Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јонныҥ јӧмӧлтӧзиле

22.04.2021

Шабалин аймакта Каспадагы јурт јеезениҥ јааны болуп Аржана АНАКОВА 2013 јылдаҥ бери иштейт. Мынаҥ озо сегис јылга чыгара ол бу јурттыҥ башкартузында специалист болуп иштеген. Ӱредӱзи аайынча агроном, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ јурт ээлем аайынча факультедин 2000 јылда ӱренип божоткон.

«Агроном болуп бир де кӱн иштебегем, ээлемдер јайрадылган ол кӱч ӧйлӧрдӧ алган ӱредӱм аайынча иш табарга кӱч болгон. Каспаныҥ школында кезек ӧйгӧ биологияныҥ ӱредӱчизи болгом, 2005 јылдаҥ бери јурттыҥ башкартузында иштейдим» — деп, ол айдат. Бистиҥ куучыныс јурт јеезениҥ јааныныҥ кӱнӱҥги ижи керегинде ӧткӧн.

—Каспага јетире јолдо боочыларда сӱрее-чӧп јуунадылган, јурттыҥ ичи ару болгонын ајардыс, Аржана Юрьевна.

—Јаткан јеристи арутаар айлык башталып калган. Бу ла кӱндерде боочыдаҥ ала јуртка јетире јолдыҥ јанында сӱрее-чӧпти, «Автодордыҥ» ишчилери келерин сакыбай, јууп, таарлаганыс. Јурттыҥ ичинде кыжыла јуулган сӱреени јуунадар иш ӧдӧт. Кажы ла айдыҥ 25-чи кӱнинде  «Экобезопасность» деген ООО-ныҥ ишчилери келип, таарлаган сӱреени тарта берет. Олор бисте ӱчинчи јыл иштеп јат. Баштап 200 литрдиҥ бочколорын айылдардыҥ јанына тургускан. Ол бочконыҥ баазы бир айга 150 салковой болгон, ого толор сӱрее де бир айга јуулбай турган. Иштебей турган улуска тӱҥей ле баалу эмей. Оныҥ учун сӱреени таарлап баштаганыс. Бир таардыҥ баазы 50 салковой, ортолой алза, бир биле айына эки таар кире сӱрее-чӧпти јууп табыштырат. Јуртта сӱрее-чӧп чогулбай, тарта берип турганы јакшы.

—Коронавирусту југуш оору јайылган былтыргы јылды слердиҥ јурт канайда ӧдӱп чыккан?

—Јолдоҥ туура јатканыс учун, байла, јуртта кӧп улус оорыбаган. Коронавирусла 5-6 ла кижи оорыган,  эмчиликке уур-кӱч айалгалу кирген улус јок, мында ла эмденген. Југуш оору јайылган ӧйдӧ јорыктабактар, чеберленектер деп, улусты сураганыс. Јондык ончо керектер токтодылган, колбуныҥ онлайн эп-аргазыла иштеерге ӱренип алдыс. Каспа јурттыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгын ӧткӱрерге белетенген болгоныс. Кижиге де качкан, кижи де алган јииттер болгон, 2-3 тойды быјылга кӧчӱргенис.

Бистиҥ јурттыҥ албатызы нак, текши байрамдарды, јондык керектерди ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрери јаҥжыгып калган. Тымуулу ӧй качан токтоор деп суражып турбай.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јерлештериске учурлалган кереести быјыл кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнине јетире бӱдӱре тударын темдектейдис. Бу иш 2019 јылда башталган болгон.

Улу Јеҥӱниҥ байрамына уткый бисте јылдыҥ ла јаан-јаш турушкан маргаандар ӧдӱп туратан. Јӱгӱрер бу јарыштарды 2009 јылда Александр Егорович Тӧлӧсов јурт јеезениҥ јааны болуп турарда баштаган ла он јылга чыгара бир де ӱзӱлбей ӧткӧн. Олордо јаҥыс та бистиҥ јурттыҥ эмес, је аймактыҥ ӧскӧ дӧ јурттарыныҥ, каланыҥ улузы јаантайын туружатан.  Јиит улус 22 км јӱгӱрип јарыжарда, 60 јаштаҥ ашкан јаан улус 400 метрге јарыжып турган, балдардыҥ јарыжар јолы, јажына келиштире, база башка-башка. Сакылталу бу маргаандар былтыр оорудаҥ улам ӧтпӧгӧн. Быјыл олорды кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде ӧткӱрерге турус.

—Јолдоҥ туура јер болордо, ӧскӧ јерлерге иштеерге, јадарга кӧчӱп турган улус слерде кӧп пӧ, Аржана Юрьевна? Каспада јаткан улустыҥ тоозы канча кире?

—Јуртта јаткан улустыҥ тоозы 390 кижи. Мынаҥ озо Каспа Апшыйактуныҥ јурт јеезезине кирген болгон, 2001 јылдаҥ бери таҥынаҥ јурт јеезе болуп јадыс. 18 јашка јетире балдардыҥ тоозы 110 кире. Горно-Алтайскта ла ӧскӧ калаларда 15-16 кире студенттерис ӱренет. Кӧп балдарлу билелердиҥ тоозы 15, беш-алты балдарлу билелер бар. Јуртта орто ӱредӱлӱ школ, ФАП, балдардыҥ садиги, клуб, почта, 4 магазин иштейт. Республиканыҥ тыш јерлерине эки биле иштеп барган, вахтала барып-келип иштеп турган улус бар.

Школдо ӱренип турган балдардыҥ  тоозы астаганын айтпаска болбос. Тоолу јылдар кайра јурттыҥ школында 60 бала ӱренген болзо, эмди 40 бала. Быјыл ӱренерге алты бала келер. Улус балдарын ӧскӧ јерлерге апарып ӱредет, бӱгӱн ле 10 кире бала Шабалинниҥ ле каланыҥ школдорында ӱренип јат. Школдо специалисттер једишпей турган. Јуртта спортзал јок, кӱрежер јайалталу 2-3 бала спортшколду, таскадынар аргаларлу јерлерге ӱренип барган. Бистиҥ эне-адаларыс, оны ээчий бис физкультураныҥ урокторын јылуда тышкары, сооктордо школдыҥ коридорында ӧткӱретенис, эмди бистиҥ балдарыс мынайда ок ӱренет. Грек-рим кӱреш аайынча  тазыктыраачы Александр Иркитов балдарды кочегарка болгон кыпта тазыктырат.

—Бу јуукта ла слерде јаҥы школ ачылган эмес пе?

—Јаҥы школ тудулбаган, эски школдыҥ јабынтызы ла полы јаҥыдаҥ салылып, ичи-тышты јарандырылган, кеми дезе ол ло бойы артып калган. Јурттыҥ клубы, ФАП база мынайда ок јазалган. Школго коштой курсак азар јер (пищеблок) тудулган. Јурттыҥ садиги 1980-чи јылдарда тудулган эски турада иштеп јат, ичинде суу да, јылу туалет те, курсак азар јер де јок. Болчомдорго курсакты 300 метр ыраактаҥ школдыҥ курсак азар јеринеҥ сабаттарла тажып јадылар. Спортзалды тудары аайынча ӱлекер документтерге акча темдектелип калган деп укканыс, тудар јер бар. Бу иш башталарына иженип ле турубыс.

—Шабалиннеҥ Каспага јетире јолдыҥ узуны канча кире? Јолдо иштер ӧдӱп турганын кӧрдис…

—Чуйдыҥ јолынаҥ ала 42 километр, эки боочы ажып келер керек. Јол јазаар иштер башкыјыл башталган, былтыр Шабалинниҥ ле Апшыйактуныҥ ортозында 14 км јол јазалган, быјыл база 6 км јазалар. Бистиҥ јурттыҥ ичинде јолдорды 2023 јылда јазаар ла јарыткыштарды тургузар деп, «Автодордыҥ» ишчилери айткан. Јурттыҥ ичиле ӧткӧн Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ адыла адалган тӧс ором паспортло тергеелик учурлу јол болуп јат. Бис бойыстыҥ арга-кӱчисле јурттыҥ кичинек оромдорында анаҥ-мынаҥ јарыткыштар тургусканыс, клуб, школ турган тӧс ором дезе караҥуй артып калган. Јолды јазаарын Каспадаҥ боочы јаар апарзын деп сураган болгоныс, је келишпей ле туру.

—Суула јеткилдештиҥ, телефон колбуныҥ сурактары јуртта кандый?

—Јурттыҥ јарым кирези сууӧткӱшле јеткилделген, 20 кире колодецтер бар, кезик улус сууны тоҥмок суудаҥ алат. Школго, клубка суу ӧткӱрилген. Эл Курултайдыҥ мынаҥ озо тудуузында депутадыс болгон Сурдаш Текеновтыҥ шылтузында 2015 јылдаҥ бери јурт мобильный телефон колбулу. Јаан да јаштуларыс азыйда чылап айылдажары астаган, телефонло ло эрмектежип, собур-солунды угужар боло берген.

Јааш јааза, бистиҥ јурттыҥ ичинде балкаш чейиле берер јер. Суу кечире кӱрлерис 1990-чы јылдарда тудулган ла кайда да агажы тӱжӱп, кайда да јемирилерге јеткен. Олорды јазаар керек.

—Јурт јеезениҥ кирелтелери канча кире?

—Бюджедистиҥ кеми 2 млн салковой,  је оныҥ кӧп сабазы — субсидия акчалар. Бойыстыҥ кирелтелерис 200 муҥ салковой. Оныҥ учун акча-манат келишкенче ле иштеп јадыс. Јондык керектерде, ылтам бӱдӱретен иштерде биске јаантайын болушкан ла јӧмӧшкӧн аргачыларыска — магазиндердиҥ ээлерине, крестьян-фермерлериске јаан быйаным айдадым. Јурттыҥ эл-јоны мал-ажыла аргаданып јуртап јат. Крестьян ээлемдердиҥ тоозы — 11. Агаш јарып иштеген 5 пилорама бар.

—Јурт ээлемниҥ јааныныҥ ижинде, Слердиҥ кӧрӱмигерле, эҥ ле кӱч болгоны не, Аржана Юрьевна?

—Байла, кандый бир иштерди эдерге темдектеп, оны бӱдӱрерге акча келишпей турганы, оны табары. Иштеп турган ӧйиҥде јуртыҥа јакшы нени де эдип саларга турбай.

Кӧп иштер байа шиҥжӱ ӧткӱрген јаҥдар эмезе прокуратура ајару эткенде, јаргыныҥ јӧби бар болгондо, тӱрген кыймыктап турганын канай айтпас. Јурт јеезениҥ, справка-эштеҥ башка, чаазын ижи сӱрекей кӧп, оны ӧйинде этпезеҥ, кезедӱзи тургуза ла једип келер.

Албатыла иштеген иш јеҥил канай болор ол. Бисте 400 кире кижи јуртайт, улустыҥ санаа-кӱӱни де башка-башка болуп јат — ончозыла куучындажар, јӧптӧжӧр керек. Кезикте «Бу меге не керек?» деп ачынып та турарыҥ. Оноҥ сеге арбанган байагы ла улузыҥ келип, ачынба, бир ле иштегеҥде, иштеер керек деп айдар, болужар. Мынайып, бой-бойысты кайда кӧкӱдижип, кайда мекележип, иштеп ле јадыс. Бистиҥ јердиҥ улузы нак, текши эдетен јондык иштерди ӧмӧ-јӧмӧ эдип чыгадыс. Јурттыҥ башкартузы јонныҥ јӧмӧлтӧзи ле болужы јогынаҥ нени де эдип болбос.

Светлана КЫДЫЕВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина