Алтайдын Чолмоны

Алтын јеҥӱлер — алып-баатырларга

26.04.2021

Кандык айдыҥ 17-чи кӱнинде Майма јурттыҥ «Атлант» деп спорткомплексинде самбо кӱрешле ака-карындаштар Сергей ле Семен Аткуновтордыҥ эземине учурлалган тергеелик маргаандар ӧткӧн.

Маргаандарда бистиҥ республикадаҥ, Алтайский крайдаҥ ло Кемероводоҥ 12-14 јашту 200-теҥ ажыра јиит кӱрешчилер турушкан. Јаан Јаламанда чыккан-ӧскӧн, Оҥдой аймакта, республикада самбо кӱрешти тӧзӧгӧн лӧ бастыра кӱӱнин ле кӱчин учына јетире бойыныҥ ижине берген Сергей ле Семен Аткуновтордыҥ ады-чуузы, чындап та, тергеениҥ тӱӱкизинде качан да ундылбас. Тӧрӧлин, албатызын ла эдип турган ижин сӱӱген бу улус бистиҥ ортобыстаҥ сӱреен эрте јӱре бергени јаан јылыйту.

Олордыҥ јӱрӱми самбо кӱрешле чике тудуш. Сергей Юракаевич школдо ӱренип турала кӱрежип баштаган болгон. Школды божоткон кийнинде бир кезек ӧйгӧ балдарды кӱрешке ӱреткен. Черӱге барып келеле, физический культураныҥ Омсктогы государственный институдына ӱредӱге кирген. Студент тужында спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрип, СССР-дыҥ  спортыныҥ узы деп атла адаткан. «Тазыктыраачы-преподаватель» деп ӱредӱ алган кийнинде, Сергей Юракаевич ишмекчи јолын 1984 јылдаҥ ала Горно-Алтайск калада баштаган. Баштапкы ла кӱннеҥ ала ол самбо, дзюдо кӱрештерде једимдер, ороон ло телекей кеминде јаан јеҥӱлер болзын деп, уулчактарды бу бӱдӱмдерге јилбиркедер деген чике амаду тургускан болгоны керегинде нӧкӧрлӧри куучындайт. Јаҥыс ла тазыктыраачы ижинде эмес, је онойдо ок спорттыҥ ӧзӱминде јаантайын кӧп болгон тӧзӧмӧл сурактарды аайлаштырып ла бӱдӱрип билери, байла, оныҥ ижине јаан камаанын јетирген. Ол «Ткацкий» деп адалган саду-тураныҥ јеринеҥ кыптар алып, ондо «Алып» деген спортзал тӧзӧӧр иште чике бойы турушкан. (Бӱгӱнги кӱнде бу зал эки кат јерде иштейт).

Сергей Юракаевич АР-дыҥ олимпий резерв аайынча спорт школын билгир башкарган, Горно-Алтайсктыҥ госуниверситединде јашӧскӱримди тазыктырган. Ол јаҥыс ла јиит ӱйени самбо, дзюдо кӱрештерге ӱреткен эмес, је онойдо ок бойы јаргычыныҥ јолыла барып, бу ууламјыла ас эмес једимдерге јеткен. Бийик категориялу  јаргычы арткан да тазыктыраачыларга болушкан, маргаандарды билгир тӧзӧӧринде, маргаандарда јаргылаш ак-чек ӧдӧринде чике камаанын јетирген. Телекейлик экстра-класс  категориялу јаргычы деп адаткан бойы тергеелик, бастырароссиялык, телекейлик маргаандарда јаргычы ижин једимдӱ апарган.  Бистиҥ республикада бӱгӱнге јетире спорт јаргылаш деген ууламјыла мындый кемине кем де јетпегенин темдектеп ийер керек. Онойдо ок Сергей Юракаевич тергеебистиҥ јаан учурлу албатылык  керектеринде акту кӱӱнинеҥ турушкан ла качан да туура калбайтан. Анчада ла спортты алза, Эл Ойын байрамдар, Олимпиадалар, Спартакиадалар — бу кижиниҥ билгир болужы, ижи ле учурлу сӧзи јогынаҥ качан да ӧтпӧйтӧн.

Сергей Юракаевич СССР-дыҥ спортыныҥ 40-нӧҥ кӧп узын, Россияныҥ спортыныҥ телекейлик классту тӧрт узын таскаткан. Олордыҥ ортозында — Виталий Уин, Аймерген Аткунов, Эмиль Константинов, Берден Еликов, Нурсултан Садуакасов. Оныҥ ӱренчиктери бӱгӱн тазыктыраачызыныҥ амадаган амадузын, ижин оноҥ ары улалтып, республиканыҥ бастыра толыктарында самбо, дзюдо кӱрештерге балдарды ӱредедилер. Сергей Юракаевич узак ӧйлӧрдӧ албаты ӱредӱзинде, спортто ак-чек иштегени учун кӧп кайралдарла кайралдаткан. Ол — Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, Россия Федерацияныҥ физический культуразыныҥ ла спортыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи. Јакшы ижи учун АР-дыҥ башкарузыныҥ, Эл Курултайыныҥ, Россия Федерацияныҥ Госкомспорттыныҥ, самбо кӱрешле Россия Федерацияныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, Быйанду самараларыла јаҥыс катап эмес кайралдаткан. Онойдо ок «В память 30-летия Игр XXII Олимпиады 1980 года в г. Москве» ле «XXVII Всемирная летняя Универсиада 2015 года в г. Казань» деп медальдарла база кайралдаткан.

Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Семен Юракаевич Аткунов самбо кӱрештиҥ ӧзӱмине база јаан камаанын јетирген ле тӧрӧл Оҥдой аймагыныҥ текши спорттыныҥ тӱӱкизинде билдирлӱ ис артыргыскан. 1992 јылда ол Оҥдойдогы ДЮСШ-ны башкарып, 90-чы јылдардыҥ кӱч ӧйлӧринде кожо иштеп турган нӧкӧрлӧриле кожо јаҥыс ла спортшколды ла тазыктыраачылардыҥ ӧмӧлигин чеберлеп алган эмес, је анайда ок арткан да бӱдӱмдердиҥ ӧзӱмин кемине јетирерине, «Сартакпай» стадионды,  физкультураныҥ ла спорттыҥ тӧс јериниҥ туразын чыныктап ла јазап аларына јаан камаанын јетирген.

ДЮСШ-ныҥ директоры болуп тура, Семен Юракаевич тазыктыраачы ижин бош салбаган. Ол јайалталу кӧп спортчылар тазыктырган. Ады-чуузы чыккан Владислав Тайпинов ло Аймерген Аткунов баштапкы алтамдарын Семен Юракаевичтиҥ тазыктырузы аайынча эткенин темдектеп ийер керек. Семен Юракаевич 2007 јылда јаан оорудаҥ улам јада каларда, самбоныҥ, спорттыҥ ӧзӱмине јаан јылыйту болгон. 2007 јылдаҥ ала самбочылар тазыктыраачыныҥ эземине учурлай маргаандар ӧткӱрип баштагандар. Оноҥ бу маргаан талалык турнирлерге талдашту учурлу болуп, јаҥжыкканы аайынча јылдаҥ јылга ӧткӱрилген.  Быјылгы јылда бу маргаан ака-карындаштар Семен ло Сергей Аткуновтордыҥ деп адалган.

Нерелӱ тазыктыраачыларга —

быйанду сӧстӧр

Маргаандардыҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазында сӱреен кӧп улус јуулды. Окылу сӧзин спорт ло физический культура аайынча республикан комитеттиҥ башкараачызы Олег Гурин, Оҥдой аймактыҥ јааныныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Михаил Тебеков, самбо кӱрешле телекейдиҥ јеҥӱчили Виталий Уин айдып, кӱрешчилерге јеҥӱлер кӱӱнзеген. Туулу Алтайдыҥ спортыныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген Сергей ле Семен Аткуновтордыҥ эземине учурлай кӧп јылу сӧстӧрин кожо иштеген нӧкӧрлӧри, спортчылар, ӱренчиктери, тӧрӧӧн-туугандары  айттылар.  Бу ла кӱн Сергей Юракаевичтиҥ тӧзӧгӧн лӧ иштеген «Алып» спортзалы оныҥ ады-јолыла окылу адалды.

«Самбо, дзюдо кӱрештердиҥ тергееде ӧзӱминиҥ баштамы јолында турган Сергей Юракаевич ле Семен Юракаевич Аткуновтордыҥ эдип койгон ижиниҥ, артыргызып салган энчизиниҥ баа-чуузы сӱреен баалу. Олор јаҥыс ла јайалталу тазыктыраачылар, ӱредӱчилер болгон эмес, је онойдо ок олор кижилик кӱӱндӱ, тоомјылу улус болгон. Самбочылардыҥ јаан ӱйези болуп тура, биске, кийнинде келип јаткан ӱйеге, ӱредӱ, таскаду бергени недеҥ де баалу. Олордыҥ башкартузыла иштеп турала, бис кӧп ченемел, таскамал алганыс. Бойыныҥ ижин сӱӱген, эҥ артык кеминде бӱдӱрерге амадаган бу улустыҥ эземи бистиҥ јӱректеристе јажына артар. Сергей Юракаевичтиҥ тӧзӧгӧн лӧ иштеген «Алып» деп спортзалын бис бӱгӱн оныҥ адыла окылу адап јадыбыс. Јиит ӱйе тазыктыраачылар, оныҥ ӱренчиктери Сергей Юракаевичтиҥ ады-чуузын, амадузын ла ижин бир де тӱжӱрбей, ичкери апарарына мен бир де алаҥзыбай јадым» — деп, Олег Гурин уткуулду сӧзинде айткан.

Сергей Юракаевичтиҥ ӱренчиги, спорттыҥ телекейлик классту узы, телекейдиҥ чемпионы Виталий Уин спортчыларды, маргаандардыҥ туружаачыларын, тазыктыраачыларды, кӱндӱлӱ айылчыларды уткуп, мынайда айткан: «Бистиҥ тӧрӧл  Алтай Республикада тоомјылу ондый улус бар. Олордыҥ ады-јолы, эткен кереги качан да ундылбас. Мен бӱгӱн бойымныҥ ӱредӱчилерим болгон, республикада самбо кӱрештиҥ јолын ачкан, оныҥ ӧзӱминде јоголбос ло баалап болбос ис артыргыскан Сергей Юракаевичтиҥ ле Семен Юракаевичтиҥ эземине учурлалган маргаандарла слерди ончогорды уткуйдым. Олордыҥ эткен ижи сӱреен баалу. Мен бастыра ӱренчиктериниҥ адынаҥ бойыныҥ ижине, айткан сӧзине, јӱрӱмине некелтелӱ болгон тазыктыраачыларыска, олордыҥ билелерине јаан быйаным айдадым. Олордыҥ тазыктырып, ӱредип койгон ӱренчиктери, ижин улалтып апаратан јиит ӱйе  бар. Олор ӱредӱчилериниҥ амадузын бийик апарарын  билерим».

Михаил Тебеков спортчыларды уткуп, ака-карындаштар Аткуновтордыҥ тӧрӧл аймагы Оҥдой болордо, Урсул ичиниҥ албатызыныҥ адынаҥ тӧрӧл јеристиҥ баатыр эрлери болгон бу улустыҥ эземи качан да јоголбос деп темдектеген. Сергей Юракаевич телекейлик классту јаргычы болгон учун, Оҥдой аймактыҥ администрациязы бу маргаандарда эҥ ле артык деп адаткан јаргычыга сый јарлап турганы керегинде Михаил Макарович јетирген.

Сергей Юракаевичтиҥ ле Семен Юракаевичтиҥ эш-нӧкӧрлӧри Людмила Садаевна ла Мария Мундусовна Аткуновалар јиит кӱрешчилерди, айылчыларды ла тазыктыраачыларды уткуп, јаан јеҥӱлер кӱӱнзеген. «Самбо кӱреште иштеп турган ӱредӱчилер, тазыктыраачылар некелтелӱзиле, ижине каруулу болгоныла јаантайын аҥыланган. Бӱгӱн оогош самбочылар кӱрештиҥ бу кебизинде јеҥӱлер алып, спортчы јолында база бир алтамдар эдип јадылар. Бис јаҥыс ла чыдамкай, јаҥыс ла јараш јеҥӱлер, бой-бойыгар ортодо најылыкка чындык кӱӱнзеп јадыбыс» — деп, Людмила Садаевна кӱӱнзеген.

Кебистеги кызу маргаандар

Кӱрешчилер јеҥӱлерин ады-чуузы чыккан тазыктыраачыларга учурлап, једимдӱ ле јилбилӱ кӱреш кӧргӱсти. Уулчактардыҥ спорттогы јӱрӱминде мындый маргаандар сӱреен јаан учурын ойнойт.

Јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдоры: 32 кг — 1. А. Туратпаев (Кош-Агаш), 2. Р. Куюков (Горно-Алтайск), 3. А. Очередяков (Оҥдой), 3. М. Сарсенов (Прокопьевск); 35 кг — 1. А. Ороев (Улаган), 2. М. Джуебаев (Кош-Агаш), 3. А. Бокчуков (Кош-Агаш), 3. А. Расулов (Кош-Агаш); 39 кг — 1. И. Мерк (Кемерово), 2. А. Ялбаков (Горно-Алтайск), 3. Д. Альпимов (Кош-Агаш), 3. Р. Бойнящий (Бийск); 42 кг — 1. Э. Казакбаев (Кан-Оозы), 2. М. Кызылов (Кан-Оозы), 3. В. Ахмедов (Кош-Агаш), 3. Р. Пирах (Бийск); 46 кг — 1. И. Филимонов (Кемерово), 2. В. Кашпаев (Барнаул), 3. П. Тадыев (Улаган), 3. А. Шпрингер (Майма); 50 кг — 1. Б. Темешев (Кан-Оозы), 2. Э. Едоков (Оҥдой), 3. К. Коренов (Бийск), 3. К. Овсянников (Кемерово); 54 кг — 1. Э. Темеев (Оҥдой), 2. Н. Нагайцев (Бийск), 3. А. Тананыхин (Бийск), 3. Р. Тарасов (Бийск); 59 кг — 1. А. Адыкаев (Улаган), 2. П. Стоянков (Бийск), 3. Е. Мундусов (Горно-Алтайск), 3. О. Рудов (Бийск); 65 кг — 1. П. Березиков (Бийск), 2. А. Иртамаев (Оҥдой), 3. А. Земенков (Бийск), 3. С. Богословский (Кемерово); 71 кг — 1. А. Шлейник (Бийск), 2. М. Шанулин (Бийск), 3. К. Шиховцов (Майма), 3. В. Оберст (Алтайский край); 71+ кг  — М. Мухачев (Бийск), 2. С. Жданов (Бийск), Д. Челушев (Чамал), 3. З. Резанов (Алтайский край).    Маргаандардыҥ учында аҥылу сыйлар база берилген. «Эҥ артык партер учун» деп сый Александр Ороевке (Улаганнаҥ) берилген. «Эҥ артык техника» учун сыйла  Эрчим Темеев (Кӱпчегеннеҥ) кайралдаткан. «Јеҥӱге јӱткӱмели учун» деп сыйды Александр Шейк (Бийсктеҥ) алган. Оҥдой аймактыҥ эҥ ле артык јаргычыга деп јӧптӧгӧн сыйы Сергей Самаевке келишти. Кӧрӧӧчилердиҥ сыйы «Алып» залда тазыктырынып турган Айат Ялбаковко табыштырылган. Маргаандардыҥ кӧргӱзӱлериле болзо, эҥ ле кӧп јеҥӱчилдер тазыктырган тазыктыраачы деп Николай Дурманов( Бийсктеҥ) адалган.

Майма јуртта «Атлант» деп спорткомлексте кӱрешле мындый јаан маргаандар баштапкы катап ӧткӱрилген. Тӧзӧмӧл ишти башкарган кижиге, Сергей Юракаевичтиҥ оогош уулы Аймергенге, јаан иш бӱдӱрерге келишкен. Је ады-чуузы чыккан јерлежис, адазыныҥ эткен ижин чике апаратан кӱрешчи, бӱгӱнги кӱнде тазыктыраачы болуп иштеп баштап ийген Аймерген Аткунов бу ченелтени једимдӱ бӱдӱрип салды деп темдектеер керек. Ол маргаандарды ӧткӱрерге болушкан ончо улуска — бастыра аймактарда иштеп турган тазыктыраачыларга, Семен Юракаевичтиҥ ле Сергей Юракаевичтиҥ кожо иштеген эҥ ле јуук нӧкӧрлӧрине, ӱренчиктерине, Кӱпчегенде, Јаламанда, Улаганда јуртап турган тӧрӧӧн-тууганына јаан быйанын айдат. Олордыҥ тоозынаҥ — Олег Гуринге, РесДЮСШОР-дыҥ башкараачызы Сергей Грушинге, Сергей Юракаевичтиҥ ӱренчиктери Виталий Уинге, Аржан Олчоновко, Алексей Тымыевке, Валерий Сороноковко, Эдуард Алчаковко, Амат Шилыковко, Берден Еликовко, Саян Кеденовко ло оноҥ до ӧскӧлӧрине.

Бу бичимелди Сергей Юракаевичтиҥ ӱренчиги, оныҥ иштеген «Алып»  залында бӱгӱн балдар тазыктырып турган Берден Еликовтыҥ айткан сӧзиле тӱгезедис: «Сергей Юракаевич мени 7-чи школдо ӱренип турарымда, тазыктырып баштаган. Баштапкы ла туштажудаҥ ала мен бу кижиге тоомјы, бӱдӱмји сезип баштагам. Биске, оныҥ ӱренчиктерине, тазыктыраачыгыс тем болгон, ол јӱрӱмдик таскамал берген, јӱрӱмниҥ јолында кандый иш талдап аларына болужын јетирген. Эҥ ле баштапкы јерде — кылык-јаҥды таскатканы. Бис бӱгӱн оныҥ «Алып» спортзалында иштеп јадыс, балдарды тазыктырадыс. Ӱредӱчибистиҥ амадузын, ижин ле бойыныҥ алдында тургускан јаан сурактарын кыйалтазы јогынаҥ апарарыс деп айдып турум».

                                                        А. МАЙМАНОВА

                         Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары