Алтайдын Чолмоны

«2020 јылда иш чыҥдыйлу ӧткӧн»

26.04.2021

Алтай Республиканыҥ прокуратуразыныҥ ижин 2019 јылдаҥ бейин Анатолий БОГДАНЧИКОВ башкарат.
Ол Алтайский госуниверситеттиҥ «Юриспруденция» факультедин 1995 јылда божоткон. 2007 јылга јетире ол Алтайский крайдыҥ башка-башка райондорында прокурор болуп иштеген, 2007-2016 јылдарда крайдыҥ прокурорыныҥ ордынчызы болгон. 2016-2019 јылдарда Ставропольский крайда прокуратураныҥ ижин башкарган. Ол — юстицияныҥ 2-чи классту государственный советниги, РФ-тыҥ прокуратуразыныҥ нерелӱ ишчизи.

—Анатолий Борисович, Алтай Республиканыҥ прокуратуразы ӧткӧн 2020 јылда бойыныҥ тӧс ижин канайда бӱдӱрген деп сананып јадыгар?

—Республиканыҥ прокуратуразыныҥ ижи Россия Федерацияныҥ Генеральный прокуратуразыныҥ некелтелерине  келиштире бӱткен деп айдар эдим. Бистиҥ ижистиҥ тӧс ууламјызы — тергеениҥ эл-јоныныҥ тап-эриктерин корыыры, кандый да кемдӱ јаҥбузуштарды болдыртпазы. 2020 јылда коронавирусла колбой болгон пандемия бистиҥ ижиске кӧп солынталар экелген болгон. Је ондый да болзо, прокурорлор тӧс ижинде чике јолынаҥ туура калбаган, јаҥныҥ учуры бир де тӱшпеген: улустыҥ тап-эригин корыганыс, јаҥбузуштарды болдыртпаганыс, тергееде криминоген айалганы токтодорго бар кӱчисти бергенис. Прокуратураныҥ ла јербойыныҥ јаҥдарыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында кӧп каршулу керектер илезине чыгарылган, токтодылган.

2020 јылда ороондо до, тергееде де коронавирус оорула тартыжу ӧдӱп турарда, мындый ӧйдӧ јаҥбузуштар база кӧп болгонын айдар керек. Онойып, прокурорлор текши тооло 22 муҥнаҥ ажыра јаҥбузуш керегинде учурал темдектеген ле олордыҥ аайына чыккан. Јаргыларга 1,8 муҥнаҥ кӧп исковый угузулар аткарылган, јамыда отурган 336 кижиге кезедӱ (представление) эдилген. Башка-башка кемдӱ башкараачы иште иштеп турган  3,6 муҥ јамылу  дисциплинар каруузына тургузылган. Јамыда отурган 700 кижи административный јанынаҥ каруузына тургузылган. Прокурорлордыҥ чике ижиниҥ шылтузында уголовный 85 керек ачылган.

—2020 јылда эҥ ле кӧп јаҥбузуштар кандый ууламјыларда болды деп темдектеер эдигер? 

—Јаҥбузуштардыҥ ууламјылары башка-башка болгонын темдектеер керек. Темдектезе, ковидле колбой тура берген айалгада медишчилер јанынаҥ сурактар база кӧптӧгӧн болгон. Оору улусла чикезинче  иштеген медишчилердиҥ «стимулирующий» деген акчалары јетире берилбеген, эмезе чек берилбеген ле ӧскӧ дӧ јаҥбузуштар болгон учуралдар илезине чыгарылган. Бу сурактардыҥ аайына чыгарга эптӱ болзын деп, бис ӧнӧтийин «Кызу линия» деп колбу тӧзӧгӧнис. Улуска комудалдарыла баштанарга эптӱ болзын деп. Онойып, прокурорлордыҥ ижиниҥ шылтузында республикада 94 медишчиге  1,7 миллион салковойго турар јал-акчазы бӱткӱлинче тӧлӧлгӧн. Онойдо ок оору улусты орын-јерлерле, госпитальда ла айылда јаткан улусты эмдерле јеткилдеери деген сурактар бистиҥ јаан ајарубыста болгон. Бир ӧйдӧ аптекаларда коронавирустаҥ эмденетен эмдер чек јоголо бергени јаан чочыду болгон эди. Је прокурорлордыҥ киришкенинеҥ улам једикпестер илезине чыгарылган ла айалга оҥдолгон.

Ӧткӧн јылда тергееде кӧп ууламјыларла иш эмеш токтодылган да болзо, је текши  республиканыҥ јаан учурлу ӱлекерлерин јӱрӱмде бӱдӱрери јанынаҥ иш токтобогон болгон. Мен нацӱлекерлер керегинде айдып јадым. Мында текши тооло прокурордыҥ шиҥжӱ ижиниҥ шылтузында јербойында 253 јаҥбузуш болгоны илезине чыгарылган. Олорды тӱзедерге јаргыларга 127 представление эдилген — олордыҥ сегизи тергеелик министрлерге. 92 јамылу кижи  административный каруузына тургузылган, 23 јамылуга кезедӱ эдилген. Эҥ ле кӧп јаҥбузуштар «Демография», «Ӱредӱлик», «Экология» деп ӱлекерлерди јӱрӱмде бӱдӱрер тужында эдилген.

Аукцион-садулар ӧткӱрбей, заказчик улусла ишти баштаганы Майма, Оҥдой, Улаган, Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш аймактардыҥ прокурорлорыныҥ чыҥдыйлу ижиниҥ шылтузында илелилген. Каруулу болгон јамылуларга штрафтар салылган. Кош-Агаш ла Кӧксуу-Оозы аймактарда школдо ло культураныҥ туразында јетире эдилбеген иш учун подрядчиктерге 7,7 миллион салковой акча кӧчӱрилгени илезине чыгарылган. Улаган аймактыҥ прокуроры балдардыҥ садында јетире эдилбеген иш учун подрядчикке 21,7 миллион салковой акча арай болзо аткарылбаганын илелеген. Бурулу улус кату каруузына тургузылган ла уголовно-прцессуальный керектер ачылган. Национальный  ӱлекерлерле иштеп турган чокым ууламјыларда шиҥдештӱ ишти прокуратура эмди де улалтып јат.

Прокурорлордыҥ ајарузында болгон база бир јаан сурак ЖКХ-ныҥ тарифтери керегинде болуп јат. Электроэнергияныҥ чыгымдарын чоттоор тужында бу тоолор билдирлӱ бийиктедилген учурал ајаруга алынган. Мында электриктер тузаланылбаган чыгымдарды кожуп койгоны јарталган. Онойып, электросетьтерге колболбогон объекттердиҥ бодоштыра чыгымдарын кожуп, 131,7 миллион салковойго турар тӧлӧмир некелилген. Прокурордыҥ киришкенинеҥ улам бу тооныҥ кеми 400 муҥ салковойго тӱшкен.

Экологияла колболу сурактар јаантайын курч туруп јат. Ӧрт болдыртпазы, агаш аразын корыыры, тӧс каланы, јурттарды сӱрее-чӧптӧҥ арутаары — јаантайын ајаруда турган сурактар. Прокурорлордыҥ киришкенинеҥ улам бу ууламјыларда 2020 јылда јаҥбузуштар база кӧп болгоны јарталган. Тергеелик операторлор, јербойыныҥ башкартулары, ээлемчи-субъекттер кату каруузына тургузылган.

Пандемияла колбой аргачылыкка тыҥ табарулар болгон деп канайда темдектебес. Кӧп улус јӱретен јерлер, амырайтан јерлер ижин токтодып койордо, аргачылыктыҥ бу айалгада акча иштеп алатан аргазы чек јоголтылган. Је государствоныҥ болуш-јӧмӧлтӧзиниҥ, политиказыныҥ шылтузында  калан служба, тергеениҥ министерстволоры, прокуратура, кредиттер берер система бир куучынга келип, бу айалгадаҥ чыга бергенис. Аргачыларга эдилген болуштыҥ шылтузында ишјалла, арткан да тӧлӧмирлерле колбой 24,5 миллион салковойго турар тӧлӱлер тӧлӧлгӧн. Је јетире бӱтпеген молјулар аайынча керектер прокуратураныҥ ајарузында деп темдектеер эдим.

Јажы јетпеген балдардыҥ тап-эриктериле колбой јаҥбузуштар астабай турганын канайда темдектебес. Мында элдеҥ ле озо эне-ада јок арткан балдарды јадар јерле јеткилдеери керегинде айдар керек. Эне-ада јок арткан ла јадар јерле јеткилдеерин керексип турган тооломдо  2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кӱнинде 1300 бала турган болгон. Бир јылдыҥ туркунына мындый балдарга берилетен 95 квартира-тура жилфондко кожулган болгон. Бюджеттеҥ сыгын айда чыгарылган акча-манат јылдыҥ учына јетире тузаланылбай артып калган. Кош-Агаш аймакта ла Горно-Алтайскта ӧскӱс балдарга некелтелерге келишпей турган ла чыҥдыйы коомой туралар берилген,  чек берилбеген учуралдар јанынаҥ уголовный керектер шиҥделип јат.  Бу сурактарла колбой оогош балдарды садтарда, ясляларда јерлерле, ӱренчиктерди школдордо јерлерле јеткилдеери база јаан ајаруда.

Балдар бойына кол салары 2020 јылда астабаган. Мындый керектерди болдыртпазы јанынаҥ прокуратураныҥ ишчилери чыҥдыйлу иштеп јадылар. Јажы эр кемине јетпеген балдарла колбулу каршулу керектер билдирлӱ астаган да болзо (текши тооло 4,3%-ке), је олор улалып барып јат. Бу сурактар аайынча бис јербойыныҥ јаҥдарыла јуук колбуда иштейдис.

Алтай Республиканыҥ прокуратуразыныҥ ижиниҥ база бир јаан ууламјызы — тергеениҥ јасакберим органдарыла иштеери. Прокурорлор депутаттардыҥ јӧптӧп турган јӧптӧрин, јасактарын јаан ајаруда тудат ла бу иштеги  јаҥбузуштарды кирелендирет. 2020 јылда прокурорлор 2,5 муҥнаҥ ажыра ӱлекерлердиҥ акттарын шиҥдеген, олор аайынча  тӱзедӱлерлӱ 511 тӱп-шӱӱлте эдилген. Тергеениҥ государстволык јаҥдарыныҥ јасакберим 1221 документти шиҥжӱ ӧткӧн лӧ федерал јасактарга келишпей турган деп, олордыҥ ортозынаҥ 241 документ јараду албаган. АР-дыҥ  прокурорыныҥ баштаҥкайыла социальный корулаш, јаҥбузуштарды болдыртпазы, коррупцияны токтодоры деген ууламјыларла Эл Курултай 2020 јылда тергеелик 9 јасак јӧптӧгӧн. Бӱгӱнги кӱнде депутат корпустыҥ ла прокурорлордыҥ тӧс ижине Россия Федерацияныҥ Конституциязында болгон солынталарды ајаруга алып, јербойыныҥ јасактарына тӱзедӱлер эдери кирип турганын темдектеер керек. Бу иш бӱгӱн башталып калды.

Коррупцияны болдыртпазы — прокуратураныҥ тӧс ижиниҥ сӱреен учурлу ууламјызы. 2020 јылда 548 нормативный акттарда ла 220 ӱлекерде коррупцион фактор илезине чыгарылган. Ар-јӧӧжӧзи, ишјалы, кирелтези керегинде беретен јетирӱлерде 314 јаҥбузуш темдектелген. Ол учун 144 каруулу кижи кату каруузына тургузылган. Коррпуцион јаҥбузуштар аайынча јыл туркунына уголовный 12 керек ачылган. Административный јаҥбузуштардыҥ тоозы былтыр эки катапка кӧптӧгӧн. Ӧткӧн јылда коррупцион ууламјылу каршулу 93 керек илезине чыгарылган. Бу тоо, 2019 јылга кӧрӧ, 21,5 процентке кӧп. Коррупцион керектер дееристе, мында эҥ ле кӧп учуралдарда јамыда отургандар карын алганы керегинде айдылып јат — 63%. Оныҥ кийнинде — јамылулар государствоныҥ акчазын мензингени (29%).

—2020 јылда коронавирусла колбой кӧп иштер чикезинче токтодылган болгон. Анчада ла кӧп улус јуулатан кӧп керектер культурада, аргачылыкта, спортто иштебей, туруп калган. Каршулу керектердиҥ текши айалгазына мындый токтодулар кандый бир камаанын јетирген бе?  

—Калганчы ӧйлӧрдӧ болуп турган каршулу керектер элдеҥ ле озо улустыҥ ар-јӧӧжӧзине, акча-манадына ууландырылганын, олорды мензинерге умзанган учуралдар там ла кӧптӧп турганын кӧрӱп јадыс. 2020 јылда окылу темдектелген каршулу керектердиҥ тоозы, 2019 јылга кӧрӧ, 11,6 процентке кӧптӧгӧн — 4268. Кажы ла бежинчи каршулу керекти «уур» ол эмезе  «сӱрекей уур» деген керектерге кийдирерге јараар.

2 муҥнаҥ ажыра уголовный керектер эл-јонныҥ ар-јӧӧжӧзин мензинерине ууландырылган.  Јетирӱлик-телекоммуникацион эп-аргаларды тузаланып, эткен каршулу керектер 73,4 процентке кӧптӧгӧн (886). Ол ок ӧйдӧ бу каршулу керектердиҥ аайына чыкканы јӱк ле 30,3 %
болуп јат (295). Телефон ажыра улусты мекелеп, акча-манадын кӧчӱртип турган учуралдар астазын деп, МВД-ныҥ, прокуратураныҥ  ишчилери јартамалду куучындар, јетирӱлер эткилейт. Је мындый учуралдар кӱннеҥ кӱнге кӧптӧп турганын кӧрӧдис. Улуска бойына база ајарыҥкай болор керек деп темдектейдим.

Прокуратураныҥ ижине, онойдо ок уголовный керектердиҥ учы-куйузына јетире канайда барарын ајаруда тудары база кирет. Уголовный судопроизводстводо угузу бичилгенинеҥ ала јаргыга јетире бир де јастырыш, јаҥбузуш јогынаҥ барзын дегенинде база кӧп јастыралар болот. 2020 јылда уголовный керектерди ӧткӱрериндеги јаҥбузуштардыҥ тоозы 7 муҥнаҥ ашкан. Уголовный керекти ачкан 54 учуралда јаан јаҥбузуштар болгоны илелелген. Текши мындый айалгада наркотиктерди јажырып, кичееп, тузаланып турган учуралдар астаганын темдектеер керек. 2020 јылда бу ууламјыла уголовный 12 керек ачылган. Онойдо ок прокуратураныҥ ишчилери уголовный керектиҥ туружаачыларын ӧнӧтийин ары-бери аткарып (волокита), тап-эриктерин бускан учуралдар илезине чыгарылган.

Прокурорлордыҥ бӱдӱрип турган база бир јаан ижи — јаргыларда туружып, «истец» ле «ответчик» деген улустыҥ тап-эриктери бузулбазын шиҥдеери. Былтыргы јылда јаргыларда уголовный 2480 керек кӧрӱлген ле 2362 керек аайынча јаргыныҥ тӱп-шӱӱлтези эдилген. Прокурорлор јасактарга келишпес тӱп-шӱӱлтелерге удура болгон ло бойлорыныҥ представление-јӧптӧрин чыгарган. Прокуратураныҥ  мындый јӧптӧри аайынча 108 керекте јаргыныҥ јӧптӧри тӱзедилген.

—Ӧткӧн јылда тергеениҥ јӱрӱминде токтодулар кӧп болгон, је прокуратураныҥ ижи чыҥдыйлу ӧткӧнин кӧрӱп јадыбыс…   

—Эпидемиялык айалга кӱч те болгон болзо, је биске улустыҥ баштаныжы там кӧптӧгӧнин темдектеер эдим. Баштанулардыҥ тоозы, 2019 јылга кӧрӧ, 1000-га кӧптӧгӧнин ајаруга алза, улустыҥ сурактары там курчыганы кӧрӱнип јат. Электрон баштаныштарла кожо прокурорлор видеоколбулар ажыра туштажулар ӧткӱрген ле улуска карууларын берген. Бу туштажуларда 2820 кижи турушкан ла болушты алган. Онызы, 2019 јылга кӧрӧ, 40 процентке кӧп.

Прокуратураныҥ ишчилери кандый да айалгада бойыныҥ бӱдӱрип турган государстволык учурлу ижин бийик кеминде, ак-чек бӱдӱрер учурлу деп, база катап айдып јадым. Оныҥ учун бастыра бӱдӱм јаҥбузуштарды бис болдыртпас учурлу, ороонныҥ јасактары чыҥдыйлу иштеерин, улустыҥ тап-эриктери  бузулбазын ајаруда тудар учурыбысты темдектейдим.

—Куучын-эрмегер учун быйан.

                                                       А. МАЙМАНОВА