Алтайдын Чолмоны

Јуу-чактыҥ от-јалбыжына алдырткан салым

29.04.2021

Бистиҥ адабыс, таадабыс, сӱӱген кижибис Николай Ефимович Янышкин ак-јарыктаҥ 101 јаштуда јӱре бергенинеҥ бери кӧп ӧй ӧтпӧгӧн. Бу јылыйтуныҥ шырказы јӱректи эмдиге ле јетире сыстадат, адабыс керегинде токыналу бичиирге де кӱч.

Мен адабыс бу јас-јайга јетире чыдажып јӱрзин, бистеҥ ыраап барбазын деп сӱрекей тыҥ кӱӱнзегем. Мениҥ санаамла болзо, јылдыҥ мындый јап-јакшынак ӧйинде улус бу ак-јарыктаҥ јӱрбес учурлу. Јайгыда оныҥ су-кадыгы оҥдоло берер деп санангам: база ла катап ар-бӱткенге барарыс деп амадагам. Ол ар-бӱткенди сӱрекей тыҥ сӱӱген учун, ар-бӱткен оны эмдеп-томдоп ийер деп бодогом. Је адабыс јастыҥ баштапкы кӱнинде ак-јарыктаҥ јӱре берди.

Оныҥ јаш тужы кӱч болгон: ол энези јогынаҥ ӧскӧн, 14 јаштуда чек ӧскӱс арткан. Уур-кабыр ишле јаштаҥ ала танышкан: мал-аш кабырган, аҥдап туратан, оныҥ айтканыла, «тийиҥниҥ кӧзине адатан».

1939 јылда оны Кызыл Черӱге алган. Службазын Хабаровский крайда Благовещенск калада, Китайла гран-кыйуныҥ јанында, ӧткӧн, полковой школды божодып, пехотаныҥ сержанты болгон.

1940 јылда олордыҥ черӱчил бӧлӱгин Ыраак Кӱнчыгыштаҥ белофинндерле јуу-согуш јаар аткарган, је барып јатканча, јуу-согуш токтоп калган. Је амыр-энчӱ јадын-јӱрӱм узак болбогон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, адабысты јууныҥ баштапкы ла кӱндеринде фронт јаар аткарган. Олордыҥ јуучыл бӧлӱгин Благовещенсктеҥ тӧс ууламјыдӧӧн аткаргандар — Москваныҥ јанындӧӧн. Бир канча кӱннеҥ олорды Смоленск јаар аткарган. Смоленск јаар барып јадарда, олордыҥ эшелонын ӧштӱ бир канча катап бомбалаган. Адабыстыҥ эске алынганыла, бомбалаш коркышту тыҥ болгон: фашисттердиҥ бомбардировщиктериниҥ кӱӱлежи, бомбалардыҥ јарылыжы, солдаттарды ӱстинеҥ тӧмӧн аткылап турган самолеттордыҥ кулакты тундурар табыжы, шыркалу ла ӧлгӧн улус, от-јалбыш, кан, кыйгы-кышкы…

1941 јылдыҥ јайында адамга Смоленсктиҥ јанында колдомдош јуу-согушта туружарга келишкен. Поэтесса Юлия Друнинаныҥ бичигениле:

Я только раз видала рукопашный,

Раз наяву. И тысячу — во сне.

Кто говорит, что на войне не страшно,

Тот ничего не знает о войне.

Николай Ефимович Сталинград учун јуу-согуштыҥ туружаачызы. Бу јуу-согуш 2-чи телекейлик јуу-согуштыҥ эҥ канду јуу-согуштарыныҥ бирӱзи болуп јат. Јуу ӧйинде адабыс комбаттыҥ адъютанты да, стрелковый отделениениҥ ле взводтыҥ командири де, кайучыл да болгон. Баштапкы кайучыл керекке Смоленсктиҥ јанында јуу-согуш ӧйинде барып јӱрген. Оныҥ башкарган отделениезине ӧштӱниҥ баштапкы чийӱзи ӧткӧн јерде кайуны тӱнде ӧткӱрип,  фашисттердиҥ пулемет-немелери кайда турганын чокымдазын, темдектеп алзын деген јакару келген. Совет јуучылдар километр кире јер ӧдӧлӧ, агаш аразында камышла јаап салган эки шалашка туштаган. Олордыҥ ичинде немецтер болгон. Ӧштӱлерди табыш јогынаҥ јоголтып ийеле, јакаруны бӱдӱрерин оноҥ ары улалткандар — немецтердиҥ пулемет-немелери кайда турганын, окоптор канайда чӧйилгенин чокымдагандар. Јакаруны бӱдӱреле, кайра барып јадарда, немецтер кайучылдарды автоматтарынаҥ аткылап баштаган. Удабай ла миналар јарылып башталган. Кайучылдар кайра јылыйтуларлу келгендер — бир јуучыл ӧлтӱрткен, бирӱзи шыркалаткан. Јакаруны бӱдӱргени учун адамга быйан јарлалган.

Экинчи учурал Сталинградтыҥ јанында болгон: адам кайучыл группада болуп, ӧштӱниҥ тылындӧӧн «тил» экелзин деп аткарылган — ӧштӱ керегинде јаҥы јетирӱлер керек болгон. Олор беш немецти олјолоп,  штабка экелген.

Бӱгӱн бис бу учуралдар керегинде туктурылыш јогынаҥ кычырадыс. Је бис ол јуучыл керектер кандый јеткерлӱ, олор кандый уур-кӱч јакарулар болгонын качан да јетире оҥдобозыс. Ӧштӱниҥ тылына барып, беш солдатты олјолоп, олорды бойыныҥ штабына  јетирери јеҥил керек пе? Онызын јаҥыс ла Афганистанда, Чечен јеринде ле ӧскӧ дӧ јерлерде јуу-согуштарда турушкандар оҥдоор.

Адабыс фронтто ло амыр-энчӱ ӧйдӧ алган кайралдардаҥ эҥ ле тыҥ баалаганы «Сталинградты корулаганы учун» деп медаль болгон. Совет солдаттар анда кайра баспастаҥ, јӱрӱмин кысканбастаҥ јуулашкан. Оноҥ ӧскӧ арга да болбогон: јуу-согуштар кажы ла тура, кажы ла ором, тураныҥ кажы ла этаж-кыбы учун ӧткӧн. Оромдор ло туралар бир ӧйдӧ ӧштӱниҥ колына кирип, оноҥ совет јуучылдарга ойто јайымдадып, оныҥ кийнинеҥ немец фашисттердиҥ болуп, оноҥ бистиҥ јуучылдардыҥ болужыла такып јайымдадып туратан. Мындый учуралдар текшилей болгон. Тураныҥ бир этажында немецтер болзо, экинчи этажында бистиҥ јуучылдар… Совет јуучылдар чындап та анайда јуулашканын Сталинград учун јуу-согушка учурлалган кинофильмдердеҥ кӧрӧдис, олорло оморкойдыс. Је эмди ол геройлордыҥ кӧбизи ак-јарыктаҥ јӱре берген, арткан јуучылдар карыган, су-кадыгы уйадаган. Каа-јаада ветерандарыс магазинде эмезе поликлиникада очередьте турза, кезик улус олор очередьти арайладып туру деп чаптыксынат…

Мениҥ адам Сталинград, оныҥ оромдоры ла туралары учун ат-нерелӱ јуулашкандардыҥ бирӱзи. Ол немецтерди олјого алып турганын бойыныҥ кӧзиле кӧргӧн, оныҥ айтканыла болзо, оныҥ кӧргӧн немецтери ӧштӱниҥ черӱзиниҥ бийик башкарту-командованиезиниҥ каруулчыктары болгон болгодый.

Сталинград учун јуу-согуш јеҥӱлӱ тӱгенген соҥында,  адам јуулашкан 40-чи дивизияны Ростов-на-Дону јаар аткарган. Јуу-согуштардыҥ бу ӧйин эске алып тура, ол бир мындый учурал керегинде куучындаган.  Оныҥ башкартузына кирип турган јуучылдардыҥ тоозында Костя деп атту јиит јуучыл болгон, оныҥ фамилия-ӧбӧкӧзи адамныҥ сагыжына кирбеген. Олор јолой кыска ӧйгӧ тыштанып, Ростовко јетирӱ јойу баргандар. Ээчиде амыраштыҥ кийнинеҥ кичӱ командирлерге бойыныҥ јуучылдарыныҥ тоозын чотко алзын деп јакару келген. Адамныҥ башкарган отделениезинде бир јуучыл јок болуп калган. Бастыразы ичкери барарда, адамга ол јылыйган јуучылды тапсын, јакаруны канайда бӱдӱргени керегинде јетирӱ этсин деп јакару берилген. Адам база бир јуучылла кожо ол јылыйган солдатты бедиреп барган. Адабыс ӧлӧҥниҥ ортозынаҥ арал јаар ууланган кандый да ис бар болгонын кӧрӱп ийген (аҥчы ине!). Барып кӧрӧр болзо, Костя агаштыҥ тӧзинде уйуктап јаткан.

Экинчи учурал: олордыҥ јуучыл бӧлӱги једер јерге једип, Донбасстыҥ јанында токтоп, коруланарына белетенген. Костяны каруулчык эдип тургускандар. Адам постторды шиҥдеп кӧрӱп барарда, Костя-каруулчык уйуктап јаткан болуптыр. Адам оны ойгозып, арбанала, јууныҥ ӧйинде каруулчык кижи постто уйуктаза — јаан каршулу керек деп ого јартаган. Ол учун, кандый да шылу-јаргы јогынаҥ, адып та салар аргалу. Адам оны постто артызып салган, нениҥ учун дезе караулды солыыр ӧй јеткелек болгон. Командир дезе адамга бир частаҥ постторды шиҥдеп кӧрзин деп јакарган. Барып кӧрӧр болзо — Костя ойто ло уйуктап јаткан. Мыныҥ кийнинеҥ командир постторды бойы шиҥдеп кӧрӧргӧ барган. Барып кӧрӧр болзо, Костя ойто ло уйукташта. Командир оны ол ло јеринде адып саларга сананган. Костя ыйлап, оны атпазын деп јалынган. Адам оныҥ адаанын алып, оны бойымныҥ таҥынаҥ шиҥжӱ-башкартума аларым деген. Анайып Костяныҥ јӱрӱмин аргадап алган.

Удабай ла Сталиннеҥ ичкерлеери керегинде јакару келген. Ичкерлеш 1943 јылдыҥ јайында тӱнниҥ 3 саадында башталган. Адамныҥ эске алганынаҥ: «Јуу-согушты артиллерия баштаган — 15 минут кирези аткылаган. Оноҥ «Катюшалар» адып баштаган, мыныҥ кийнинеҥ јуу-согушка бомбардировщиктер кирген. Бу ӧйдӧ бис окоптордо отурганыс. Озо баштап уур  танктар, оныҥ кийнинеҥ јеҥил танктар барган, олорды ээчиде — бис». Ӧштӱниҥ коруланыжы оодо согулган. Је јеҥӱниҥ баазы сӱрекей баалу болгон — кӧп тоолу јуучылдар мында јеҥ јастанып јыгылган. Бу јуу-согушта адам уур шыркалаткан.

Ол полевой госпитальда болордо, та кем де кыйгырып турган: «Нӧкӧр командир! Нӧкӧр командир!». Кӧрӧр болзо — Костя. Олор анайып сакыбаган јанынаҥ тушташкан. Костя бу туштажуга тыҥ сӱӱнип, адам оныҥ јӱрӱмин аргадаганы учун быйанын айткан. Костя ол тушта јеҥил шыркалу болгон, бир канча ӧйдӧҥ ол фронт јаар јӱре берген. Бу олордыҥ калганчы туштажузы болгон…

Адамды Кисловодсктогы госпитальдӧӧн апарган. Ол анда алты ай эмденген. Эмдеништиҥ кийнинеҥ оны комиссовать эделе, јандырып ийген. Адамга јуу-согуш 1944 јылдыҥ кыжында анайып тӱгенген.

Мен бистиҥ адабыстыҥ фронттогы јӱрӱминеҥ бир ле канча учуралдар керегинде бичидим. Текшилей алза,  олордыҥ тоозы кӧп эмей!

Оны госпитальдаҥ кышкыда јайгы кийимдӱ чыгарып ийгендер. Кисловодск тӱштӱк кала учун, байла, госпитальда кышкы кийим болбогон болор бо? Јолой ол канайып чарчап калбаганы кайкамчылу… Бийсктеҥ Кан-Оозындагы айылына јетире тусту сумалдар апарып јаткан кош тартар кӧлӱктиҥ кузовына чыгып јеткен. Је ол ченелтени, салым берген ченелтени, једимдӱ ӧдӱп чыккан.

Јанып келеле, ол ОСОАХИМ-ниҥ инструкторы, колхозтыҥ бригадири, Кан-Оозындагы сельпоныҥ заготовители болгон. 1947 јылдыҥ кочкор айынаҥ ала 1974 јылга јетире Кан-Оозы аймактыҥ акча-манат аайынча бӧлӱгинде каландар јанынаҥ агент болуп иштеген. Ойрот-Турада курстарда ӱренген. РСФСР-дыҥ акча-манат аайынча министриниҥ 1951 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-чи кӱниндеги «Алтай крайдыҥ финоргандарыныҥ кичӱ составыныҥ улузына таҥынаҥ званиелер берери керегинде» 1025 таҥмалу јакарузыла адабыска «Финансовый службаныҥ III рангту кичӱ советниги» деп таҥынаҥ звание адалган. Оныҥ полевой сумказында казнаныҥ акчазы јаантайын кӧп болотон, је ӧскӧ акчаны бойыныҥ керектерине качан да тузаланбаган. 27 јылга улалган службаныҥ ӧйинде государственный акча јетпей калган эмезе уурдаган-јылыйткан бир де учурал болбогон.

Адабыстыҥ ӧйиниҥ улузына кӧп уур-кӱчтерлӱ јылдар келишкен. Је ол качан да салымына комыдабаган. Ол таҥынаҥ бойы јакшы јӱрӱм јӱргем деп айдып туратан. Келер ӧйгӧ ижемјилӱ болгоны, јӱрӱмди ле ар-бӱткенди, бойыныҥ Алтайын сӱӱгени узун ла јилбилӱ јӱрӱм јӱрер арга берген.

Бистиҥ јаш тужыс уур-кӱчтер јок, ырысту болгоны учун адабыска быйанду јӱредис. Ол јакшы ада, таада, карган таада болгон. Улус ол канча јашту болгонын угала, бу ӧлӱмдик јок кижи деп айдыжатан. Је ол бистиҥ адабыс болгон! Ол канча да јашту болзо, 200 те болзо, ол бистиҥ ортобыста болзын деп јаантайын амадап туратаныс.  Оныҥ айылына кирип, чай ичип, куучындажып јӱрерге. Је эмди мынайып качан да болбос! Бис ого јаантайын быйанду јӱрерис ле сӱӱген јӱрегисле ундыбазыс!

Бойыгардыҥ ада-энелеригерге канча да јаш болзо, олорды кичееп јӱрӱгер. Кижиниҥ кӧгӱс-санаазы эмес, а эди-каны карыйт. Олорго быйан айдып, кандый да кӧп иштӱ-тошту болзогор, ајару эдип, кичееп јӱрӱгер. Соҥында олорго ајару этпегем, кичееп јӱрбегем деп санааркап јӱрбеске…

                              О. ОВСЯНИКОВА (Янышкина)

                                Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары