Алтайдын Чолмоны

Президент Владимир Путинниҥ Баштанузы (Тӧс ууламјылар)

22.04.2021

Россияныҥ президенти Владимир Путин кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде кӧрӱлер ӧткӱрер «Манеж» деп тӧс залда Россия Федерацияныҥ Федерал Јуунына бойыныҥ јаҥжыккан Баштанузын эткен. Государствоныҥ башкараачызы пандемияныҥ ла су-кадыктыҥ бӧлӱгиниҥ текши сурактарын, демографияныҥ, балдарлу билелерге болужарыныҥ сурактарын кӧдӱрген.

(Владимир Путинниҥ куучыныныҥ тӧс ууламјылары ТАСС-тыҥ јетиргениле).

Пандемия керегинде

Президент Россияныҥ эл-јоны, обществозы, государство бойыныҥ бийик каруулузын ла ӧмӧ-јӧмӧ бирлик болгондорын кӧргӱскен, пандемияла тартышкан миллиондор тоолу россияндар эрчимдӱ, чыҥдый ла ак-чек иштегендер деген.  Россияныҥ билимчилери ачылта кемдӱ иштер бӱдӱрген, олордыҥ сананып тапкан ӱч вакциназы «ороонныҥ билим ле технологиялык ийдези сӱрекей бийик болгонын база катап керелеген» деп угускан.

Коронавирустыҥ каршузы учына јетире јоголголок, оныҥ чочыдузы эмди де бар, айдарда, врачтардыҥ тургускан ээжи-јакылталарын кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер керек деп, Владимир Путин темдектеген. Вакцинацияла колбулу сурак тургуза ӧйдӧ «тӧс јерде» туруп јат, кӱскиде бисте ӧмӧлик иммунитет болзын деп, прививка эдерин бастыра јанынаҥ јеткилдеер керек.

Владимир Путин Россияныҥ бастыра  эл-јонына база катап баштанган:  «Прививканы тургузып алыгар. Бис јӱрӱмиске јеткерлӱ эпидемиядаҥ шак оныҥ шылтузында айрыларыс. Ӧскӧ јол јок. Бар јол дезе салтарлу: југушталарыс, оору-јоболго алдыртарыс, оныҥ адакы учы кемге де јарт эмес».

Демография ла акчала јеткилдеш

Государствоныҥ башкараачызы демографиядагы ууламјыда бисте чочыдулу айалгалар тӧзӧлгӧн деп айткан. Оныҥ учун эл-јонныҥ тоозын кӧптӧдӧр керекке ойто катап бурулып, улустыҥ узак јаш јажайтан ӧйин 2030 јылга јетире 78 јашка јетире кӧдӱрер керек деп ајарган.

Башкаруга кижиниҥ јӱрӱмине јеткерлӱ јӱрек-тамырлардыҥ ооруларыла тартыжарга ӱзеери эп-аргалар табар керек. Ол јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала бастыра россияндар ортодо, јаштары јанынаҥ кандый да ылгаш јогынаҥ, диспансеризация ла профкӧрӱ ӧткӱрериниҥ программазын бӱдӱрип баштазын деп јакыган.

Государство јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнине јетире балдарлу билелерге болуш јетирериниҥ бӱткӱл программа-системазын тӧзӧп алар учурлу. Јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала толо эмес билелерде чыдап јаткан 8 јаштаҥ ала 16 јашка јетире балдарга ай сайын орто тооло 5650 салковой акча тӧлӧлип башталар.

Мынаҥ ӧскӧ уур-кӱч айалгаларда болгон барлу ӱй улуска акча база тӧлӧлӧр. Олор орто тооло 6350 салковой акча алар (барлу болгоныныҥ алтынчы неделезинеҥ ала). Анайда ок школго јӱрӱп турган ла баштапкы класска баратан балдарлу билелерге 10 муҥ салковойдоҥ акча тӧлӧлӧр. Президент мындый јӧмӧлтӧ-болушты баштапкы класстардыҥ ӱренчиктерине мынаҥ ары јаҥжыктырар керек деп айткан.

Су-кадыкты корыырыныҥ бӧлӱги ла билим керегинде

Владимир Путин су-кадыкты корыыр бӧлӱк јаҥы технологический тӧзӧлгӧгӧ тӧзӧлгӧлӧнип иштеер учурлу деп айткан. Ол 2021-2023 јылдарда јурт јерлер тӱрген болуш јетирер  5 муҥ кӧлӱкле база ӱзеери јеткилделер деген. Мынызы кӧлӱктердиҥ паркын толо кеминде јаҥыртар аргалар тӧзӧӧр.

2024 јылга јетире граждан учурлу билим иштерге 1,63 триллион акча чыгарары темдектелген. Государственный учур алынатан јаҥы инновационный программалар иштеп баштаар. Бу иш элдеҥ ле озо недеҥ де камааны јок вакциналарды эдип чыгарарыла колбулу болор. Кандый бир јеткерлӱ инфекция-оору табылза, Россия тӧрт кӱнниҥ туркунына тузалу тест-системаны сананып табып, оныла тартыжатан вакцинаны кыска ӧйдиҥ туркунына чыгарып баштаар учурлу.

Госјеткилдешти цифровизацияга кӧчӱрери

Государственный јеткилдештердиҥ кӧп сабазы ӱч јылдыҥ бажында бӱткӱлинче дистанционный эп-аргага кӧчӱрилер. Пособиелерди ле акчала јеткилдешти аларга ары-бери кӧп баспаска, келер јылдаҥ ары  «социальный казначействоныҥ» бӱдӱмине кӧчӧр керек.

Алименттерди некеери јанынаҥ суракты база дистанционный эп-аргала ӧткӱрер керек. Владимир Путин бу система балдарлу ада-энелерди  јабыс кӧрбӧс учурлу деп айткан.

Баалар ла аргачылыкты јӧмӧӧри керегинде

Государствоныҥ башкараачызы пандемия јер-телекейдиҥ бастыра эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмине качалаҥын јетирген, оныҥ салтарына ончо ороондор алдырган, ол тоодо Россия деп темдектеген. Мындый айалгаларда јаҥныҥ органдарыныҥ тургуза ӧйдӧги ижи граждандардыҥ кирелтелерин бийиктедериле јуук колбулу. Башкару бааларды директивно тургузардыҥ ордына бу ууламјыда элдеҥ ле озо  рыноктогы эп-сӱмелерле башкарынар учурлу.

Башкару 2021 јылдыҥ учына јетире иштиҥ рыногын ойто орныктырар учурлу. Бир айдыҥ туркунына дезе кичӱ ле орто аргачылыкка јӧмӧлтӧ-болуш јетиретен јаҥы эп-аргаларды тӧзӧӧрин бӱдӱрер керек. Мынаҥ башка 2021 јылдыҥ турулталары аайынча каландардыҥ јасактарына «донастройка» эдетен јӧптӧр чыгар.

Мындый алтамдар аргачылыкта болуп турган кирелтелерди инвестицияга кӧчӱрер аргалар тӧзӧӧр. Јаҥныҥ органдары   тузаланаачыларга ајару эдип, инвестицияларда туружып турган аргачыларды бастыра јанынаҥ јӧмӧӧр.

Туризм керегинде

Государствоныҥ башкараачызы Россияныҥ тергеелеринде болуп турган јол-јорыктардыҥ кешбэк аайынча программаларын бу јылдыҥ учына јетире улалтсын деп јакыган. Балдарын јайгы лагерьлерге аткарып турган ада-энелерди јӧмӧп, олордыҥ алып турган путевкаларыныҥ чыгымыныҥ јарымызын јандырары јанынаҥ президент база айткан. Анайда ок студенттердиҥ туризминиҥ ууламјыларын тӧзӧӧр керек.

Президент анайда ок туризмниҥ бӧлӱгинде тургузылган јаҥы нацӱлекерге јаан ајару эткен. Ол јуук ӧйдӧ анайда ок коночылык туралар тударында ла олорды чыныктап јазаарында, туризмниҥ ӧскӧ дӧ инфраструктуразын тӧзӧӧринде јеҥилтилген кредиттердиҥ программазы иштеп баштаары керегинде јарлаган. Мындый кредиттердиҥ ставкалары 15 јылга јӧптӧлгӧн лӧ олор 3-5 проценттеҥ ашпас.

«Бисте ас эмес пилотный ӱлекерлер бар. Олордыҥ бир ле канчазын айдайын: Кузбасста туу-чананыҥ Шерегештеги комплексин оноҥ ары ӧскӱрерис, Севастопольдо Балаклавсктагы бухтада иштеп турган яхталардыҥ курортын тыҥыдарыс, Алтайдыҥ ла Калининградтыҥ туриндустриязын ӧскӱрерине јаан ајару эдилер».

Ӱредӱниҥ бӧлӱги ле культура керегинде

Россияда база 1300 јаҥы школ тудулар. Олордо 1 миллион бала ӱренер аргалу болор. Школдорго автобустар аларга ӱзеери акча чыгарылар. Президент анайда ок техникумдардыҥ ла колледжтердиҥ ӱредӱлӱ группаларында кураторлор болуп иштеп турган ӱредӱчилерге ай сайын 5 муҥ салковой акча тӧлӧӧрин јеткилдеери керегинде айткан. Тургуза ӧйдӧ мындый ӱзеери  ишјалды школдордо класстардыҥ башкараачылары алып јат.

Јуук эки јылдыҥ туркунына ВУЗ-тарга база 45 муҥ бюджет јерлер чыгарылар. Бу иш кӧп лӧ сабазында ороонныҥ тергеелеринде ӧткӱрилер. 2021-2024 јылдарда тергеелердиҥ јӱске шыдар ВУЗ-тарын ӧскӱрерге 116,2 миллиард салковой акча чыгарылар.

Культураныҥ бӧлӱгинде болуп турган баштаҥкайларды јӧмӧӧргӧ президенттиҥ фонды тӧзӧлӧр. 2021 јылда гранттарды јӧмӧӧргӧ  ол ажыра 3,5 миллиард акча ӱлештирилер. Владимир Путин анайда ок јурттарда ла кичӱ калаларда иштеп турган культураныҥ тураларын ла музейлерди јӧмӧӧргӧ 24 миллиард салковой акча чыгарары керегинде шӱӱлте эткен.

Экология ла ай-кунниҥ айалгазы керегинде

Государствоныҥ башкараачызы ороонныҥ промышленнозын ӧскӱрерине ле ӧскӧртӧ тӧзӧӧрине јаҥы энергетика, фармацевтика ла кубулып турган ай-кӱнниҥ айалгалары ичкери тебӱ берер учурлу деп айткан. Президент энергетиканыҥ бӧлӱгинде иштиҥ јаҥы бӱдӱмдери ле башка-башка ууламјылар керек деген. Водородный ла атомный энергетиканы ӧскӱрерине јаан ајару эдер керек.

Россия башка-башка бӧлӱктердеги ишти кубулып турган ай-кӱнниҥ айалгаларына келиштире тӧзӧп ӧткӱрер учурлу. Каршулу таштанчыларды болдыртпаска, шиҥжӱлӱ иштерди тыҥыдар керек. Ар-бӱткенге ле экологияга каршу јетирип турган предприятиелерди акча-манатла кезедерине ајару эдер керек. 2021 јылда дезе упаковкаларды утилизировать эдип турган производительдердиҥ каруулузын чик јок тыҥыдар керек. Экологиялык тӧлӧмирлер ар-бӱткенди орныктырарына тузаланылар учурлу.

Тергеелерди јӧмӧӧри

Башкару кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнине јетире тергеелердиҥ акча-манат аайынча айалгаларын јарандырары јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтелерин айдар учурлу. Эмди тургуза јаан тӧлӱлерлӱ тергеелерге болуш јетирери тӧзӧлӧр. Тергеелердиҥ коммерческий тӧлӱлериниҥ јарымызы  кирелтелеринеҥ 25% ажып турза, олор 2029 јылга јетире бюджеттиҥ кредиттериле бӧктӧлӧр.

Тергеелер анайда ок 15 јылга 3 процентке 500 миллиард салковой инфраструктурный кредиттер алар. Тӧлӱлери ас тергеелерге јаан кемдӱ кредиттер берилер.

Тыш јанындагы политика

Владимир Путин Россияныҥ тыш јанында ӧткӱрип турган политиказы элдеҥ ле озо ороонныҥ ишкӱчиле јаткандарын амыр-энчӱ јадын-јӱрӱмле, амыр-энчӱ айалгаларла јеткилдеери болуп јат деп темдектеген. Государствоныҥ башкараачызы Россияда, ӧскӧ ороондордо чылап ок, берилген телекейлик тап-эрик аайынча бойыныҥ јилбӱлерин корулаар бастыра аргалар бар деп айткан.

Президент мынайда угускан: «Кем-кем ӧрӧги айдылган темдектерди оҥдоорго кӱчсинип, ӧмӧ-јӧмӧ иштердеҥ мойножып, кыйгастанганду ла тыҥзынган политика ӧткӱрерге ченежип турза, бисте бойлорыстыҥ кӧрӱм-турумысты корулап алар арга-чак та, ийде-кӱч те јеткилинче бар».

Ол Россияда косколоҥдорго ло најылык эмес чугаандарга бодоп ло киришпейтен бек чыду бар деген. «Бис телекейлик колбулардыҥ бастыра туружаачыларыла ак-чек айалгаларда иштеер кӱӱндӱ. Је бис Россияны анаҥ-мынаҥ ӧнӧтийин чымчып, амыр-энчӱ айалгаларды кандый да шылтактар јогынаҥ бузарга турган мууканыштарды јаантайын иле кӧрӱп јадырыс. Андый јӱстӱ шерхандарды айландыра јӱзӱн-башка оок-тобыр табактар, ончозы Киплингте чилеп, бойыныҥ суверенин јымжадарга јӱгӱрижип ле улуп тургандарын бис база јакшы билерис» — деп, Путин кошкон.

Государствоныҥ башкараачызы Россия ӧмӧ-јӧмӧ лӧ ачык-јарык ишке јаантайын белен деп база катап темдектеген. «Бисте кӱрлерди ӧртӧӧр кандый да кӱӱн јок. Је бистиҥ јакшы кӱӱн-санаабысты керекке албай, бисти уйан ла кӱчи јок деп сананып, најылыктыҥ кӱрлерин ӧртӧӧргӧ лӧ олорды чек јок эдип бузарга тургандарга Россия карууны ол ло тарый берер. Бистиҥ каруубыс дезе сӱрекей билдирлӱ ле косколоҥду болор» — деп, ол айткан.