Алтайдын Чолмоны

Öзöрис пе эмезе астаарыс па?

19.04.2021

Текшироссиялык тооалыш быjыл кÿскиде öткÿрилер деп, бис ончобыс билерис. Коронавирустаҥ улам оны öткÿрериниҥ öйи канча катап кöчÿрилген, jе эмди, качан jугуш оору астап jадарда, улустыҥ тоозын алар бу чоттош, байла, кыйалтазы jоктоҥ болор. Келер тооалыш алтай калыкка кандый турулталар экелер, тообысла öрö öзöрис пе эмезе тöмöн jабызаарыс па деген сурактар бÿгÿн кöп jерлештеристи кÿйбÿредип турган деп бодойдым.

Бу jаан учурлу керекке бистиҥ бойыстыҥ jаныстаҥ кандый да белетеништÿ иш öткÿрилгени былтыр да билдирбеген, эмди де угулбайт. Мен сананзам, мынайып ла керексинбей отурганчас, келер тооалыштыҥ турулталарыла Алтай Республиканыҥ öс калыгыныҥ – алтайлардыҥ тоозы кöптööрдиҥ ордына, астап калар деген чочыду бар. Нениҥ учун дезе  калганчы jылдарда, анчада ла пенсияга чыгар jашты бийиктеткен кийнинде, бистиҥ тергееде jÿстер, айса болзо, муҥдар тоолу улус акча тöлöштÿ амыралтага беш jыл эрте чыгарга болуп, кандый ла эп-сÿме табып, jаргы ажыра КМН-ныҥ (коренные малочисленные народы) тоозына кирип баштаган. Ол керегинде А. С. Тодожокова былтыр јербойында газеттердиҥ бирӱзинде бичиген эди.  Бу кижиниҥ jетиргениле, 2010 jылда АР-да ас тоолу öс калыктардыҥ тоозына 7801 кижи кирген болзо, 2016 jылда олордыҥ тоозы чик jок кöптöп калган, а эмди оноҥ тыҥ кöптöгöн болор. Айдарда, кÿскиде болотон тооалыштыҥ турулталарыла республика ичинде ле калада öс калыктыҥ ÿлÿзи кандый кеминде болоры бисти эмдигештеҥ ле санандырар учурлу эмес пе?

Бистиҥ ороондо улузыныҥ тоозы 50 муҥнаҥ ас албатылар КМН-ныҥ тоозына кожулатан деген кандый да окылу ба, окылу эмес пе ээжи барын билерим.  Айдарда, келер тооалыштыҥ турулталарыла алтайлардыҥ текши тоозы öрöги адалган тоодоҥ ас боло берзе, ол тушта Алтайда республиканы, оныла кожо кемjилÿ де болзо, таҥынаҥ бойыс бойысты башкарынып jатканысты, кажы ла кижиге бюджеттеҥ эмди келип jаткан акчаныҥ бийик кемин (бюджетный обеспеченностьты), биске jарамыкту öскö дö айалгаларды jоголтор, кирелендирер деген сурак чыгып келердеҥ айабас.

2010 jылдыҥ тооалыжыныҥ алдында ол тушта Эл Курултайды башкарган Иван Белековтыҥ баштаҥкайыла бистиҥ парламентте бу суракка учурлалган jаан билим-практикалык конференция öткÿрилгени санаама кирет. Ондо келер тооалышта алтайлар тÿштÿк-тÿндÿкке бöлÿнбей, jаҥыс калык эдип бичидери керегинде ачык-jарык куучын öткöн, jöпкö келген эди. Оноҥ озо Москвада керектÿ ведомстволордо Туулу Алтайда jаткан ас тоолу öс калыктар алтай албатыныҥ тоозына кирзе, КМН-ныҥ статузын ла оныла колбулу jеҥилтелерди jылыйтпазын быжулаары jанынаҥ куучын-эрмектер jедимдÿ ӧткÿрилген деп эске алынадым. Тöс jерде бу jанынаҥ jаан ишти база ла Эл Курултайдыҥ башкараачызы Иван Белеков öткÿрген деп, ол тушта jербойыныҥ СМИ-лери бичиген.

Мындый jаан иштиҥ шылтузында, он jыл кайра болгон тооалышта РФ-та КМН-ныҥ тоозына окылу кийдирилген телеҥиттер, тубалар ла чалкандулар ол ок öйдö алтайлардыҥ текши тоозына кирип, алтай-телеҥиттер, алтай-тубалар ла алтай-чалкандулар деп бичиткен. Jаҥыс ла бир муҥнаҥ эмеш кöп кумандылар, 2002 jылдагы тооалышта ок чылап, бистиҥ тообыска кожулбай, таҥынаҥ калык болуп бичиткен.

Анайып, 2010 jылда тоологоныла Алтай Республикада алтайлардыҥ тоозы алдында совет öйдö качан да болбогон кемине jетире кöптöп, 68,8 муҥга (бастыра эл-jонныҥ текши тоозынаҥ 34 процентке jуугы) jеткен. Оныҥ кийнинде jарлаган статистикалык кезик jетирÿлерде бу тоолор оноҥ кöптöдö — 72,8 муҥ кижи (республикада 35,3 %) деп кöргÿзилген.

Келер тооалышта ол ло телеҥиттер, тубалар ла чалкандулар он бир jыл кайра болгон ээжиле алтайлардыҥ тоозына бичидетен айалга артар ба эмезе jок по? Эмезе олор кумандылар ок чылап, чек башка калыктар болуп баратаныс деер бе? Бу суракла jаҥныҥ органдары, jондык биригÿлер, депутаттар, 2010 jылда чылап, кандый да шÿÿлтелер айтканын, jартамалду ла белетеништÿ иштер öткÿрип турганын мен ле укпадым.  А. С. Тодожокова бойыныҥ былтыргы бичимелинде келер jылда АР-дыҥ öс калыгыныҥ – алтайлардыҥ тоозы астаар болор деп чочыду айткан. Оныҥ шÿÿлтезиле, пенсияга эрте чыгарга болуп, КМН-ныҥ тоозына кирерге анчада ла Чамал ла Шабалин аймактардыҥ улузы кöп кÿÿнзейт. Керек дезе бир немец укту кижи jааназы аайынча туба болотом деп келген. Ого ÿзеери, алтайлардыҥ текши тоозынаҥ 14 муҥ телеҥит чыгып барар аргалу деп, бу кижи чочыйт.

Айдарда, эм тургуза орой эмес тушта, быjыл сыгын айда болотон тооалышка удура алтайлар бирлик калык болоры jанынаҥ jартамалду ишти баштаза кайдар. Бöлÿнерис пе, биригерис пе? Албаты болуп öзöрис пе, öчöрис пе? Бу сурактарга карууны келер тооалыш берер деп бодойдым. «Бöлÿнгенди бöрÿ jиир, айрылганды айу jиир» деп алтай кеп сöсти ол тушта биске ундыбас керек. Бирлик, jаҥыс калык болбозоос, тегин де ычкынып бараткан тöрöл jеристи, ада-энелерис берген энчилеристи, кару тилисти чек jылыйтарыс деген чочыду бар. Ол тушта jери де, тили де, энчизи (память) де jок манкурттар болуп база берерис…

Эмди алтайлардыҥ тоозы Туулу Алтайда (озо автоном областьта, оноҥ республикада) тооалыш öткÿрген jылдар аайынча канча кире болгонын тÿҥейлештирип кöрÿп ийели. 1959 jыл – 38019 кижи (текши эл-jонноҥ 24,19%), 1979 j. – 50203 (29,18%),  1989 j. – 59130 (30,99%), 2002 j. – 62192(30,6%), 2010 j. – 68,8 муҥ (33,9%). Орустардыҥ ÿлÿÿзи мындагы текши эл-jонныҥ ортодо 1959 jылдаҥ 2010 jылга jетире 14 процентке jуук jабызаган – 69,78 проценттеҥ 55,68 процентке jетире. Казах улустыҥ тоозы 1959 jылда Туулу  Алтайда 4745 (3,02%) болгон болзо, 2010 jылда — 12524 кижи  (6,2%). Мынаҥ кöргöндö, алтай калыктыҥ текши тоозы араайынаҥ да болзо, кöптöп jат.  Оныҥ öзÿмине Октябрьский революцияныҥ кийнинде болгон канду гражданский jуу, оноҥ 30-чы jылдардыҥ кату репрессиялары, оноҥ Ада-Тöрöл учун Улу jуу сÿрекей jаан качалаҥын jетирген. Бисле коштой jаткан сойоҥ-тувалар СССР-га 1944 jылда кирген, оныҥ учун олор jууда турушпаган, репрессиялар ол улусты база тийбеген. Бу албатыныҥ тоозы 1959 jылда 98 муҥга jуук болгон болзо, 2010 jылда 250 муҥга шыдарлажа берген. Бис айылдаштарыс чылап кöптöп, öзÿп болгойыс не? Онызы келер тооалышта бöлÿнбей, айрылышпай биригип, алтай мен деп бичидеристеҥ база камаанду болор.

Jе тообыс араайынаҥ кöптöп тö jаткан болзо, оныла кожо кажы ла тооалышта тöрöл тилин билбес алтайлардыҥ тоозы база сÿрекей билдирлÿ öзÿп турганы ачымчылу.

Менин колымда 1979 jылда öткöн тооалыштыҥ турулталарыла чыгарылган бичик-справочник. Оноҥ кöргöндö, ол тушта Туулу Алтай автоном областьта 50203 алтай кижи jаткан. Ол тоодоҥ бойыныҥ тилин билбезим деп jÿк ле 4381 кижи айткан. Ол тушта  бистиҥ тергееде jуртаган 109 муҥга jуук орус улустаҥ 618 кижи алтай тилле jайым куучындап билерим деп угускан. Эмди де ондый улус, ас та болзо, республикада бар ла. Оноҥ бери 31 jыл öткöн соҥында, 2010 jылда, АР-да jаткан 68,8 муҥ алтайлардаҥ 15,2 муҥнаҥ кöби ада-энелериниҥ тилин билбезис деп jетирген. Быjылгы тооалыш мындый, тилинеҥ астыккан jерлештеристиҥ тоозы оноҥ тыҥ кöптöгöнин кöргÿзер болор деп, бÿгÿнги jашöскÿримди кöрÿп, jолду чочыйдым.

Республикабыстыҥ тöс jерин алар болзобыс, калганчы jетирÿлерле, бистиҥ калада 65 муҥнаҥ кöп кижи jуртайт деп чоттолот. Ол тоодоҥ 20-22 проценти алтайлар деп бичидет. Бодоштыра чоттозо, тургуза öйдо Горно-Алтайскта 15 муҥнаҥ кöп алтай улус jуртайт деп айдарга jараар. Онызы алтай албатыныҥ текши тоозыныҥ кайда да бежинчи ÿлÿзи болот.

С. ТЕМЕЕВ