӱдӱрери кандый айалгада?

—Бу ӱлекерди бӱдӱрер ӧй — 2019-2024 јылдар. Федерал ӱлекерге келиштире тергеелик мындый ӱлекер белетелген. Ӧткӧн 2020 јылда «Јондыктыҥ су-кадыгын тыҥыдары» деген тергеелик программа јӧптӧлип, муниципалитеттер аайынча демографиялык ла медициналык кӧргӱзӱлер шиҥделген. Эл-јоныныҥ су-кадыгыныҥ айалгазы чочыдулу Чой, Турачак ла Чамал аймактарга муниципал программалар белетелген ле јӧптӧлгӧн.

Республиканыҥ бастыра муниципалитеттеринде мындый программалар белетелип ле јӧптӧлип, 2024 јылга јетире ӱлекерде ончозы туружар амаду тургузылган.

—Бистиҥ тергееде ӧткӱрери керектӱ болгон кандый ууламјыларды Слер адаар эдигер?

—Темдектезе, «Јӱрӱмди аргада» деген ууламјылу иштер, олор абортторды астатканыныҥ шылтузында балдар тууларын кӧптӧдӧр амадулу. Эр улустыҥ су-кадыгын корыырына ла эрчимдӱ узак јӱрӱм јӱрерине, иштеер чыдалду эр улустыҥ короорын астадарына  јӧмӧгӧн иштер бисте сӱрекей керектӱ, бу тергееде јаан ајару некеген ууламјылардыҥ бирӱзи. Балдарлу билелерге јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ јетирери, биле кӧп балдарлу болорын јӧмӧӧри. Текшироссиялык диспансеризацияныҥ учурын, ооруларды эртеледе танып, эртеледе эмдеери керектӱ болгонын јартаары. Су-кадыкка каршулу темигӱлердеҥ айрыларын улуска јартаар, ол темигӱлерди таштаарын јӧмӧӧр иштерди ӧткӱрери ле о. ӧ.

Бу адалган иштерде башка-башка ведомстволор ло јондык биригӱлер ӧмӧ-јӧмӧ иштеер учурлу.

—«Јондыктыҥ су-кадыгыныҥ ла медициналык профилактиканыҥ» Алтай Республикада тӧс јериниҥ ӧткӱрип турган јондык иштери керегинде кыскарта куучындап берзегер?

—Мындый иштер ас эмес, олор бистиҥ интернеттеги сайтыста улайын јарлалат ла кӱӱнзеген улус кычырар ла туружар аргалу.

Онойдо, АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле бис коммерциялык эмес организацияларла (НКО) кожо су-кадыктыҥ сурактары аайынча ла эл-јонго болуш јетирер ууламјылу аудио ло видеојетирӱлер белетеп јарлаганыс. Олор су-кадык јӱрӱмниҥ ээжилерине, таҥкы тартарынаҥ ла аракыдаштаҥ айрыларына, скандинав базышка ла эл-јонды јилбиркеткен ӧскӧ дӧ сурактарга учурлалган.

Бу ла кандык айда Су-кадыктыҥ текшироссиялык кӱнине учурлай «Јондыктыҥ су-кадыгыныҥ ла медициналык профилактиканыҥ» тӧс јериниҥ баштаҥкайыла Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥинде, Јеҥӱниҥ паркында ла Билениҥ скверинде  текшироссиялык зарядка ӧткӧн. Оноҥ озо, Су-кадыктыҥ айлыгына учурлалып, Билениҥ скверинде «Јӱрӱмге 10000 алтам» деген акция ӧткӧн. Кандык айдыҥ 7-чи кӱнинеҥ ала 23-чи кӱнине јетире тергеениҥ эл-јоны ортодо јуруктардыҥ «Су-кадык  јӱрӱм мениҥ кӧрӱмимле» деген кӧрӱ-мӧрӧй ӧдӱп јат ла о. ӧ.

Су-кадык јӱрӱм јӱрерине учурлалган кӱрее куучындар, лекциялар, јондык керектер, таҥынаҥ улуска болуш јетирери, эл-јонныҥ санаа-кӱӱнин угар керектер, тергееде медико-демографиялык айалганы јаантайын шиҥжӱде тудуп, керектӱ болуш јетирери — бу ла ӧскӧ дӧ кӧп керектер улусты су-кадык, эрчимдӱ ле узак јӱрӱм јӱрерине јӧмӧӧр амадулу.

 С. ЧАГАНДЫК