Алтайдын Чолмоны

Туулу Алтайдыҥ јарлу шиҥжӱчизи

19.04.2021

1851 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде, 170 јыл мынаҥ кайра, Алтайский округтыҥ Тӧс башкартузыныҥ архивариусы, краевед, Туулу Алтайдыҥ шиҥжӱчизи Николай Степанович Гуляев чыккан (09.05.1851 – 30.11.1918).

Николай Гуляев Петербургта чыккан. Оныҥ адазы Степан Иванович Петербургтыҥ туулык правлениезинде иштеген. 1859 јылда ол билезиле Барнаул јаар таҥынаҥ алтынду јерлердиҥ советнигиниҥ јамызына келген. Сибирьде Николай Степанович сӱрекей јакшы орто ӱредӱ алган: Барнаулдагы окружной училищени, 1871 јылда Томсктыҥ гимназиязын божоткон. 1872 јылда амыралта ӧйинде гран ары јаар Европала јол-јорыкка атанган ла университетте ӱредӱниҥ башталганына оройтыганы учун ӱредӱдеҥ чыгартырган. 1874 јылда Казаньдагы университеттиҥ физико-математикалык факультединиҥ естественный бӧлӱгине кирген. Бир јылдаҥ ӱредӱзин артыргызып, јолын гран ары јаар туткан. Ол эки јыл кирези Швейцарияда Женевада јаткан, туулык керек аайынча лекциялар уккан. Оноҥ Сибирьге бурылган, бир кезек ӧйгӧ Омскто эјези Е. С. Словцованыҥ билезинде јаткан, ады јарлу јорыкчыларла танышкан. 1878 јылда Кыргыз чӧл (Казахстан) јааргы узак ӧйдиҥ экспедициязыныҥ турчызы болгон. Тӱндӱк страховой биригӱниҥ чыгартулу кижизи, оноҥ «Игнатов и Курбатов» пароходствоныҥ агенти болуп ишке кирген. Оноҥ темир јол тудар иште (Тюмень) десятник, ол ло јамыда Обь-Енисейский каналды тударында иштеген.

1881 јылда Барнаулга кайра бурылып, «Наследники А. С. Гуляева» деп адалган типографияны башкарган. Типография 1898 јылда И. Д. Ребровко садылган. Николай Степановичке адазыныҥ Сибирьде бичиктердиҥ эҥ јаан јуунтызы-библиотеказы энчи эдип келишкен. Ол Алтайдыҥ тӱӱкизиле, археологиязыла, культуразыла, јурукчылардыҥ, шиҥжӱчилердиҥ иштериле, јарлалган бичиктериле танышкан. 1895 јылдыҥ кӱӱк айында Алтайский округтыҥ јааны В. К. Болдырев Николай Степановичти бу округтыҥ Тӧс башкартузыныҥ кӧмзӧзин аайлап-баштап берзин деп кычырган. Бир јылдыҥ бажында јаантайынга архивариустыҥ јамызына кӧстӧгӧн.
Н. С. Гуляев бу јамыда калганчы кӱндерине јетире иштеген. Ол азиат Россияныҥ јеринде эҥ байлык ла јаан кӧмзӧниҥ фондторын чеберлеп аларга кӧпти эткен. Озогы дуокументтердиҥ баалузыныҥ экспертизазын, бар документтерди кыракы чотко алган, толо бичиген, Алтайдыҥ тӱӱкизи ле краеведениези аайынча сӱрекей јаан учурлу  материалдарды јууган: туулык керектиҥ тӱӱкизи ле Колыванский шлифовальный фабриканыҥ тӱӱкизи, ӧскӧ јерлерге кӧчӧриниҥ кыймыгузы, Туулу Алтайдыҥ «инородецтери» керегинде. 1916 јылда Николай Гуляев сӱрекей баалу, тӱӱкилик учурлу «Архив Главного управления Алтайского округа: исторический очерк его прошлого и настоящего» деген ишти белетеп чыгарган.

Н. С. Гуляевтиҥ ады-јолы, Алтайдыҥ тӱӱкизи ле туулык керектери аайынча ончо сурактарды бастыра јанынаҥ билери элбеде јарлу боло берген. Јарт эмес эмезе чокумдап ийетен ончо сурактарла инженерлер, тӱӱкичилер ле о. ӧ. специалисттер ого баштанатан.

Н. Гуляев Алтайды шиҥжӱлеерин сӱӱчилердиҥ 1891 јылда тӧзӧлгӧн биригӱзиниҥ учредительдериниҥ-турчыларыныҥ бирӱзи болгон. 1902 јылда ол Россияныҥ географический обществозыныҥ Кӱнбадыш-Сибирь бӧлӱгиниҥ Алтайдагы подотделы болуп кубултылган ла оныҥ эрчимдӱ ишчизи, узак ӧйдиҥ туркунына оныҥ совединиҥ качызы болгон. Ол обществоныҥ јуундарында бойыныҥ табынтылары керегинде кӧп тоолу докладтар, јетирӱлер эткен. Николай Степанович тӱӱкилик сочинениелерди бичииринде турушкан: П. А. Ивачевло экӱ «Колыванская шлифовальная фабрика» деген бичикти бичиген. Ол 1902 јылда П. Е. Семьяновло кожо Каракорум-Алтайский уездный земский управаныҥ сураганыла «Инородцы Горного Алтая» деген очеркти бичиген. Ол П. А. Голубевке ле ӧскӧ дӧ авторлорго «Алтай» деген тӱӱкилик-статистикалык јуунтыны бичиирге болушкан. Јуунты 1890 јылда Томскто чыккан. Айдуда (ссыльный) статист С. П. Швецовко «Горный Алтай и его население» деген канча томноҥ турган јаан учурлу сочинениезин белетееринде болушкан.

Алтайды шиҥдеерин сӱӱчилердиҥ биригӱзи
Н. С. Гуляевтиҥ типографиязыла кӧп тузаланган. Ол биригӱге јаантайын болужатан, кезикте акча да албазынаҥ.

Бу биригӱни ачкан ла бойынча библиотеканы белетеп ачар ижин баштаган. Бичиктер биригӱниҥ турчыларынаҥ ла ӧскӧ дӧ улустаҥ сӱрекей кӧп келип баштаган. Библиотеканы ачарында Н. С. Гуляев база турушкан. Биригӱниҥ тӧзӧлгӧн баштапкы ла јылында ол акча-эш албазынаҥ библиотекага 7 бичик, 9 брошюра, 2 карта, дневниктер ле башка-башка бичимелдер табыштырган. Кийнинде билим биригӱлерле толыжу тӧзӧлгӧн, оноҥ 10 јылдыҥ бажында географиялык обществоныҥ Алтайский подотделы Алтайский округтыҥ башкартузынаҥ сӱрекей баалу-чуулу библиотека алган (25000 шыдар томду).

Николай Степанович тергеедеги археологияныҥ ӧзӱмине кӧпти эткен. Ол крайдыҥ јеринде археологиялык казынтылар эткен. Шак оныҥ шылтузында кайкамчылу тӱӱкилик кереестер шиҥделген, той балкаштаҥ, сӧӧктӧҥ лӧ темирдеҥ эткен эдимдер табылган. Ончо табынтыларды ол Сибирьдиҥ краевед музейлерине чеберлеп јӱрзин деп табыштырган.

Совет јаҥ тужында 1918 јылдыҥ кӱӱк айында губсовдептиҥ јӧбиле ол эски ээжини јарадып турган деп, архивариустыҥ ижинеҥ јайымдалган. Сыгын айда, совет јаҥ кезек ӧйгӧ токтоордо, оны ижине ойто тургускан. Је су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ улам ижине чыкпаган, иштебеген. Божоордоҥ озо, јаан оору јадала, айалгазы-аргазы једикпестӱ болуп, бойыныҥ эҥ баалу байлыгын, адазынаҥ арткан энчизин — библиотеканы ла јуунтыларын Каракорум-Алтайский уездный земский управага садарга јӧбин берген. Адазыла экӱниҥ узун јӱрӱмде јууган баазы јок байлыгы. Шак бу материалдар Туулу Алтайда ачылган библиотеканыҥ тӧзӧлгӧзи болгон. Кийнинде ол АР-дыҥ эл библиотеказы ла музейи болуп барган. Адалу-уулду Гуляевтердиҥ байлык фонды ГААК-та (Ф.163) АР-дыҥ эл музейинде чеберлелет ле шиҥжӱчилерде ого јилбӱ јаан.

Николай Степанович 1918 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 30-чы кӱнинде божогон. Оныҥ мӧҥкӱзи Барнаулда Нагорныйдагы сӧӧксалгышта адазына коштой јуулган. Олордыҥ мӧҥкӱлери, ончо сӧӧксалгыш чылап ок, 1930 јылдардыҥ ортозында бӱткӱлинче јоголтылган.

Николай Гуляевтиҥ ады-јолы Алтайдыҥ тӱӱкизинде јаан краевед, архивист, тӱӱкичи болуп артат.

АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ государстволык кӧлӱози» деп налык учреждениезиниҥ бергениле