Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јербойындагы јаҥныҥ ийде-кӱчи јерлештердиҥ јӧмӧгӧнинде

22.04.2021

Кош-Агаш аймактыҥ оогош јурттарыныҥ бирӱзи — Телеҥит-Сортогой. Мындагы јурт јеезениҥ јадын-јӱрӱми, ӧзӱми ле јаан керектери керегинде башкараачы Судур ТАДЫЕВЛЕ ӧткӧн эрмек-куучынла кычыраачыларды таныштырадыс.

Јурттыҥ тӱӱкизи

Кыжы-јайы билдирбес, салкынныҥ сыгыды серибес Эре-Чуйда, Эне-ыйыктыҥ эдегинде Телеҥит-Сортогой (1929 јылда тӧзӧлгӧн) јурт турат.  Казах-алтайы колынган албаты мында амыр јуртайт. Совет јаҥ келерде, Телеҥит-Сортогойдо «Нӧкӧрлик» тӧзӧлгӧн, оныҥ јааны болуп Бийск каланыҥ кижизи Николай Малков иштеген, оныҥ кийнинде јербойыныҥ кижизи Бап Каланчинов башкарган. Озодо Чуй сууныҥ эки јанында јурттар болгон: Казах-Сортогой ло Телеҥит-Сортогой. Мында ээлемдик артельдер болгон.

1936 јылда казах јурт Сталинниҥ, телеҥиди Молотовтыҥ адыла адалган колхозтор болуп калган. Баштапкы колхоз тӱреп, улузы таркай берген, кӧп сабазы Молотовтыҥ адыла адалган колхозко келип кожулган. 1941 јылда фронтко ончо эр улус атанган. Эзен-амыр јанып, тӧрӧл колхозында иштеген фронтовиктердиҥ ады-јолыла мында оромдор адалган: Чагачы Чалчыбаевтиҥ, Рахымгалым Мурзагуловтыҥ, Корјын Тадыевтиҥ, Меди Самтаковтыҥ, Чокпор Малсаковтыҥ.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кызалаҥду јылдарында колхозты Торјы Темдеков башкарган. 1957 јылдаҥ ала колхоз граждан јууныҥ герой-јуучылы В. И. Чапаевтиҥ адыла адалган. Оныҥ учун эмди кӧп улус бу јуртты «Чапаев», «Чапай» деп айдыжар.

Чапаевтиҥ колхозыныҥ ады-чуузын чыгарган башчылардыҥ тоозында Петр Кордоев. ХХ чактыҥ 70-чи јылдарында билимчи-агроном А. Г. Винокуровтыҥ баштаҥкайыла колхозтыҥ јериниҥ сары-боро кыртыжын кыралап, суланы азыралга ӧскӱргендер. Ол јылдарда колхозтыҥ малыныҥ тоозы кӧптӧп, албатыныҥ јадын-јӱрӱми јаранган. Колхозтыҥ башкараачылары болуп мындый улус база иштеген: Аскер Мурзагулов, Чаймардан Кутбаев, Тлеухан Джанабилов ло о. ӧ. Телеҥит-Сортогой јурт оогош болгонынаҥ улам узак ӧйлӧргӧ Кош-Агаштыҥ јурт јеезезине кирген.

1994 јылда Телеҥит-Сортогойдо таҥынаҥ јурт јеезе тӧзӧлгӧн. Оныҥ јааны В. Т. Бадиров деп кижи болгон. Телеҥит-Сортогой ады  јарлу койчы-малчы, ӱредӱчи, врач, аргачы улустыҥ тӧрӧл јери. 2018 јылдыҥ сыгын айыныҥ 16-чы кӱнинеҥ бери јурт јеезени тӧӧлӧс сӧӧктӱ јиит
С. Б. Тадыев башкарат.

–Судур Борисович, озо ло баштап бойыгар керегинде, оноҥ јурт јеезениҥ ижин неге тайанып баштаганыгар јанынаҥ айдып берзегер?

–Мениҥ чыккан-ӧскӧн јерим бу ла Телеҥит-Сортогой јурт. Мында ла школды божотком. Јаан биледе ӧскӧм, ада-энем ишмекчи улус. 2006 јылда бистиҥ тергеедеги культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжин јалаҥ бештерге божотком. Черӱниҥ кийнинде Барнаул калада культураныҥ ла санаттыҥ академиязында ӱренгем. 2012 јылда айыл-јурт тӧзӧп, Мукур-Таркаты јуртта мал-ашта иштеп јӱргем. Аймактыҥ ӱредӱлик ле культура бӧлӱктеринде база иштегем. Калганчы јылда балдардыҥ санат-сургалыныҥ школында (јааны Р. В. Саланханов) театрлык класстыҥ таскадаачызы болгом. Мен ӱч баланыҥ адазы. Эш-нӧкӧрим Кош-Агаштыҥ эмчилигинде медишчи болуп иштейт.

Тӧрӧл јурт јеезениҥ јааны болуп иштеп баштаарымда, мен эҥ ле озо јеезениҥ администрациязыныҥ ишчилериле јарым сӧстӧҥ оҥдожып турарына, оноҥ јерлештеримле бир тыныш тынып, бир санаа сананып, албатымла кожо бир биле болуп, јаманды да, јакшыны да ӱлежерге келгем. Јурт Советтиҥ депутаттарыла, оромдордыҥ комитеттериниҥ јаандарыла, ага-јайзаҥ Александр Якиновло, староста Александр Кордоевле, имам Ринат Кыдырбаевле, школдыҥ директоры Марита Бохтуновала кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштеп баштаганыс. Ижибисте федерал ла республикан јасакберимге, јурт јеезениҥ уставына тайанадыс. Јуртыс ару-чек, ӧрттӧҥ дӧ, суунаҥ да јеткер болбой, ойын-кожоҥы јыҥыраган ла кӧрӱ-маргаандарда јеҥӱлер алып, турумкай ӧзӱм алынат. Албаты-јонныҥ амадузы — азыраган малы ашту-тусту, ар-јӧӧжӧзи тӱребей, албаты ачу ашка тартынбай, бала-барказын ӱредип ӧскӱрери. Чӱм-јаҥдарын, јаҥжыгуларын ундыбай, байрамдарды ӧткӱрери…

—Јонјӱрӱмдик айалгалар, текши эл-јон керегинде нени айдарыгар?

–Телеҥит-Сортогойдо текши тооло 1035 кижи јуртайт. Олордыҥ 104-зи пенсионер, 335-зи балдар, 1 кижи репрессия-айдуга алдырткан, 11 кижи јууныҥ балдары деп чотолот. Тылдыҥ 2 туружаачызы, олор — Толмо Лепетова ла Анна Актаева деп 90 јаштаҥ ажа берген ӧрӧкӧндӧр. Телеҥит-Сортогойдыҥ орто ӱредӱлӱ школында 175 бала ӱренет, олорды 29 ӱредӱчи ӱредет. Школдо онойдо ок балдардыҥ сады иштейт, ондо 35 бала јӱрет. Ӧйдиҥ некелтелерине келижип турган јаҥы, јараш школ 2016 јылда ачылган. Ол «Јурт јерлердиҥ ӧзӱми» деп государстволык ӱлекер аайынча тудулган. Ондо спортло тазыктырынар зал, площадка бар. 2019 јылда «Культура» ӱлекерле Культураныҥ туразы јаҥыртылган. Эмди мында јарык ла јараш. 2020 јылда «Су-кадыкты корулаар» ӱлекер аайынча јаҥы ФАП тудулган, садуныҥ 2 јери бар. Јуртта таҥынаҥ аргачы улус база бар. Кӧп улус аймак ла республикан кеминде јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ аладылар.

–Јурт ээлемниҥ айалгазы керегинде айдып ийзегер?

–Тургуза ӧйдӧ бистиҥ јурт јеезеде «Кӧк-Тӧбӧ» СПК иштейт, оныҥ јааны Валерий Кырнасов укту мал тудат, ӧлӧҥ ӧскӱрет. Сегис КФХ, улустыҥ таҥынаҥ 184 ээлеми бар. Текши тооло улустыҥ колында — 6018 муҥ оок мал, 1385 јоон мал, 121 јылкы. Ончо јаба 57 турлу. Јеезеде јаткандардыҥ ээлемдериниҥ айалгазы турумкай. Мал-аштыҥ тоозы, былтырга кӧрӧ, астап калган. База бир јаан иш – ол јурт ээлемниҥ мал-ажына чип тургузып, текши тоо алганы. 2020 јылда бу иш тӱрген ӧткӧн. Нениҥ учун дезе АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы јеезениҥ покосторы јаан сууга алдырып, азырал садып аларына јербойыныҥ улузына субсидия-акчаны малдыҥ тоозына кӧрӱп тӧлӧгӧн. 2021 јылдаҥ ала бис ийттерге ле кискелерге чип тургузып баштаарыс.

Јаскыда сход јууп, келер јайдыҥ керектерин шӱӱжерис. Озо ло баштап мал кабырар улус кӧстӧйдис: саар уйларга эки малчы, теке-кучага, субай уйларга, оок малды ла јылкы малды јайлуга апарар улус кӧстӧлӧт. Ончо јаба 10 малчы-койчы тудулат. Малчылар кӱӱк айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире јайлуга кӧчӧ берет. Оок малды кӱткен учун, покосторго јайлай каруулчыктарга тӧлӧӧр јал-акчалардыҥ кеми сходто јӧптӧлӧт. Былтыр бир оок мал учун бир айда тӧлӧгӧн акчаныҥ кеми 30 салковой, јоон мал — 250 салковой болгон. Олор кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала куран айдыҥ 10-чы кӱнине јетире иштейт. Былтыр суу јаан болгонынаҥ улам ӧлӧҥ ижи сыгын айдыҥ 10-чы кӱнине јетире улалган. Албатыныҥ кӱчиле ӧлӧҥ эдер покостордо тӧҥӧштӧр тургузып, јаҥыдаҥ чедендегенис, темир сетка тартканыс.

—Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јерлерин јазап-јарандырарына ла сӱрее-чӧптӧҥ арутаарына јаан ајару эдилет. Бу сурак аайынча кандый иш ӧткӱрилет?

—Бу сурак аайынча бис текши јыл туркунына иштейдис. Кандык айдаҥ ала кӱӱк айга јетире јурт јеезеде арутаар айлык јарлалат ла ол эки ай кире улалат. Јуртта сӱрее-чӧп таштаарга каптарлу јер јазалган. Ӧрттӧр чыгарын ла суу кӧпшип, каршузын јетирерин болдыртпазы аайынча иштер ӧйлӱ-ӧйинде ӧткӱрилет.

—Јонјӱрӱмдик баштаҥкайла кандый иштер ӧткӱрилген?

—Озо ло баштап јаантайын болуш јетирип турган, акча-манатла, агаш-ташла болужып турган улустыҥ адын адап ийейин, олор — бистиҥ јерлештер ака-карындаштар Мадиновтордыҥ «Альрами» ООО-зы, Валерий Кырнасовтыҥ «Кӧк Тӧбӧ» СПК-зы, таҥынаҥ аргачылар Еламан Шокпаров, Достык Козубаев ле о. ӧ. Бистиҥ ишке јаан болушты аймактыҥ депутады Роман Саланханов, Эл Курултайдыҥ депутады Самат Кагарманов јетирет.

Јонјӱрӱмдик программалар ажыра былтыргы јылда бир кижи парикмахерге ӱренип, јуртта чач кезер кып ачкан. Бу јылда Арунай Иванова  алтай кеп-кийим кӧктӧӧр цех ачарына, Артём Тапаев Интернет ажыра болуш јетирерине, Эзен Якинов темир-терсле узанарына, Мейиржан Акчалов кумыстыҥ фермазын баштаарына, Азамат Карсыбаев КФХ ачарына, аргачылыка ӱренгилеп, сертификат алып иштеер. Бис те олорго аргабыс јеткенче болужарга кичеенедис.

2019 јылда јеткер болуп, бала сууга ага бергениле колбой, балдарды јарга-сууга барбазын деп, ойноор площадка тутканыс. Баштап бис «Граждандардыҥ баштаҥкайы» деп ӱлекерге угузу эдип баштанганыс, је талдашты ӧдӱп болбой, оны аймактыҥ јааны С. М. Кыдырбаевтиҥ болужыла тутканыс. Былтыр 124990 салковой акчага комплекс база садып алганыс. Онойдо ок бис албатыныҥ кӱчиле тӧрт сӧӧксалгышты чедендегенис. Јурттыҥ кажы ла толыгына јарыткыштар тургусканын база темдектеер керек.

Бистиҥ јурттыҥ база бир јаан сурагы — ол Кызыл-Шыҥ суу кечире кӱр јок болгоны. 2019 јылда албаты-јонныҥ кӱчиле јаҥы кӱрди ӱч кӱнниҥ туркунына тудуп алганыс. Оныҥ јалбагы 1,80 метр, узуны 40 метр. Јерлештер кем де акчазыла, кем де эки колыныҥ кӱчиле болушкан.

—Калганчы ӧйлӧрдӧ ончо јурттарда улус јаҥы јаан туралар тудат. Слердиҥ јеезеде бу иш канайда ӧдӧт?

—Былтыр 7 билеге бистиҥ јурт јеезеде туралар тудар јерлер берилген. Эки тура тудулып, улус кирип алган. Оныла коштой кӧп улус тураларын кеҥидип, јарандырып јат. Јуртыбыс кӱннеҥ кӱнге јаанап, јаранып јат деп айтсам, бир де јастыра болбос.

—Јыл туркунына культура ла спорт бӧлӱктерде кӧп-кӧп керек-јарактар ӧдӧт. Телеҥит-Сортогойдо бу јанынаҥ кандый солундар бар?

—Культура бӧлӱгине Культураныҥ туразы ла библиотека кирет. Олор аймактыҥ ончо ӧткӧн кӧрӱ-маргаандарында эрчимдӱ туружат, јуртыстыҥ адын республика да кеминде кӧдӱрет. Культураныҥ туразында јайаандык ӧмӧликтер тӧзӧлгӧн. Эпшилер кожоҥныҥ «Чечектер», јииттер литературалык «Маленькая страна» деп биригӱлерде туружат, оны ДК-ныҥ директоры Айкумис Коксегенова башкарат. «Ижемји» деп алтай фольклор биригӱни методист Чейнеш Очурова ӧткӱрет. Библиотекарь Гульбаршин Гумарова «Весёлые ребята» литературалык клубты, Айсура Иташева бијениҥ «Јаркын» ӧмӧлигин башкаргылайт. Теннисле јашӧскӱримди эҥирлер сайын Куанбек Коксегенов тазыктырат.

Ӧткӧн јылда культишчилер бир де бош отурбаган. Олор керек-јарактарды ла кӧрӱ-маргаандарды онлайн эп-аргаларла ӧткӱргендер. Хоккейдиҥ тӧрттолугын база тутканыс: 100 муҥ салковойды АР-дыҥ башчызы О. Л. Хорохордин берген. Эмди балдар хоккейле тазыктырынат, јиит хоккеисттерге кеп-кийим алар акчаны аймактыҥ јааныныҥ, аймактыҥ депутаттарыныҥ кӱчиле јууп алганыс. Келер кышта олор кийим-јепселдӱ болор. Балдарды Куанбек Коксегенов тазыктырат. 2020 јылда ипподром тударга сананганыс, бисте спортчылар кӧп, ол ло Анарбек Буркунов, Меиржан  Акчалов, Бауржан Комбунов, Самат Сейтчанов «Телеҥит-Сортогой» командага кирет.

—Слердиҥ ижигердиҥ кӱч айалгазы неде?

—Эҥ ле кӱч неме — ол качан сен бойыҥныҥ јерлештериҥе болужар аргаҥ јок болзо. Арга-чыдалы ас улус кыш ӧйинде одын-суу да јок отурып калат. Кажы бир кижи «балам каладаҥ таксилӱ келди, тӧлӧӧр акча јок» деп, меге баштанат. Меге бойымныҥ ишјалымнаҥ улуска болужарга келижет.

2020 јылда Чуй сууны кечире кӱрди суу апарып, ӱреген болгон: ӧлӧҥ ӧйинде јаан сууга кӧлӱктӱ улус чӧҥӱп, ӱч кижи эмчиликтиҥ реанимациязына кирген. Улусты тӱни-тӱжи токтодып, суу тартылар, сакыгар деп айдып, токтотконыс. Муниципалитеттиҥ јааны С. М. Кыдырбаевтиҥ болужыла бу кӱрди кӧлӱк кечер эдип јазаганыс. Оны чыҥдый, бек, јакшы  эдерге, база ас эмес акча керек. Тергеениҥ ле аймактыҥ башчылары мында кӱр тударын темдектеп салгандар. База бир иш — ол оок малды эмдӱ суула јунар јазалды (80-чи јылдарда тудулган) чыныктап јазаары болгон. Мал уколдоор чеденди чыныктап, эстакаданы јаҥыдаҥ база албатыныҥ кӱчиле тутканыс. База бир курч сурак: ол бистиҥ јурттыҥ медишчилери, тӱни-тӱжи иштегилеп турган улус — фельдшер, акушер, балдардыҥ сестразы — ончозы 0,5 ставкада отурганы.

—Јурттыҥ ичкери јолында кандый амадулар бар, ӱлежип ийзегер?

—Коммерциялык эмес кӧмзӧ тӧзӧӧри аайынча иштер ӧткӱредис ле ол ажыра президенттиҥ гранттарыныҥ конкурстарында туружарын улалтарыс. Кош-Тал деп јерде бис келер ӧйдӧ јер сугарар арыктарды јазаарын темдектеп алганыс. Бу јылда бис ойто ло «Граждандардыҥ баштаҥкайы» деп ӱлекерде туружып, балдардыҥ база бир площадказын тударын темдектеп алганыс. Амадулар, санаалар кӧп. Сананганыс бӱдер деп иженедис.

Эмилчи САНИНА куучындашкан

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина