Алтайдын Чолмоны

Ӱйелер колбузын ӱспейли

26.04.2021

Кычыраачыларды филология билимдердиҥ кандидады Аркадий КОНУНОВТЫҤ Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгына ла алтай албатыныҥ Россияга киргениниҥ 265 јылдыгына учурлалган «Ӱйелер колбузын ӱспейли» деген бичимелиле таныштырадыс.

Калык чӱмделгезиниҥ кандый да бӱдӱмин алар болзо – ол албатыныҥ оос чӱмделгезиниҥ јебрен-кумран ӧйлӧриниҥ кереестери болуп јат. Эрјинедий кереес байлык бойыныҥ јаркынду, јараш бӱдӱмиле калыктыҥ тӱӱкизин ле кӧгӱс кӧрӱмин, кӧгӱс шӱӱлтезин кӧргӱзет. Калык чӱмдемелдери тӱӱкилик-культуралык јаан учурлу керектердиҥ тоозына јолду кирет. Шак оныҥ шылтузында алтай албаты  бойыныҥ ады-јолын, культуразын, јаҥжыккан јаҥжыгуларын, тилин, јаткан-јӱрген јӱрӱминиҥ  аайын, бузулбас-тоозылбас ак-чек ле ич байлыгын, ээжилерин, ӱредӱзин чеберлеп, корып алган ла келер ӱйелерге энчилеп артыргызары јанынаҥ иштеп јат.  Озо ло баштап байа калык чӱмделгези, оос куучын-эрмеги албатыныҥ тилиниҥ ле культуразыныҥ «узакка јажаарын», узун јолду болорын ажындыра белгелеп айдар-кӧрӧр арга берет.

Алтайлардыҥ  оос чӱмделгезин чебер ле каруулу јуур иште билим экспедициялардыҥ јаан учурын аҥылап темдектеер керек. Онойдо ок албатыныҥ оос јайаандыгын јуурында ла шиҥдееринде шиҥжӱчилердиҥ бойлорыныҥ таҥынаҥ јууган  материалдары сӱрекей јаан учурлу.

Албатыныҥ фольклорлык энчи-байлыгын бичиир, ак чаазынга салар иш XIX чактыҥ ортозында башталган. Бу јаан ла учурлу иштиҥ чике бажында В. В. Радлов ло В. И. Вербицкий турган. Оныҥ кийнинде XIX чактыҥ 80 јылдарынаҥ ала алтай фольклорлык чӱмдемелдер Сибирьдиҥ шиҥжӱчилери Н. М. Ядринцевтиҥ, Г. Н. Потанинниҥ, А. Калачевтыҥ, Н. Я. Никифоровтыҥ, Г. М. Токмашовтыҥ, П. В. Кучияктыҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ иштеринде чыгат.  Шак олордыҥ каруулу ижиниҥ шылтузында калык чӱмделгези билим телекейинде јарлу боло берген. Ол материалдар «Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Джунгарской степи. Ч. 1. Поднаречия Алтая» (1866), «Алтайские инородцы» (1893), «Труды Томского общества изучения Сибири» (1913), «Аносский сборник» (1915) деген бичиктерде ле онойдо ок ӧскӧлӧринде де кепке базылып јарлалган. Мында јаҥыс ла В. В. Радловтыҥ иштеринде фольклорлык материалдар бойыныҥ тилиле (оригинал) чыгып турганын темдектеер керек. Арткандарыныҥ иштеринде дезе  кӧчӱреечилердиҥ болужыла орус тилге кӧчӱрилген материалдар јарлалатан.

Оныҥ кийнинде алтайлардыҥ  фольклорлык чӱмдемелдерин орус ла алтай тилдерле бичиир ле јарлаар иштиҥ база бир бӧлӱги  XX  чактыҥ 30-40 јылдарына келижет. Бу ла ӧй јарлу кайчы Н. У. Улагашевтиҥ ады-јолыла бек колбулу. Онойып,  1937 јылда П. В. Кучияк ла А. Л. Гарф Николай Улагашевич Улагашевле текши эл-јонды, билим телекейин  таныштырган. Кайчыныҥ кай чӧрчӧктӧриниҥ репертуарынаҥ  одус бир кай чӧрчӧги бичилген. Јирмезинчи чактыҥ 30-40 јылдарында Н. Улагашевтеҥ бичилген калык чӱмделгези алтай албатыныҥ оос јайаандыгыныҥ кепке базылган чӱмдемелдериниҥ тӧс фонды болгон деп айдарга јараар.

Горно-Алтайскта 1952 јылда тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ  билим-шиҥжӱлик институды (эмди Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды) тӧзӧлгӧн. Бу институттыҥ шылтузында алтай фольклорды јуур, шиҥжӱлеер ле кепке базып чыгарар иш олордыҥ база бир јаан бӧлӱги болуп, бойыныҥ ижин тӧзӧмӧлдӱ кӧндӱктирип апарган. Институттыҥ фольклорчылары С. С. Суразаков ло Т. С. Тюхтенев баштапкы ла јылдардаҥ ала пединституттыҥ ӱренеечилериле ӧмӧ-јӧмӧ јылдыҥ ла экспедицияларга јӱрери јанынаҥ ишти баштаган. Чокумдап айдар болзо, Сазон Саймович ле Товар Санатович билим-шиҥжӱлик институттыҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала алтай калыктыҥ  оос јайаандыгын јуунадар ла шиҥжӱлеер ишле кӧнӱ иштегендер.  Онойып, олор институттыҥ билим кӧмзӧзиниҥ ле билим библиотеказыныҥ тӧс фондын тӧзӧгӧн.

Сазон Саймович алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ «Алтай баатырлар» деген тизиминиҥ (2018 јылдаҥ ала «Алтай кай чӧрчӧктӧр») тӧзӧӧчизи болуп јат. Баштапкы ла катап шак бу кӧп томдорлу тизимде албатыныҥ кай чӧрчӧктӧриниҥ кажызында ла кайчыныҥ ла оны јуугандардыҥ ады-јолдоры берилет. Мынызын сӱрекей јакшы ченемел деп айдарга јараар. Кайчылардыҥ, онойдо ок оны чаракчадаҥ јууган улустыҥ ады-јолдоры  мынайда адалганы јарамыкту. Тургуза ӧйдӧ ак-јарыкка «Алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ» 16 томы кепке базылып чыккан ла 17-чи ле 18-чи томдоры кепке базылат.

1970 јылдардаҥ ала јирме бир чактыҥ бажына јетире фольклорлык материалдарды јуур каруулу ишти С. С. Каташ, З. С. Казагачева, И. Б. Шинжин, С. М. Каташев, К. Е. Укачина, Т. М. Садалова, Е. Е. Ямаева, М. А. Демчинова, В. П. Ойношев, А. И. Наева, А. А. Конунов, К. В. Яданова ла оноҥ до ӧскӧлӧри ӧткӱрген ле ӧткӱрет. Ченемелдӱ ишчилердиҥ кӧп јылдардыҥ туркунына једимдӱ, кыракы јууган иштери бир аайыла чукталып, олордыҥ монографияларында, ӧмӧлик  монографияларында, јуунтыларда ла билим бичимелдерде толо кӧргӱзилет.

1980 јылдардыҥ бажынаҥ ала алтай фольклорлык билимде јаҥы бӧлӱк јолын алынган. Јаҥыдаҥ јуулган материалдарды бастыра јанынаҥ элбеде, тереҥжиде кӧргӱзер амадула «Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ калыктарыныҥ фольклорлык кереестери» («Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока») деген  сӱрекей јаан ӱлекерле колбулу иш башталган.

Бу айалгада јаҥыс та алтай эмес, је онойдо ок текши Россияныҥ башка-башка ук-тӧстӱ калыктарыныҥ фольклорлык билими гуманитар билимдердиҥ кӧп тоолу ууламјылары документтерле чыдулалган сӱрекей баалу јетирӱлерле байыганын темдектеер керек. Мында анчада ла алтай калыктыҥ эмдиги ӧйдӧги фольклорлык энчи-байлыгыныҥ айалгазы керегинде чокум, чындык јетирӱлер артыгынча. Шак ла фольклорлык-этнографиялык экспедициялар Алтайдыҥ этносторыныҥ јаҥжык-кан культуразыныҥ эмдиги ӧйдӧги айалгазыныҥ тӧс ууламјылары: тили, јаҥдаган јаҥы, јаткан-јуртаган јери аайынча чокум јетирӱлер эткен. Бу айалгада алтай кай чӧрчӧктӧр, чӧрчӧктӧр, соојындар, јаҥжыккан чӱм-јаҥныҥ јаҥары «Алтайские героические сказания» (1997), «Алтайские народные сказки» (2002), «Несказочная проза алтайцев» (2011) тизӱ томдордо кепке базылган ла «Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ калыктарыныҥ кереестери» деген тизӱде кепке базыларына белетелет.

1991 јылда Алтай Республика тӧзӧлгӧнинеҥ ала институттыҥ ижиниҥ чыҥдыйы бийиктеген. Институтта  бойыныҥ ижин ажындыра темдектееринде јарамыкту јаҥыртулар болгон. Бюджеттеҥ камаанду адылу программадаҥ ол программала иштеер адылу программага кӧчкӧн. Мындый јаҥыртулу иштиҥ шылтузында билим-шиҥжӱлӱ иштиҥ турултазы бийик, онойдо ок тергеениҥ јонјӱрӱмдик, экономикалык, кӧгӱс байлык ӧзӱминде тузалары да бийик болгон деп айдар керек.

1991 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ фольклорчылары алтай калыктыҥ тилине, кӧгӱс байлыгына јаан учурлу, ичкери ӧзӱмдӱ фольклорлык-этнографиялык экспедицияларын белетееринде ле ӧткӱреринде эрчимдӱ туружат.

1996-1997 јылдарда Финляндияныҥ, Москваныҥ, Горно-Алтайсктыҥ институттарыныҥ чыгартулу улузыла ӧмӧ-јӧмӧ калыктар ортодогы фольклорлык экспедиция, 2000, 2002 јылдарда Кӱнбадыш Монголия јаар фольклорно-этнографиялык экспедициялар, 2001-2002 јылдарда Кемерово область (телеуттарга, шорлорго ло Томсктыҥ татарларына) јаар фольклорлык экспедициялар ӧткӱрилген.

Ончо бу экспедициялар Алтай Республиканыҥ геополитикалык айалгазын ајаруга алылып ӧткӱрилген. Онойдо ок тӧс-азиат калыктардыҥ кӧгӱс байлыгын шиҥжӱлееринде ле билим колбуларды тӧзӧӧринде институттыҥ учуры јаҥы кемине чыгып јатканын јарт кӧргӱзет.

2008, 2010, 2012 јылдарда Алтай Республиканыҥ ончо аймактарыла фольклорлык экспедициялар белетелип ӧткӱрилген. Ол экспедициялардыҥ тӧс амадузы тергеениҥ ончо јурттарын текшилей шиҥжӱлеери болгон. Бого ӱзеери койчы-малчылардыҥ турлуларында база бу шиҥжӱлӱ иш ӧткӱрилген. Кажы ла јурттыҥ улузы, эл-јоны угы-тӧзи, сӧӧги аайынча шиҥжӱлелген, јаткан јериниҥ аайы база толо бичилген (ӧскӧ тергеелерле кандый колбуларда болгоны, археологиялык ла ар-бӱткендик кереестер керегинде). Калык чӱмделгезин билер улус илелелген, олорло таҥынаҥ иш ӧткӧн. Онойдо ок балдарла база иш ӧткӱрилген. Олордыҥ кай чӧрчӧктӧрди, соојындарды, кожоҥдорды, модор сӧстӧрди, угы-тӧзин, ада-ӧбӧкӧлӧрин ле о. ӧ. билери кӧрӱлген. Балдар калык чӱмделгезин јаан улустаҥ укканы эмезе бичиктеҥ кычырганы база чокумдалган.  Эл-јонныҥ кӱӱлик ойноткыларыныҥ – топшуурдыҥ, икилиниҥ, комустыҥ ла шоордыҥ реестри тургузылган. Олордыҥ биледе эмезе школдогы тоозы чотко алылган.

2014 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире институттыҥ фольклорчылары «Алтайлардыҥ јаҥжыккан материальный эмес ууламјылары» деген ӱлекерле иштеп јат. Бу ӱлекер аайынча институттыҥ фольклорчылары ла этнографтары 2017-2018 јылдарда «Алтай калыктыҥ чӱм-јаҥы» деген темала иштеген. 2017 јылда (кочкор-јаҥар айлар) тергеениҥ ончо аймактарыла фольклорлык-этнографиялык эспедициялар ӧткӧн. Шак ол экспедициялар ӧйинде калыктыҥ чӱм-јаҥы (отты кӧдӱрери, ада-ӧбӧкӧлӧрин кӧдӱрери), кӱнтизӱ аайынча ӧткӱрилип турган чӱм-јаҥ (Чага, Јылгайак, Јажыл бӱр, Сары бӱр) видеого согулган, аудиозаписьтер эдилген. Иш-тошло колбулу чӱм-јаҥ (мал-аштыҥ, аҥдаарыныҥ, јер ижиниҥ), онойдо ок билелик-јӱрӱмдик чӱм-јаҥ (бала чыкканы, тойдыҥ чӱми, божогон улустыҥ чӱм-јаҥы) ончозы согулган, бичилген. Сӱрекей јаан ла учурлу, турултазы бийик иш деп айарга јараар. Мындый экспедиционный иштиҥ турултазы болуп, «Алтай калыктыҥ чӱм-јаҥы» («Обрядность в традиционной культуре алтайцев» (2019)  деп монография чыккан.

Онойып, ӧрӧ адалган билим экспедициялардыҥ шылтузында сӱрекей баалу материалдар јуулган ла олорго тайанып, тӱрк-монгол калыктардыҥ культураларын тӱӱкилик-тӱҥдештирӱ учурлу јаан шиҥжӱлӱ иш тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрилет. Јаҥы јаан шиҥжӱлер башка-башка јерлерде элбеде ӧткӱрилет. Тузалу ла керектӱ иштиҥ шылтузында институттыҥ кӧмзӧ фонды кӧп тоолу јилбилӱ ле солун материалдарла толтырылып, байып јат.

Бӱгӱнги кӱнде Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ тӧс амадузы, каруулу кереги, молјузы алтай калыктыҥ оос поэзиязын ла јаҥжыккан культуразын јууры, чеберлеери ле кепке базып таркадары деп аҥылап айдар керек. Шак бу иш ичкери ӧзӱмге, бӱгӱнги ле келер ӧйдӧ ӱйелердиҥ ӱзӱлбес колбузын бектештирерине јарамыкту. Тургуза ӧйдӧги глоболизацияла колбой ӱйелер колбузы сӱрекей јука, чичкечек учукка бодолду деп кӧрӱлет.