Алтайдын Чолмоны

Эл Курултай: башкаруныҥ ижи шӱӱжилген

13.05.2021

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ кандык айдыҥ 29-чы кӱнинде ӧткӧн сессиязында кӧрӱлген тӧс сурактардыҥ бирӱзи АР-дыҥ башкарузыныҥ 2020 јылдагы ижи керегинде болгон. Ол аайынча отчетты республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин эткен.

Сессияны белетеер ӧйдӧ АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ отчеды Эл Курултайдыҥ ончо комитеттеринде ле фракциялардыҥ јуундарында элбеде шӱӱжилген. Депутаттардыҥ тургускан сурактарына  берилген каруулар Эл Курултайдыҥ окылу сайтында јарлалган.

Ӧткӧн јыл эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедер амадула ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрген эрчимдӱ иштиҥ јылы болгонын Олег Хорохордин јетирӱзинде темдектеген.

2020 јылда Алтай Республиканыҥ бюджедине тӱшкен кирелте акчаныҥ кеми 27,187 млрд салковой болгон, 2019 јылдыҥ кӧргӱзӱзинеҥ бу 21% киреге бийик, бу акчаныҥ 78,5% кайра јандырбайтан акча болгонын тергеениҥ башкараачызы айткан. Республиканыҥ бойы иштеп алган кирелтелердиҥ кеми 30,6% бийиктеген.

«Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазын бӱдӱрерге ле коронавирусту југуш оорула тартыжарга федерал бюджеттеҥ јӧмӧлтӧ эдилгени кирелтелер бийиктеерине камаанын јетирген» — деп, Олег Хорохордин темдектеген.

Бюджеттиҥ чыгымдары керегинде айдар болзо, эҥ кӧп акча су-кадыкты корыырына ла јонјӱрӱмдик политика бӧлӱкке  чыгарылган.

Тергееде промышленный иштиҥ индекси ӧткӧн јылда 121,4% болгон. Пандемияла колбой Сибирьде ле Россияда иштиҥ тебӱзи јабызаган ӧйдӧ Алтай Республика бу ууламјыда кӧргӱзӱлери ӧскӧн озочыл ӱч тергеениҥ тоозына кирген.

Коронавирусту југуш оору јайылганы бир канча кӧргӱзӱлерге, ол тоодо инвестициялык эрчим јабызаарына салтарын јетирген. Ол ок ӧйдӧ республикада кичӱ ле орто аргачылыкта иштегендердиҥ, ол тоодо таҥынаҥ аргачы иштӱлердиҥ  тоозы, 2019 јылга кӧрӧ, 4 муҥнаҥ кӧптӧгӧн. Орто ишјалдыҥ кеми 8,6%, бир кижиге келишкен акча кирелтелердиҥ кеми 5,5%  бийиктеген.

Олег Хорохордин тергееде ишке табыштырылган школдор ло балдардыҥ садтары, ФАП-тар, спорттыҥ тудумдары, јаҥырта јазалган эмчиликтер ле ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик тудумдар керегинде куучындаган. Бу иштердиҥ кӧп сабазы эл ӱлекерлерде темдектелген. Ӱредӱликтиҥ ле су-кадыктыҥ учреждениелерине, агаш ээлемниҥ предприятиелерине јаҥы јазалдар ла техника келген. Коронавирустыҥ пандемиязыла колбой бир канча тудумдарды бӱдӱре тудары 2021 јылга кӧчӱрилген деп, ол айткан.

Республиканыҥ башчызы отчедында тергеелик ле јербойындагы јолдорды јазаган јаан кемдӱ иштер, эл-јон јуртаган јерлерди јарандырар јазал иштер, јурт јерлерди медициналык ла педагогикалык кадрларла јеткилдеерге «Земский доктор», «Земский фельдшер»,  «Земский учитель» деген программалар аайынча ӧткӧн иштер керегинде куучындаган.

2020 јыл республикага, бастыра ороонго чылап ок, коронавирусту југуш оорула тартыжарыныҥ јылы болгон. Бу иште эҥ уур-кӱч јӱк тергеениҥ медициналык ишчилерине келишкенин Олег Хорохордин темдектеген. Ӧткӧн јылда југуш ооруга удурлажар иштерге федерал ла тергеениҥ бюджеттеринеҥ 1,595 млрд салковой акча чыгарылган деп, ол айткан.

2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнине јетире республиканыҥ эл-јонына јетирилген башка-башка бӱдӱм јӧмӧлтӧ акчаныҥ кеми  3,5 млрд салковойдоҥ ашкан. Тергеениҥ эл-јоныныҥ 65% ажыразына јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдилген.

Республиканыҥ башчызы отчедында тергееде турган эҥ курч сурактардыҥ бирӱзи — электројеткилдеш учун тӧлӧмирлердиҥ баазы, оны јабызадары аайынча ӧткӧн иш керегинде куучындаган. Оныҥ јетиргениле, бистиҥ тергеениҥ ле Алтайский крайдыҥ эл-јоны электроот учун тӧлӧгӧн бааны јабызадары аайынча тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ ла Алтайский крайдыҥ башкаруларыныҥ, РФ-тыҥ Минэнергозыныҥ, Минфининиҥ, ФАС-тыҥ турушканыла иш ӧдӱп јат, оны РФ-тыҥ башкарузыныҥ вице-премьери Александр Новак башкарат.

Республиканыҥ башчызы отчедында јаан ајаруны јурт ээлемге эткен. 2020 јылда тергеениҥ агропромышленный комплекси 10,219 млрд салковойдыҥ баазына турар продукция эдип чыгарганын, тергееде бир кижиге келишкени 46 муҥ салковой болгонын ол айткан. Бу кӧргӱзӱ аайынча Алтай Республика Сибирь федерал округта озочыл баштапкы ӱч тергеениҥ тоозына кирип јат. Республиканыҥ јурт ээлемине эткен государстволык јӧмӧлтӧниҥ кеми 2020 јылда 832 млн салковойдоҥ ашкан. Темдектезе, государствоныҥ јӧмӧлтӧзиле  јурт ээлемде иштегендер 146 млн салковойдыҥ баазына турар јаҥы 202 техника алган.

Олег Хорохордин анайда ок республикада туризмди ле цифровой экономиканы ӧскӱрер ууламјылар керегинде элбеде куучындаган. Эл ӱлекерлерде ле тергеениҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазында темдектелген иштерди бӱдӱрери тургуза ӧйдӧ тӧс иш болгонын айдып, ол Алтай Республика «Туризм и индустрия гостеприим-ства» деген јаҥы эл ӱлекерде эрчимдӱ туружарын, инвестициялык ишти эрчимделтерин угускан. Республиканыҥ башкарузы «Ийделӱ Алтай» деген программа јӱрӱмде бӱдерин јеткилдеерин ол айткан.

АР-дыҥ башкарузыныҥ отчетту ӧйдӧги ижи керегинде шӱӱлтелерин партиялардыҥ Эл Курултайдагы фракцияларыныҥ ла тергеениҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ совединиҥ башкараачылары айткан. Олор 2020 јыл коронавирусту југуш оору јайылган јыл болгонын, медишчилердиҥ нерелӱ ижин ле олорго быйанын куучындарында темдектеген.

Баштамы сӧс КПРФ-тыҥ турчыларыныҥ башкараачызы Виктор Ромашкинге берилген.

Башкаруныҥ ижинде  чокым једимдер бар да болзо, бистиҥ партияны ла ӱнбереечилеристи отчет јаан сӱӱндирбейт деп, ол айткан. «Бистиҥ кӧрӱмисле, АР-дыҥ башкарузы јербойындагы эл-јонныҥ јаҥжыгуларын, санаа-кӧрӱмин ле суруларын керекте-бей, сӱреен јаан ајаруны арга-чакту туристтерге амыраар аргалар тӧзӧӧрине эдип јат» — деп, Виктор Ромашкин ајарган. Оныҥ темдектегениле, тергеениҥ јерин туристический кластерлер эдип тузаланары јанынаҥ башкаруда кандый да ээжилер јӧптӧлбӧгӧн. Тургуза ӧйдӧ Турачак аймактыҥ јоны јерин алтын казарга тузаланарын јаратпай турганын коммунисттердиҥ фракциязыныҥ јааны айткан. Эмдиге јетире  аайлалбай арткан курч сурактардыҥ тоозында ол электроот учун тӧлӧгӧн бийик бааларды, Шабалин аймакта јердиҥ сурагын, республиканыҥ сагышту ла иштеер чыдалду кӧп улузы ӧскӧ тергее-лерге иштеп барары улалганын, Караколдыҥ кӧлдӧрине јолдыҥ ӱлекер документтери јок болгонын ла оноҥ до ӧскӧзин адаган.

2020 јылда јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйы аайынча шиҥжӱлердиҥ бирӱзиле, ол РФ-тыҥ 89 тергеези ортодо Алтай Республика калганчылардыҥ тоозында, 83-чи јерде турганын айткан ла КПРФ-тыҥ фракциязы АР-дыҥ башчызыныҥ отчедын јӧмӧбӧгӧнин угускан.

«Единая Россия» партияныҥ фракциязыныҥ баш-караачызы Владислав Рябченко пандемияныҥ ӧйинде республика тӧзӧмӧлдӱ ле турулталу иштегенин темдектеген. Республиканыҥ текши ӧзӱми ичкери јолло барганын, јонјӱрӱмдик тудумдар тудулганын, јеткер јок ло чыҥдый автојолдор аайынча эл ӱлекер једимдӱ бӱткенин айткан.

«Эл ӱлекерлерди јӱрӱмде бӱдӱргенин, сӱрее-чӧптиҥ реформазын бис шиҥжӱбисте артырадыс. Болуп турган керектер ле јӧптӧлгӧн иштер аайынча каруузына бис теҥ турадыс» — деп, ол угускан. Туристический кластерлердиҥ ӧзӱми јанынаҥ тал-табыш элдеҥ озо ол аайынча јартамалду иш эл-јон ортодо ас болгоны учун чыккан, оныҥ учун јондык шӱӱжӱлерди, јартамал ишти элбедери керектӱзин ајарган. Единоросстордыҥ фракцияныҥ турчылары тергеениҥ башчызыныҥ отчедын база јӧмӧп турганын угускан.

«Родина» партияныҥ  фракциязы АР-дыҥ башкарузыныҥ 2020 јылдагы ижи керегинде отчетты јӧмӧгӧнин бу биригӱниҥ јааны Олег Добрынин јетирген.

ЛДПР партияныҥ фракциязыныҥ башкараачызы Дмитрий Софронов  отчет аайынча куучынында Горно-Алтайск калада ла Кызыл-Ӧзӧктӧ школдордыҥ коомой айалгазына ајару эткен. Бу фракция башчыныҥ отчедын база јӧмӧгӧнин угускан.

АР-дыҥ башкарузыныҥ ижи керегинде отчетто јаан ууламјылар аайынча иш јанынаҥ јетирӱ эдилгенин «Справедливая Россия» партияныҥ башкараачызы Александр Груздев темдектеп, республиканыҥ башчызы, Конституцияныҥ гаранты болгон адында, тӧс ајаруны республиканыҥ ичбойындагы политикалык айалгазына ла тергеениҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмине эдер керек болгонын айткан.

Ичбойындагы политикалык айалга керегинде кандый да јетирӱ болбогонын ол ајарган. Тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми керегинде айдар болзо, «тӧс ајару эткен ууламјы туризм болгонын 2019 јылдаҥ бери улайын угадыс, иштеген тӧс ижис дезе јурт ээлем болуп јат» деп, депутат айткан. Башчыныҥ эки катап эткен отчедында агаш ээлем бӧлӱктиҥ ижи керегинде бир де айдылбаганын ол темдектеген.

Александр Груздевтиҥ кӧрӱмиле, туризм республиканыҥ ӧзӱминиҥ  темдектелген ууламјызына келишпей јат ла бистиҥ јурт јерде јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин ле чыҥдыйын бийиктедер суруларды јеткилдеп болбос. Тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ планында баштапкы јерлерде јаан кемдӱ туризмди ӧскӱрери, ого керектӱ инфраструктураны тӧзӧӧри туруп јат ла јурт ээлем јӱк тӧртинчи јерде. 2020 јылдыҥ турулталарыла, эл ӱлекерлерди бӱдӱргени аайынча республика ороонныҥ тергеелери ортодо калганчы јерлердиҥ бирӱзинде туруп јат. Тергеениҥ эмдиги јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱми сӱрекей јабыс кемдӱ деп чотолот. Оныҥ учун башкаруныҥ ижин јакшы деп јӧмӧӧр аргабыс јок деп, Александр Груздев айткан.

Камааны јок депутаттардыҥ биригӱзи 2019 јылда  АР-дыҥ башчызыныҥ отчедын јӧмӧгӧн болгон, 2020 јылдагы иш аайынча кажы ла депутат ӱнин бойыныҥ кӱӱниле берер шӱӱлте јарадылганын Аскар Тулебаев айткан.

«Бис экономикада, аргачылыкта јакшы кубулталар болорына, инвестициялар кӧптӧӧрине, јонјӱрӱмдик ле ук-калыктар ортодо айалга јаранып барарына иженгенис. Је ичбойындагы, кадровый, национальный политика бӧлӱктерде курч сурактар ӧйлӱ-ӧйинде аайлалбай турганын кӧрӧдис» — деп, депутат куучындаган.

Оныҥ темдектегениле, 2020 јыл коронавирус јайылган јыл болгон ло су-кадыкты корыыр бӧлӱк бу ченелтеге белен эмезин кӧргӱскен — эмдер, специалисттер, эмчиликтерде керектӱ јазалдар једишпей турган айалгаларда су-кадыктыҥ республикада министри куурмакту керектер эткени јарталган. Эл-јонныҥ кредит тӧлӱлери јаанайт, аш-курсактыҥ, ЖКХ-ныҥ јеткилдештери учун тӧлӧмирлер бийиктейт. 2020 јылда республиканыҥ иштеер чыдалду 7062 кижизи Тӱндӱкке ле Сахалинге иштеп барган. Президенттиҥ Алтын Кӧл, каладагы 7-чи школ аайынча јакылталары бӱтпей јат, сӱрее-чӧптиҥ сурагы курч турат.

Айдылган критиканы чын оҥдоп, ӧмӧ-јӧмӧ иштеерине кычырадыс, республикада айалга учун бис тӱҥей каруулу болуп јадыс деп, ол угускан.

«Алтай Республиканыҥ Муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ Соведи» ассоциацияныҥ башкараачызы Роман Птицын АР-дыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ 2020 јылдагы ижин јӧмӧгӧнин сессияда айткан.

Ол бюджеттиҥ акчазы, ол тоодо бойыс иштеп алган кирелтелер кӧптӧгӧнин, учреждениелердиҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин быжулаар, транспортный инфраструктураны ӧскӱрер иштерди, јаҥы иштеер јерлер тӧзӧлип турганын, школго јӱрерге јажы јеткелек балдар садиктерле толо кеминде јеткилделгенин темдектеген.

Майма аймактыҥ јааны анайда ок кӧп муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ школдордыҥ туралары эскиргенин ле балдар бадышпай барганын, аймактардыҥ тӧс јурттарында школдордыҥ јаҥы тураларыныҥ ӱлекерлерин белетеер ле олорды тудар сурактар курч турганын айткан. Ӧҥзӱре сурактардыҥ тоозында ол Горно-Алтайскта јеҥилтелерлӱ улуска тура тударга јер берер суракты адаган.

2020 јыл турган сурактарыла эҥ кӱч јылдардыҥ бирӱзи болгон деп, сенатор Владимир Полетаев темдектеген.

Ол тергеениҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ ко-ронавирусту југуш оору јайылган ӧйдӧ билгир ле турулталу ижин темдектеген. Оорула тартыжарга, эл-јонныҥ су-кадыгын корыыр керектерге сӱреен јаан — 1,5 млрд салковой јӧмӧлтӧ — акча чыгарылганын ол аҥылап айткан.

Республикада айалга турумкай, бюджеттиҥ кирелтелери кӧптӧгӧн, орто ишјалдыҥ кеми бийиктеген, јурт ээлем ӧзӱмин јабызатпаган, школдордо ӱренчиктер ончозы изӱ курсакла јеткилделген, Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ ӱлекери белетелип јат деп, сенатор куучындаган.

Алтай Республикадаҥ федерал јаҥга тудулган улуска эмдиги башчыла, башкарула иштеерге эптӱ ле јеҥил болгонын Владимир Полетаев сессияда айткан.

АР-дыҥ парламентиниҥ председатели Артур Кохоев јаан учурлу ууламјыларда једимдӱ ишти темдектеген. Онойдо, тергееде јолдорды ла кӱрлерди тудар ла чыныктап јазаар иштерди, аграр бӧлӱкте госјӧмӧлтӧниҥ кеми бийиктегенин, АПК-ныҥ тӧс учурлу ууламјыларыныҥ ла кичӱ бӱдӱмдӱ ээлемдердиҥ ӧзӱмин айдып, бистиҥ тергееге бу јаан учурлу керектер деп ајарган. Спикер алтай тилди корыыр ла ӧскӱрер программаны јӧмӧӧр иштерди темдектеген, ӧткӧн јылда бу иштерге чыгарган акчаныҥ кеми эки катапка бийиктеген ле алтай тил аайынча таҥынаҥ государстволык программа белетеер јӧп јарадылган.

Мыныла коштой ишти тыҥыдарын некеген ууламјыларды ол адаган, ол тоодо сӱрее-чӧптиҥ тӱбегин, иштеер јаҥы јерлер тӧзӧӧрин, эл ӱлекерлер аайынча бӱтпеген иштерди, калада ла аймактарда јаҥы школдор тударын. Јаан ижемјини бис Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программазына эдип јадыс. Федерал тӧс јер бисти бу суракта јӧмӧӧргӧ белен. АР-дыҥ башкарузына бойыныҥ јанынаҥ программада темдектелген иштерди бӱдӱрерге бастыра арга-кӱчиле албаданар керек деп, Артур Кохоев айткан.

Туристтерди јеткилдеер јерлерди тӧзӧӧри аайынча суракка эл-јонныҥ ајарузы калганчы ӧйлӧрдӧ јаанаганын Эл Курултайдыҥ башкараачызы сессияда темдектеген. «Республиканыҥ эл-јоны јадын-јӱрӱмин јеткилдеп јажына јаткан јерлерин јылыйтар ла бу јерлер инвесторлордыҥ колына кирер чочыдузын айдат. Республикада туризмди ӧскӱрериниҥ концепциязын ла мастер-планды арга јеткенче ачык шӱӱжер, эл-јонныҥ санаа-кӱӱнин, чочыдуларын ла шӱӱлтелерин ајаруга алар керек деп чотойдым. Бу суракта, ар-бӱткенисти корыырын ајаруга алып, сӱрекей чебер болор керек. Туризм бӧлӱкти ӧскӱрер керек, је кыйалтазы јогынаҥ мында јаткан эл-јонныҥ санаа-кӱӱнин чотко алып» — деп, Артур Кохоев угускан.

АР-дыҥ башчызыныҥ отчедын јӧмӧп турганын спикер айткан.

АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин учкаары сӧзинде депутаттарга јолду ајарулары ла шӱӱлтелери, отчетты јилбиркедӱлӱ шӱӱшкени учун быйанын айткан.

Бистиҥ алдыста 2021 јылда эдетен јаан иштер турат ла олорды бӱдӱрерин баштап ийгенис деп, тергеениҥ башкараачызы куучындаган. Президент В. В. Путин быјыл кандык айдыҥ 4-чи кӱнинде Россияныҥ башкарузына ла бир канча тергеелердиҥ јаандарына јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ таҥынаҥ программаларын бӱдӱрерин јеткилдеер јакылта эткен, ол эл-јонныҥ акча кирелтелерин бий-иктедерине ле тӧс капиталга инвестицияларды кӧптӧдӧрине озолой једерин јеткилдеер керек. Мындый јакылта берилген 10 тергеениҥ тоозына Алтай Республика кирген деп, Олег Хорохордин айткан. Оны бӱдӱрери президенттиҥ таҥынаҥ шиҥжӱзинде туруп јат. Биске экономиканы, туризмди, транспортты, инженерный ла коммунальный структураны ӧскӱрер, улус јадар туралар тударын јӧмӧӧр лӧ о. ӧ. иштерди бӱдӱрерин тӧзӧӧр керек.

АР-дыҥ башчызы мастер-пландардыҥ критиказыла јӧп болгонын угузып, олорды шӱӱжери башталып калган ла мынаҥ да ары элбеде ӧдӧрин айткан. Коронавирусла айалга јымжаза ла «Ийделӱ Алтай» программа аайынча иш орныгар.

2021 јыл Алтай Республика тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын, алтай калык Россияга киргениниҥ 265 јылдыгын темдектеген јыл болуп јат. Быјыл анайда ок Госдуманыҥ депутаттарын тудар талдаштардыҥ ла текшироссиялык тооалыштыҥ јылы.

Бастыра темдектелген иштерди бӱдӱрерге, једимдерге једерге јаҥныҥ бастыра кеминдеги айрыларыныҥ эрчимдӱ ле јӧптӱ ижи керектӱ болгонын Олег Хорохордин ајарган.

Светлана КЫДЫЕВА