Алтайдын Чолмоны

Ойно, ойно, топшуурым

15.04.2021

Калыгыстыҥ эки болчок кылду кӱӱлик ойноткызы — топшуур. Оныҥ ӱни кандый байлык, тирӱ, ээлӱ, кӧгӱсти ӧткӱре ӧдӱп тургандый. Ондо — салкын сыылаганы, јааштыҥ тамчылары, аттардыҥ тибирти, баатырлардыҥ куучыны, јӱректердиҥ сызы, албатыбыстыҥ бӱткӱл тӱӱкизи. Топшуурла ойногон улус јаантайын тоомјыда. Ондый ок јаан тоомјыда мындый баалу энчибисти чактаҥ чакка јылыйтпай, оныҥ эдер чӱм аайын ӱспей-буспай апарып јаткан ус колдулар. Бӱгӱнги бичимелис топшуурлар эдип турган кӱӱчи јерлежис Алексей ЕНЧИНОВ керегинде.

Алексей Владимирович топшуурлар эдип келгенинеҥ бери јирме јыл кире боло берди. Айдарда, бу јайалтазы эр кемине једип каларда ачылган эмтир.

—Ӧскӧн-чыккан јерим — Белтир јурт. Сӧӧгим  алтай телеҥит ак кӧбӧктӧрдӧҥ. Топшуурды эдерин јаҥы ла баштап турарымда, ол  тыҥ суруда эмес болгон. Эмдиги ӧйдӧ јашӧскӱримис алтай кӱӱлик культуразына, албатылык ойноткыларына тартылып турганына сӱӱнедим. Узанар турачагымнаҥ чыккан топшуурларла эм тургуза Кош-Агашта балдардыҥ кӱӱлик школында, Оҥдойдо балдардыҥ санат школында, Шабалинде, Улаганда, Горно-Алтайскта культураныҥ ла санаттыҥ республикан колледжинде јаш ӱйе тузаланып јат. Калганчы ӧйлӧрдӧ карындаштык Хакасиядаҥ айылдаштарыс ойноткылар эдип берзин деп сураган. Ары алтай топшуурлар база барган. Бурятиядаҥ, олордыҥ «Байкал» деген эл театрынаҥ алтай топшуур керек деп јетирӱ келген. Текшилей айтса, иш кӧп.

Бӱгӱнги кӱнде Алтайыста топшуурлар эдип турган, ас ла дезе, 7-8 кире ус уулдар бар. Олордыҥ ортозында орус та укту уулдар иштенип турган эмтир. Эмди топшуурларла текши телекейде айалганы алза, јашӧскӱрим албатылык ойноткыларыла јилбиркеп, ого тартылып турган. Онойып, тергеебисте бир 15-20 де ус болзо, иш ончозына јеткилинче болор. Јииттерис албатылык ойноткыларына тартылып турганыла сӱрекей оморкойдым.

Мынаҥ ары пландарла болзо, алтай кӱӱлик ойноткыларла ишти мынаҥ ары элбедип, келер ӧйдӧ јарандырып иштеер амаду бар. Онойып, быјылгы тулаан айда Барнаулда монгол моринхур эдип турган ус кижинеҥ кычырту алгам. Ол кижи алдында буряттарга моринхур эткен ады јарлу ус болор. Мен ого барып, икили эдип ӱренерим. Ол онойдо ок јадаган (монгол тилле јатык) эдет. Мен ондо бир ай кире јадып, икили ле јадаган эдип ӱренерим деп куучындажып алганыс.

Шоор ойноткыны эдер амаду  база бар. Оны эдерге озо ло баштап мундштугын недеҥ болорын сананар керек. Бистиҥ уулдар оны белеҥирдеҥ эдип турган. Ол дезе кижиниҥ су-кадыгына каршулу. Оноҥ оосто јаман амтам артат, эриндер карарып јат. Андый болбозын деп, Бийскте уулдарла куучындажып, оны мӧҥӱнле, алтынла јабар деп јӧптӧштис. Оноҥ дезе эткен ойноткылардыҥ чыҥдыйын бийиктедерге,  олорды јакшы агаштаҥ эдер деп санаа бар. Анчада ла балдарга эдилген топшуурлар бек болор керек. Оогош ӱренчиктер оны ычкынардаҥ маат јок ине. Новосибирск, Москва, Екатеринбург калаларда баалу ла  јакшы бӱдӱм агаштар садып турган фирмалар бар эмтир. Оноҥ алдыртып иштенерим.

—Мындый јайалта Слерге кайдаҥ тӱшкен болор аргалу? Ишмекчи јолыгар канайып башталганын куучындап берзегер?

—Мениҥ ада-ӧбӧкӧм Кара-Кем алтайда јаткан, бойлоры мылтык эдип турар улус болгон. Улдамда бойы эткен мылтыгы, топшууры болгон. Мениҥ бу ишке јӱткӱгеним, јайалтам, байла, олордоҥ тӱшкен.

Јиит тужымда топшуур эдериле узанбагам. Је ӱредӱм аайынча мен — кӱӱчи. 90-чы јылдарда Барнаулдыҥ культура колледжинде духовой ойноткыларла ойноп ӱренгем. (Онойдо ок А. Енчинов 2008 јылда ол ло калада санат академиязын божоткон — ред.). Ол ӧйлӧрдӧ топшуурлар эдерим деп бир сананбагам болгом. Акча-манатла кӱч ӧйлӧрдӧ мен Чингиз Ерленбаев деген кижиниҥ узанар туразында иштегем. Ондо бис Кӧкӧрӱ јурттыҥ саал сӧӧктӱ бу кижизиле кожо столдор, отургуштар, кӧзнӧктиҥ рамдарын эдип белетегенис. Мени дезе, кӱӱчи кижини, кӱӱлик јанындӧӧн лӧ тартып турар. Керек дезе тӱжен ле барзам, топшуур эдип алган турарым. Тӱштеримди јааныбыска айтсам, Чингиз Ерленбаев «эдип кӧрзӧҥ» деп јӧмӧшти. Онойып, бош ӧй келижерде, топшуур эдип кӧрдим. Баштапкы, экинчи ойноткыны эдип, ары сыйлагам, бери сыйлагам. Оноҥ дезе топшуур эдип турган кижи бар деп угула берген эмтир.

Бу ижимде узымды бийиктедерге, кӧп устарга јолугып, куучындажып, билгирлерим тыҥыткам. Ол тоодо Монголдыҥ устарыла, Хакасияныҥ Петр Яковлевич Тобоев, Сергей Трофимович Чанков деген устарыла колбу тудуп, Казахстан да барып јӱргем. Кӧнӱ иштеп, эмди де тӧрт кире усла јӧптӧжип, ченемелле ӱлежип јӱредис.  Ӱренетени эмди де кӧп. Арга болзо, Туваныҥ, Орто Монголдыҥ устарыла туштажып, ишти чыҥдыйладар керек.

Оноҥ башка мен «Чуя» ансамбльда контрабасла ойногом, бијелегем де. 1998-1999 јылдарда ансамбльдаҥ чыгып, уулдарла «Тала» ӧмӧлик тӧзӧгӧнис. Ол ло тушта Телеҥит тӧс јерде фольклор аайынча методист болгом. «Тала» ӧмӧликтиҥ артизи болуп, бу ла 2015 јылга јетире иштегем. Салым-јолымла тӱндӱк калага да барып, Культура туразыныҥ художественный башкараачызы болуп иштегем.

—Алтай топшуур, шоор ойноткылар карындаштык албатылардагызынаҥ незиле аҥыланат?

—Бистиҥ топшуурга эҥ тӱҥейи ол урянхайлардыҥ кылду ойноткызы эмтир. Бу калыктыҥ культуразы керегинде видеојетирӱ кӧрӱп, олордыҥ кийген кийими, тудунган кылду ойноткызы, кожоҥдогон кожоҥы, бијелеген бијези дезе алтайлардыйына тӱҥей эмтир деп темдектедим. Урянхайлар алдындагы алтай топшуур чылап, ӱстин тереле јаап койгон топшуурла тузаланып турган эмтир. Кӧп албатыларда топшуурдый ойноткылар бар, је топшуур деп оны буряттар, монголдор, калмыктар адайт. Казахтар оны домра деп адайт, хакастар — хомус, кыргызстар — кобыс. Текшилей айтса, ончо калыктарда топшуур бар.

Бӱгӱнги кӱнде мен Кош-Агашта балдардыҥ кӱӱлик школында кылду ойноткыларла ӱредӱчи болуп иштейдим. Бистиҥ эмди тӧс амадубыс — ол топшуурды јарандырары ла ол ок ӧйдӧ оныҥ алтай бӱдӱмин јылыйтпазы. Топшуур топшуур ла бойы артар керек: ӱсти мӧш агаштаҥ. Оныҥ ӱнин јылыйтпай, чыҥдыйын тыҥыдар керек. Кӱӱлик школдордыҥ некелтелериле топшуур ӱнгӱр, тыш бӱдӱми алтай, јараш болор керек. Ондый иштер бисте эдилет.

Шоорды эдип, шоорчы балдар ӱредер керек. Быјыл Улан-Удэдӧӧн икиличи балдар аткарар амаду бар. Ондогы культураныҥ колледжиле куучындажып кӧрӧримде, тӧрт кире баланы алар болгон. Оноҥ бойыста икилиниҥ школын ачар амаду бар. Јадаганла ойноор керек.  Јадаганчылар кыс балдар болзо артык. Ол бурят, монгол, кыдат, корей јадаганчылар ончозы эпши улус. Балдарысты ӱредип алала, икилини эдип, оныҥ да школын ачарыс. Эмди устардыҥ алдында  амаду турат — алтай ончо ойноткыларды эдип, чыҥдыйын бийиктедери. Кӱӱлик школдордыҥ ӱредӱчилериниҥ сурагы — аайын-эбин табып, ӧскӧ јер-тергеелерге, ороондорго барып, балдарды ойноткыларга ӱредери. Текши амадубыс  алтай кӱӱлик ойноткыларды тыҥыдары. Онойып, шоордыҥ, икилиниҥ, јадаганныҥ школдорын ачып, балдарды ӱредип, ойноткыларды эдип кӧндӱге берерге биске, ас ла дезе, 5-10 јыл керек. Ол тушта кӱӱлик  ойноткыларла бис эки-ӱч башка бийик болуп јӱре берерис.

Эм тургуза Бурятияда кӱӱлик ойноткыларга бистеҥ эки бала ӱренип јат. Олордыҥ бирӱзи Ренат Суразов, ол мен эткен топшуурды  ары апарган. Ондо кӱӱчилер казах домрала ойноп турган эмтир. Топшуурла јилбиркеп, кийнинде ол бурят коллегалар менле колбуга чыгып, чанзага тӱҥейлеп, ойноткылар эдип берзин деп сураган. Је мен дезе, топшуур ла эдер, бу кылду ойноткыныҥ алтай бӱдӱмин јылыйтпас кӱӱндӱ. Оныҥ учун алтай топшуур јакызын деп олорло
куучындар ӧткӱрерим.

—Амадуларар јаан ла бийик, ижигер кӧп эмтир. Ӱренчиктер алар санаа бар ба, ӱретсин деп сурап тургандар бар ба?

—Эйе, андый улус бар. Темдектезе, Артем Чепконаков телефон согуп, ӱредӱ алар кӱӱнин угускан. Ол калада база топшуурлар эдет.  Мен оны бойымныҥ узанар турамга келзин деп кычырадым. Бу ишти јаҥыс ла сӧслӧ јартаарга кӱч, кӧргӱзер керек. Јажыттар менде јок. Баш иштеп, кол эптӱ болзо, керек барар. Мен ӱзеери кӱӱлик ӱредӱлӱ болгоным бу иште база сӱрекей јарамыкту. Нениҥ учун дезе бойыҥ колыҥа тудуп ойнобогончоҥ — ойноткыныҥ чыҥдыйын оҥдобозыҥ. Онойдо ок мен тайанып турган уулдарым бары јакшы. Ойноткыны јазап, олорго экеледим. Оныҥ ӱниниҥ јакшызы-једикпези оны бичип, орустап айтса, запись эдип турза, иле болот. Кылдары шылырайт па, кайда јабыс, кайда бийик ӱндер ӧткӱре кӧп болгоны јарталза ла, чӱрче ле оны тӱзедип саладым. Айдарда, кӱӱни угуп билери база јаан камаанду бу иште.

—Мынча кӧп ӧйдиҥ туркунына канча кире ойноткы эдип салганар, чоттойдор бо? Бир топшуурды эдерге канча кире ӧй барат? Эдимдеригерде тургузып турган аҥылу темдегер бар ба?

—Иштеримниҥ тоозы беш јӱске јууктап келди. Кӧп сабазы Алтайда ла, бир канчузы Америка, Монгол, Азербайджан, Китай јаар барган. Канада, Франция ороондордӧӧн аткаратандары бар. Турция јаантайын јилбиркеп јат. Интернет бӱктеримде топшуурларымды ончозы кӧрӱп, колбуга чыгып турат. Солун куучындар ӧткӱредис. Устыҥ таҥмазы деген неме эм тургуза јок. Ондый темдектер кееркедип эдип турган улус бар эмтир, олорго баштанып, бойымныҥ аҥылу таҥмамды, байла, эдер ӧй келген.

Бир топшуурды эдерге, ас ла салза, бир неделе тӱни-тӱжи иштеер керек. Је ол ӧйгӧ агашты белетеп кургадып, оны канча неделелер, керек дезе айлар да туркунына улам ла тӱзедип турган ӧй кирбей јат. Је учы-учында колымнаҥ чыккан белен топшуурдыҥ чыҥдыйы јанынаҥ мен алаҥзыбай јадым. Чындап, база айдарга турганым: ойноткыныҥ чыҥдыйы тузаланыштаҥ база камаанду. Топшуурды тооп, чебер эдинер керек. Айылга келип, кабынаҥ чыгарып, илӱге илер керек, јерге ле јӧлӧп салар эмес.

Оныла колбой, монголдордыҥ, буряттардыҥ айылдары керегинде айдарга јараар. Олордӧӧн барзаҥ, кажызыныҥ ла айылында бир, эки-ӱч моринхур бар болор. Ол албаты ойноткызын тооп, кӧдӱрип турганын кӧргӱзет. Алтай да улуста, мен сананзам, андый болор керек. Токумы јок ээр болбос, топшууры јок эр болбос дегениле, ойнобой до турган болзо, топшуурлу болор керек. Бойы ойнобозо, бала-барказынаҥ кем-кем ойноор, биле-јурттыҥ алтай ӧзӧги бек болор.

—Бала-баркадаҥ Слерге болужып, кожо иштенерге тургандары бар ба? Билегер керегинде база айдып берзегер?

—Эки уулым бар. Олор јаанап калган, иштенер кӱӱндери бар, келип болужып турат. Кызычагым да болужат. Текши улус ӱредерге бойыма база эмеш ӱренер керек деп чотойдым, мен ачпаган јажыттар эмди де бар. Ол ло икилини, шоорды, јадаганды эдип баштаза, база канча ченелте ойноткылар, бедиреништер болор. Је топшуурдыҥ ӱнин табып алгам деп айдарга јараар. Эмди де бу ууламјыда кӧп иштенер керек, је тӧзӧлгӧзин билип алгам деп айдарым. Оны эдерине бир эмештеҥ ӱредип те ийерим. Арткандары јанынаҥ — арай эрте.

Эш-нӧкӧрим кыпчак сӧӧктӱ Тана Пастуховна  Белтир јурттаҥ, база культураныҥ кижизи. Барнаулда санат академияны божоткон, бијечи. Эм тургуза балдарга театрал кружок ӧткӱрет. Уулдарыс, кызычагыс база кожоҥдоорын, бијелеерин сӱӱр. Балдарысты калык культуразына јаштаҥ ла ала ӱредип, ишке темиктирип таскададыс. Иш јок дегенин мен бир де оҥдобой јадым. Иш ол канай јок болотон? Оной айдып отурза, ол кайдаҥ бойы келетен? Бедиренген кижи бойыныҥ јолын таап  ла алар.

—Алексей Владимирович, јилбилӱ куучын учун јаан алкыш-быйан. Ижигер једимдӱ болзын, ончо амадаган амадуларыгар бӱтсин.   

Э. КУДАЧИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары