Алтайдын Чолмоны

«Јурт јердиҥ сурактары кӧп…»

22.04.2021

Кан-Оозы аймакта Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезине ӱч јурт кирет: Кайсын, Кан-Карасуу (Озерное) ла Кӧзӱл бойы. Бу јурт јеезени 2013 јылдаҥ ала таҥды сӧӧктӱ Аткыр ЯБЫЕВ башкарат. Бӱгӱнги эрмек-куучыныс оныла ӧдӧт.

—Аткыр Михайлович, мал киштежип, кижи куучындажып таныжар дегениле, Слерле јууктада таныжалы. Бойыгар керегинде кыскарта куучындап берзегер?

—Мен бу ла Кӧзӱл јуртта чыккам-чыдагам. 2012 јылда Горно-Алтайсктыҥ экономический колледжин ӱренип божотком, оныҥ кийнинде калада БТИ-де техник-инвентаризатор болуп иштегем. 2013 јылдаҥ ала Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезиниҥ јааны болуп иштейдим. Билелӱ, эки уулдыҥ ла бир кыстыҥ адазы болорым. Эш-нӧкӧрим јурттагы ФАП-та заведующий болуп иштейт.

—Башкарып турган јурт јеезениҥ эл-јоныныҥ текши тоозы канча, кандый јонјӱрӱмдик учурлу объекттер иштейт?

—Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезиниҥ јеринде јадып турган эл-јоныстыҥ тоозы 1050 кижи: Кӧзӱлдиҥ бойында 600, Кайсында 350 ле Кан-Карасууда 180-200 кижи. Кӧзӱлде 11 классту, Кайсында 9 классту ла Кан-Карасууда 4 классту школдор иштейт. Эки клуб ла эки библиотека бар — Кӧзӱл ле Кайсын јурттарда бирдеҥ. Ӱч јурттыҥ кажызында ла ФАП бар.

—Школдордо ӱредӱчилер јеткил бе?

—Эйе, јеткил. Је андый да болзо, ол јанынаҥ сурактар чыга ла берет. Јиит ӱредӱчилер једишпейт, анчада ла ӧскӧ тилдердиҥ ӱредӱчилери једишпей барган учуралдар бир кезек ӧйдӧҥ боло ло берет. Не дезе, јиит ӱредӱчилер келзе де, узак иштебей ле јӱре берет. Шылтагы ишјалыныҥ кеми јабыс болгонында деп бодойдым.

—Јурт јеезелердиҥ бюджеди кӧп лӧ сабада каландар канайда јуулып турганынаҥ камаанду эди. Слерде бу јанынаҥ айалга кандый? Бюджедердиҥ кеми кандый?

—Каландар, эмештеҥ де болзо, јуулат. Јурт јеезебистиҥ бюджединиҥ кеми 2,5 миллион салковой. Бойыстыҥ иштеп алып турган кирелтелер 350 муҥ салковой кире болот. Иштеп алып турган кирелтелер дееримде, ол јерге ле ар-јӧӧжӧгӧ салынган каландар. Јуулган акча текши бюджетке кирет. Акча једишпей јат. Акча јеткил болгон ӧйлӧр санаама кирбейт. Андый да болзо, бар акчаны бар јок ууламјыларга једер эттире келиштирерге кичеенедис. Эл-јонныҥ кӱч сурактарына ајару эдедис.

—Улус кандый сурактарла баштанат?

—Бастыра ла сурактарла. Темдектезе, байа тӱнде тыҥ салкын болгон ло оноҥ улам электроот ӧчкӧн. Бӱгӱн электриктерле колбуга чыгып, электројеткилдешти орныктыртканыс. Бисте кирелтезиниҥ кеми ас билелер кӧп. Иш јок јиит билелер бар. Олорго кичинек те болзо, јӧмӧлтӧ эдерге кичеенедис. Акча-манат керегинде айдар болзо, бисте јолдыҥ фонды былтырга јетире 450 муҥ салковой кеминде болгон. Быјыл 1 миллион 150 муҥ салковойго јетире кӧдӱрип салгандар. Калганчы јылдарда јолдыҥ фондыныҥ акчазы оромдордо јарыткыштар тургузарына ла јолдордогы сыраҥай коомой јерлерди јазаарына чыгымдалат. Оромдордо јарыткыштар тургузары баалу иш. Јурт јеезениҥ јериниҥ  јарымызынаҥ кӧбизинде бу иш эдилген. Јылдыҥ ла бир-эки оромдо андый јарыткыштар тургузылат.

Кӱч неме — ол Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезиниҥ јери телкем эмес болгоны: кырлардыҥ ортозында, мал-аштыҥ тоозы кӧп. Бистиҥ улус иштеҥкей, олор  јерлерди ӱлежип койгон. Кичинек ле арга келишсе, иштенедилер. Јерлерин чедендеп, сула, ӧскӧ дӧ ӧлӧҥ отургызып, ӧрӧ ӧзӧргӧ албаданат.

—Ээлемдердиҥ тоозы кӧп пӧ?

—Ээлемдер бар, олор јаан ээлемдер эмес те болзо, је бутка бек туруп калган деп айдарга јараар. Бастыра 40 КФХ бар, јаандары кайда да онноҥ ашпас. 160 кире ЛПХ бар. Ээлемдердиҥ кӧп сабазы уй-мал, јылкы ла кой ӧскӱрет. Уй-малдыҥ тоозы кайда да 3,5 муҥ кире, јылкыныйы 4 муҥ кире болзо, койлор — 2,8 муҥ.

Јурт јеезениҥ администрациязында бойында техника јок. Оныҥ учун кандый бир уур-кӱч ӧйлӧр боло берзе, јерлеш фермерлеристи техниказыла болужып берзин деп айбылайдыс. Арга келижерде, тӧрӧл газедис ажыра јурттыҥ администрациязыныҥ адынаҥ олорго быйанысты айдып салайын.

—Бу ӱч јуртта аргачылар бар ба?

—Кӧзӱлде эки магазин бар, Кан-Карасууда јок, Кайсында эки кичинек магазин иштейт. Јурттарыс аймактыҥ тӧс јуртына јуук, кӧп саба улус анда ла садыжып алат. Туризмде иштеп турган улус бисте јок деп айдарга јараар. Туристтер Кайсынга келип, тайга-таштӧӧн аттарлу чыгатан болгон. Эмди онызы да  токтоп калган — ол база ла коронавирусла колбулу.

—Јиит билелер кӧп пӧ? 

—Јиит билелер бисте бар. Кӧп сабазы аймактыҥ тӧс јуртына кӧчкилей берет, анда ла ишке кирет. Кан-Оозында Кӧзӱлдеҥ кӧп улус иштейт, кайда да 70-80 кижи бар болор.

—Ичер суу аайынча кӱч сурактар бар ба?

—Кӧзӱл јуртты алар болзос, тӧс јолдыҥ алды јанында оромдордо колонкалар турат. Јолдыҥ ӱсти јанында эки скважина бар. Улус сууны олордоҥ алат. Је ол скважиналар јазап иштебей турган ӧйлӧр дӧ боло берет. Тӧрт-беш јыл кайра сууӧткӱштиҥ системазын тударына керектӱ ӱлекер-сметалык документация белетелген болгон, је ол экспертизаны ӧтпӧй калган. Ол эмдиге ле белетелет.

Кайсын јуртта улус ичер сууны агын суудаҥ алат.  Эмдиги ӧйдӧ ичер сууны ачык суу-источниктеҥ аларга јарабас. Быјыл Кайсын јуртка керектӱ ӱлекер-сметалык документацияны белетеер иштер ӧдӧр. Кан-Карасуу јуртта база эки скважина бар, улус сууны ол скважиналардаҥ алат.

—Јолдор кандый айалгада?

—Јурттардыҥ ичиндеги јолдор кем јок болзо, турлуларга баратан јолдор коомой айалгада. Анчада ла јас ӧйинде. Јылдыҥ сайын фермерлерле биригип, кандый бир јолды јазаарга кичеенедис. «Чыҥдый ла јеткер јок јолдор» ӱлекер аайынча эки јыл кайра Кайсын ла Кӧзӱл јурттарга кирер јолдорды јазагандар. Кӧзӱл јурттыҥ кирижинде јаҥы кӱр туткандар. Оноҥ озо болгон кӱрле јаан техника ӧдӱп болбойтон, ӧлӧҥ-неме тартарга кӱч ӧйлӧр болгон эди.

—База кандый иштер ӧткӱредер?

—Былтырдаҥ ала бисте сӱрее-чӧп таштаар јерлерди  јоголткон. Јасак аайынча эмди сӱрее-чӧп јуур јер јаҥыс. Сӱрее-чӧпти келип тартып апарадылар. Јурттардыҥ ичинде јас-кӱс субботниктер ӧткӱредис.

Јондык биригӱлердеҥ ӱй улустыҥ соведи иштейт. Ол биске јаантайын јаан болужын јетирет. Ветерандардыҥ соведи база јакшы иштейт. Јурт јеезеде ӧдӱп турган керек-јарактарда бастыразы эрчимдӱ туружат.

Тургуза ӧйдӧ Кӧзӱл јуртта Культураныҥ туразы аварийный айалгада. Оны јазаарын сакыйдыс. Керектӱ документ-чаазындар белетелген ле Москвага аткарылган. Культураныҥ туразы адакыда јазалар деп иженедис. Не дезе, культуралык керек-јарактардыҥ бастыразында ла туружадыс, оныҥ учун ол объект биске сӱреен керек. Эрчимдӱ улуска јуулыжатан јер керек эмей. Кайсын ла Кан-Карасуу јурттардыҥ клубтарында кӧзнӧктӧрин солыганыс, ӧскӧ дӧ иштерди јылдыҥ ла эдедис.

Јурт јеезениҥ депутаттарыныҥ тоозы он бир кижи. Олорло кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштеп ле јадыс. Јурт јеезе кеминде кӧп тоолу керек-јарактар ӧткӱредис. Јаҥыс бу пандемияла колбой кезик иштерди токтодорго келишкен. Јуртта самбоныҥ секциязы иштейт. Атту спорт тыҥ ӧзӱм алынат. Оныла Кайсынныҥ ла Кӧзӱлдиҥ уулдары тыҥ јилбиркейт. Бу ла јуукта олор Кӧксуу-Оозында ӧткӧн маргаандарда јеҥӱлӱ јерлер алып јангандар. Ӱч јурттыҥ ортозына да јуулыжып, кандый бир маргаандарды ӧткӱрип ийетенис. Аймактыҥ јуунты командазына кирип турган ок-јаачыларыс та бар. Аймак кеминде ӧдӱп турган маргаандарда кыйалтазы јогынаҥ туружадыс. Мини-футболло сӱреен јакшы командабыс бар.

Кӱч сурактар керегинде айдар болзо — улус иштеер јерлер јок болгоны. Јерлештеристиҥ ортозынаҥ кӧп улус Сахалин, Тӱндӱк јаар иштеп барат. Коронавирусла кожо бастыразына јуугы јангылап келген. Оноҥ озо јылдарда јас келзе ле, јӱре бергилеер, ӱлӱрген айда ойто јанып келетен болгон. Кезик улус јаантайынга јӱре берген.

—Коронавирус деп айдарыгарда, ол јаман оору слердиҥ де јурт јеезени табарган болбой…

—Эйе, коронавирусла былтыр кӧп улус оорыган болгон. Эмди андый учуралдар, карын, јок.

—Аткыр Михайлович, ачык-јарык эрмек-куучын учун алкыш-быйан. Кӧзӱл, Кайсын, Кан-Карасуу јурттардыҥ эл-јоны иштеҥкей болгонын билерим. Алдында јылдарда мында миллионер колхоз то болгон эди. Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезине, албатызына једимдер кӱӱнзейдим.

К. ЯШЕВ

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы