Алтайдын Чолмоны

«7-чи таҥмалу школ тудулар»

22.04.2021

Кажы ла јыл кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде бистиҥ ороондо Јербойында бойы башкарынарыныҥ кӱнин темдектеп јадылар. Јаҥжыкканы аайынча бу байрамга учурлап, јербойындагы башкараачылар бойыныҥ ижи керегинде куучындагылайт. Бис слерди бӱгӱн «Горно-Алтайск кала» деп муниципал тӧзӧлмӧни 2017 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 29-чы кӱнинеҥ ала бӱгӱнге јетире башкарып келген Ольга САФРОНОВАЛА ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс. Ол Чой аймакта Ыныргы јуртта чыккан-ӧскӧн, Горно-Алтайсктагы государственный университетте ӱренип, «менеджмент» деп специальность-ӱредӱ алган. Ӧткӧн јылдарда Алтай Республикада башка-башка башкарту иштерде иштеген.

—Ольга Александровна, Горно-Алтайск кала тергееде эҥ ле јаан јурт-муниципалитет деп чотолот. Тӧс калада јылдыҥ кажы ла ӧйинде курч сурактар  кӧп. Олордыҥ тоозында кышкыда карды арчыыры, јолдорды арутаары, тожоҥ болдыртпазы ла сӱрее-чӧпти јуунадары јанынаҥ сурактар. Быјылгы кышты кала канайда ӧдӱп чыккан?

—Кышкы айлар ӧдӧ бергенине сӱӱнип турганыс чын. Быјылгы кыш бистиҥ калага да, тергееге де тегин болбоды деп айдар эдим.  Сӱреен јаан кар јааган. Калганчы 30 јылды кӧрзӧ, быјылгы кыш эҥ ле карлу болуп, рекорд-кӧргӱзӱлерди озолой берген деп, метеорологтор тӱп-шӱӱлте эткилегени чын болор. Карлу кышта оромдорды, тӧс оромдорды кардаҥ арчыйтаны — ол каруулу ла јаан иш. Быјылгы кышта јолдорды арутаар иш бисте бир токтобозынаҥ ӧткӱрилген. Је ондый да болзо, тутактар да, соҥдош то болгонын канай айтпас. Каланыҥ кӧп оромдоры кырлык јерлерде туруп јат. Олорды кардаҥ арчыыры тӧс оромдордыҥ кийнинеҥ ӧткӱрилет. Оныҥ учун карды ӧйинде арчыбаган деген комудалдар кӧп болгон. Је бис бу ишти бӱдӱрерге тыҥ чырмайганыс ла текши кӱчистиҥ шылтузында кышты ӧдӧ бердис.

Эмди јас келерде, кар кайыларда, кыжыла јуулган сӱрее-чӧпти јуунадар иш башталган. Бӱгӱн каланыҥ кӧп оромдоры, анчада ла тӧс оромдоры, парктар, скверлер аруталып калганын кӧрӧдигер. Бу иш кандык айдыҥ 1-кӱнинеҥ ала башталган.  Каланы арутаар иште бастыра учреждение-ӧмӧликтер турушкан, туружып јат.  Кандык айдыҥ 24-чи кӱнинде јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган бастырароссиялык субботник болор. Бу јаан иште каланыҥ бастыра ишмекчи ӧмӧликтери, оромдордыҥ улузы туружар ла оромдорын арутаар. Кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнине јетире тӧс кала текшилей аруталып калар учурлу.

Суулардыҥ јараттарынаҥ ажынатан айалгазы каланыҥ башкартузыныҥ база јаан ајарузында. Бӱгӱнги кӱнге јетире айалга кем јок деп айдарга јараар. Горно-Алтайскта сӱрее-чӧпти ӧйлӱ-ӧйинде чыгара тартары јанынаҥ сурактар јаантайын курч турганын кӧрӱп јадыгар. Оромдордо контейнерлердеги сӱрее-чӧпти чыгара тартар ишти кандый оператор-бирлик бӱдӱретен суракты республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозы конкурс-талдаш ажыра чокымдайт. Бистиҥ ижис — оромдорды контейнер-јерлерле, бу контейнерлердиҥ јанында ару болотонын јеткилдеери. Бӱгӱнги кӱнде «Коммунальщикле»  јӧптӧжӱ токтодылган ла јаҥы конкурс јарлалган. Кандык айдыҥ учына јетпей, сӱрее-чӧпти чыгара тартатан ишти бӱдӱретен јаҥы оператордыҥ ады јарталар.

—Горно-Алтайск кала калганчы јылдарда, чындап та, јарана бергенин канайда темдектебес. Ороонныҥ эҥ ле јажыл калазы деп адаткан тӧрӧл калабыстыҥ јаҥы кӧп объекттери национальный ӱлекерлер аайынча тудулган ла бӱткен деп билерис. Быјылгы јылда кандый ууламјыларла кандый иштер ӧткӱрилери темдектелет?

—2020 јылда тӧс кала «национальный» деп адалган сегис ӱлекер аайынча иштеген болгон. Онойып, «Ӱредӱлик» деп ӱлекер аайынча Кайас микрорайондо школды тудары улалган. «Демография» деп ӱлекерге тайанып, Кайаста ла Эски музей деп микрорайондо балдардыҥ садтары тудулып, иштеп баштаган. Кольцевой оромдо 285 бала јӱретен садтыҥ тудум иштери ӧдӧт. Баштапкы номерлӱ кӱӱлик школ «Культура» деп ӱлекер аайынча федерал бюджеттеҥ болушту 5,5 млн салковой акча алган. Баштапкы номерлӱ библиотека бу ок ӱлекер аайынча туразыныҥ чыныкту, јазалду иштерин 2021 јылда бӱдӱрип алар. «Жильё и городская среда» деп ӱлекер аайынча Радловтыҥ оромында балдар ойноор площадка тудулган. Коммунистический проспекттиҥ улус јӱрер площадкалары чыныкталып јазалган.  «Јеткер јок ло чыҥдый јолдор» деп ӱлекерге тайанып, Колхозный ла Вербицкийдиҥ оромдорыныҥ  јолдоры јазалган. Кала ичиле тӧрт јерде јаҥы светофорлор тургузылганы улуска ла кӧлӱктӱ улуска эптӱ боло берген деп темдектеер керек. Онойдо ок тӱнде оромдорды јарыдып турган 3,5 муҥ лампочкаларды јаҥы кемдӱ светодиод 1,5 муҥ лампочкага солып койдыс.

Ӧткӧн јылда каланыҥ кӧп оромдорында (Луговой, Кленовый, Казанцевтиҥ, Совхозный оромдордо ло Уютный переулокто) сууӧткӱш ӧткӱрери тӱгенген. Онойдо ок Поселковый, Коксинский, Ушаковтыҥ, Жуковтыҥ, Гончарный оромдордо газ ӧткӱретени база тӱгенген. 24-чи микрорайондо газ ӧткӱретен иштер тӱгенип калды.

«Спорт — јӱрӱмниҥ тебӱзи» деген ӱлекер аайынча «Спартак» стадионныҥ јанында спортло тазыктырынар ла су-кадыкты орныктырар тӧс јер тударына јӧп алганыс. 2021 јылда јайгыда ондо иш башталар.

Горно-Алтайскта ичип турган суубыс, ороонныҥ арткан калаларындагызына кӧрӧ, ару да болзо, сууӧткӱшти «Экология» деп ӱлекер аайынча Кадындагы водозаборго колбоор ишти јарадарын сакып јадыс. «Улус јаткан јерлердиҥ турумкай ӧзӱми»  деген ӱлекерге тайанып, Улагашевтиҥ, Осипенконыҥ  оромдорында, Советский переулокто, ФСБ-ныҥ тураларыныҥ кийниндеги бош јерлерде кӧп кат туралар тудатаны база темдектелген.

2021 јылда ӱредӱликке јарамыкту кӧп иш ӧткӱрилерин темдектеп ийер керек. Јаҥы ӱредӱлӱ јылга јетпей, Каташтыҥ оромында (Кайаста) јаҥы школ иштеп баштап ийер деп иженип јадыс. 12-чи таҥмалу школдыҥ балдары, школдыҥ туразы «аварийный»  болгонынаҥ улам, экономический техникумда ла 13-чи школдо ӱренгилейт. Бӱгӱн бис бу школды  чыныктаарына белетелген документтер государстволык экспертизаны ӧдӧрин сакып јадыс. 6-чы таҥмалу школдыҥ кемин јаандадары јанынаҥ сурак туруп јат. Бу школ каланыҥ ортозында кӧп улус јадып турган јерде турганынаҥ улам, мында балдарга јерлер једишпейт. Каланыҥ администрациязы школды јаандадары јанынаҥ суракты шӱӱжет. Мындый ла сурак 4-чи таҥмалу кадет школ јанынаҥ турат. Канча јылдарга улай аайына чыгып болбой турган сурак — 7-чи школдыҥ салымы. Федерал тӧс јердиҥ ле тергеениҥ башкартузыныҥ шылтузында бу школдыҥ тудум иштери быјыл башталар. Баштамы ишке 460 млн салковой акча чыгарылып калган. Проектно-сметный документтер белен ле государстволык экспертизаны сакып јат. Школ Алтайский оромдо чыгарылган јерде тудулар. Јаан ӧрттӧҥ улам кӱйӱп калган эҥирде ӱренер школдыҥ тӱӱкилик учурлу туразын ойто такып орныктырарыс.

Быјыл калада эдилетен иштер база кӧп. «Родник» деген токтодуда аржан суу алып турган јерди јазаарыс. Суу алып турган таштарды солып, эптӱ эдерис. Онойдо ок бу токтодудагы саду-павильон солынар. Текши тооло кӧп улус јадар 12 тураныҥ улус амыраар площадка-јерлери јазалар. Ол тоодо — Б. Головинниҥ, Чорос-Гуркинниҥ оромдорында ла Коммунистический проспектте. Балдар ойноор площадка-јерлер Сайдысский, Островскийдиҥ оромдорында тудулар. Јаан кемдӱ, оогош болчомдор јӱрер ясляларлу балдардыҥ садтары Гардинкада, Кирзаводто, Эски музейде ле Заимкада тудулып, иштеп баштаар. Бис «Кичинек калалардыҥ јӱрӱмин јарандырар» деген программада ойто такып туружар деп амадап јадыс. Амадубыс бӱтсе, бу программа аайынча Ленинниҥ адыла адалган тӧс тепсеҥди јаҥыртар ишти баштаарыс ла каланыҥ улузыныҥ амырайтан сӱӱген бу јерин јазаарыс.

Ӧрӧ айдылган бастыра иш бӱгӱнги кӱнде каланыҥ јӱрӱминде бӱдӱретен амадулардыҥ бир ле кезиги деп темдектеер керек. Текши алза, алдыста турган сурактарыс сӱреен кӧп. Горно-Алтайсктыҥ албатызыныҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧйт, кала јаандайт, айдарда, бастыра ууламјыларда бистиҥ ижис мынайда ла ок кӧптӧп, јаандап јат.

—Ольга Александровна, Горно-Алтайск кала кырлардыҥ ортозында јерде туруп турганынаҥ улам, кырлык оромдоры кӧп. Онойдо ок алдындагы ӧйлӧрдӧ сад ӧскӱреечилердиҥ бирликтериниҥ јерлеринде улус таҥынаҥ туралар тудуп, јадып турганын база ундыбас керек. Каланыҥ јерлерине кирбей турганынаҥ улам, садовод бирликтердиҥ јеринде јадып турган улуска керектӱ коммуникацияларды (электроот, суу, јолдор) бойлорына ӧткӱрерге келижет. Је ол ок ӧйдӧ кажы ла кижи иштеп, каландарды тӧлӧп јат…

—Сад ӧскӱреечилердиҥ бирликтериниҥ јерлеринде јадып турган улустыҥ сурактары сӱреен кӧп. Горно-Алтайскта 70-неҥ ажыра садовод бирликтер бар болордо, олордо канча кире албаты јадып турганын сананып ийзегер. Је бӱгӱнги јасактарла болзо, бу бирликтер керектӱ документтерин јазап, каланыҥ јерине кирер аргалу. Оноҥ ӧскӧ бастыра сурактарды ондо јадып турган улуска бойлорына бӱдӱрерге келижет. Суу, јолдор, электроот јанынаҥ айдып јадым. Онойдо ок тураларында прописка јазадары база јаан сурак. Бӱгӱнги кӱнде мындый бирликтер араайынаҥ каланыҥ јерлерине кожулат. Је олордыҥ тоозы 70-неҥ ажыра болордо, бу сурак эмди де узак чӧйилер деп оҥдоор керек.

—Јасак-јаҥла болзо, калада јаткан кажы ла кижи тура тудатан јерди бир катап акча тӧлӧбӧзинеҥ алар аргалу. Горно-Алтайскта јер аларыныҥ сурагы јаантайын курч турган. Бӱгӱн ол кандый айалгада?

—Улуска тура тудатан јерлер берери јанынаҥ сурак јылдаҥ јылга курч болуп артканча. Бӱгӱн јер алатан очередьте 3400-теҥ кӧп кижи турат. Олордыҥ ортозында — кӧп балдарлу билелер, јиит билелер, таҥынаҥ улус. Каланыҥ јерлерин алар болзо, бис Заимка микрорайондо 100 јер белетеп јадыс. Је 100 участок-јер 3000-наҥ ажыра улуска ол канайда једетен? Курч сурак та чечилбес.

Ӧйлӧр ӧдӱп, улустыҥ, билелердиҥ тоозы там ла кӧптӧп турарда, берилетен јер-участоктыҥ ордына компенсация-акча берер эп-арганы база шӱӱп јадыс. Онойдо ок каланыҥ улузына јерлерди Майма аймактыҥ јеринеҥ берзин деген сурак база шӱӱжилет. Бу сурактар тергеениҥ башкарузы кеминде туруп турганын темдектейдим. Оноҥ ӧскӧ очередьте турган билелерди, улусты тура тудар јерлерле бӱткӱлинче јеткилдеер арга бисте болбос.

—Каланыҥ улузын јайы-кыжы санааркадып турган сурагы оромдордо јолдор керегинде. Калада јолдорды јазаары кандый ээжилерле ӧткӱрилип турганын јартап берзегер?

—Текши алза, каланыҥ бастыра оромдорыныҥ айалгазы керегинде толо јетирӱлер бисте бар. Ээжилер аайынча болзо, эҥ ле озо тӧс оромдор јазалып-чыныкталат. Оныҥ кийнинеҥ — кӧп улус  јаткан јерлердеги «социальный учурлу» деген јолдор јазалат. Оныҥ да учун ыраак оромдордо, переулоктордо јолдор јетире јазалбай артып турганы ол. Је ондый да болзо, бис каланыҥ бастыра јолдорын ајаруда тудар учурлу.

Национальный ӱлекерлерде туружып, јазалатан јолдорды программага кийдирип койзоос, бу иш тӱрген бӱдер. «Јеткер јок ло чыҥдый јолдор» деген национальный ӱлекер — сӱреен јакшы эп-арга. Темдектезе, бу ӱлекер аайынча быјыл бис Заимкада Смородиновый ла Каташтыҥ оромдорында 6 километр јолды јазаарын тӱгезерис. Барнаульский, Чорос-Гуркинниҥ, Ленинниҥ оромдорыныҥ бир кезик бӧлӱк јолдоры јазалар. Онойдо ок келер ӧйдӧ Колхозный переулокто ло Кучияктыҥ оромында јолдор јазалары темдектелет. Капитальный ремонт иштерле кожо јолдордыҥ ойыктарын тӱзедер иш база бар. Мында куучын јолдордо кыш, јас туркунына табылган ойдыктар керегинде ӧдӱп јат.  Јолды текши бойын эмес, је гравийле уратан, ойдыктарын тӱзедип-бӱдӱндейтен иштер кажы ла оромдо кажы ла јыл ӧткӱрилип јат.

—Горно-Алтайск јараш, јажыл кала деп кӧп катап айдылган. Јай туркунына айылдап келген улустыҥ, туристтердиҥ тоозы кӧптӧп турарда, бӱдӱн тергеениҥ тӧс калазыныҥ чике ортозында турган автовокзалдыҥ айалгазы керегинде нени айдарыгар?

—Автовокзал — тӱӱкилик учурлу байлык. Оныҥ туразы бӱгӱн эскирген туру. Автовокзал таҥынаҥ улустыҥ ар-јӧӧжӧзи деп чотолот. Бу объект-тура бӱгӱнги кӱнде «банкрот» деп адалып турган процедура-иш ӧдӧт. Је кала мындый јерин ычкынбаска амадап турганы учурлу. Автовокзалдыҥ туразын чеберлеп аларга, республиканыҥ тергеелик ӧзӱм аайынча министерствозы куучын-эрмектер, иш ӧткӱрип турганын темдектеер эдим. Тӱп-шӱӱлте јакшы јанынаҥ болор деп, мен иженип јадым.

—Бир ле туштажуда Горно-Алтайск каланыҥ бастыра курч сурактарын айдар арга јок. Куучын-эрмегер учун быйан, Ольга Александровна. Ижигер једимдӱ болзын, тергеебистиҥ тӧс калазы јаранзын, једимдӱ јӱрӱм јӱрзин деп кӱӱнзейдис.

                        Айгуль МАЙМАНОВА куучындашкан