Алтайдын Чолмоны

Аймактый автономия биске керек пе?

18.05.2021

2021 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде бистиҥ тергееде јаан учурлу юбилей — Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгы темдектелер.

 Мыныла колбой Туулу Алтайдагы автоном областьтыҥ статузын бийиктедери керегинде суракты бистиҥ газет ажыра эҥ озо кӧдӱрген улустыҥ ады-јолын база катап адаарга јараар деп бодойдыс. Олордыҥ тоозында ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарыныҥ экинчи јарымында «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» корреспонденти болуп иштеген С. С. Темеевти темдектеерге јараар. Оныҥ «Аймактый автономия биске керек пе?» деп адалган јаан бичимели бистиҥ газетте 1989 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 10-чы кӱнинде јарлалган. Ондо ол тушта јиит автор бойыныҥ билгирлери јеткенче бистиҥ автоном областьты крайдаҥ чыгарары ла оныҥ статузын бийиктедери керектӱзин јартаарга ченешкен.

Јарлу публицист, политик ле јондык ишчи Владимир Кыдыев 2009 јылда чыккан «Алтайым мениҥ — сызым мениҥ» деп бойыныҥ бичигинде областьтыҥ статузын бийиктедериниҥ сурагын печатьта эҥ озо кӧдӱрген улустыҥ тоозында юридический билимдердиҥ кандидады С. С. Тюхтеневти ле С. С. Темеевти адаган эди. Степан Сузановичтиҥ «Бистиҥ губернский праволорыс кайда?» эмезе «Автономный областьтыҥ статузы керегинде» статьязы Сергей Сарыевичтиҥ бичимелинеҥ бир ай кийнинде де чыккан болзо (12.07.1989 ј.), ондо бу ченемелдӱ юрист областьты республика эдип кубултары керегинде шӱӱлтени юридический, теоретический ле практический јанынаҥ сӱрекей тереҥ быжулаган. Ого ӱзеери С. С. Тюхтеневтиҥ эки страницага шыдар статьязы алтайлап ла орустап «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттерде бир кӱнде јарлалган ла учуры аайынча сӱрекей јаан керек эткенин бис билерис. Оныҥ тап-эрик јанынаҥ сӱрекей тереҥ ле быжу бичилген бу статьязын ол ло айда РСФСР-дыҥ бастыра автоном областьтарыныҥ газеттери јарлаган деп, В. Э. Кыдыев темдектеген эди. С. С. Темеевтиҥ бу бичимели 32 јыл кире ӧй кайра јӱк ле «АЧ» газетте алтай тилле кепке базылып чыккан, је андый да болзо, ол областьтыҥ статузын бийиктедери јанынаҥ суракты элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ажыра ачыгынча тургускан эҥ баштапкы статьялардыҥ тоозына кирет. Бӱгӱн бу тӱӱкилик статьяны такып кепке базып јадыс.

Бӱгӱн нациялар ортодо колбулар керегинде куучын бастыра ороон ичинде ӧдӱп јат. Јаан да, кичинек те албатылар јаҥырта тӧзӧш берген јайымды тузаланып, канча јылдардыҥ туркунына туй базылып эмезе ајаруга алынбаган сурактарын кӧдӱрип, олордыҥ аайы-бажына чыксын деп некегилейт.

Бистиҥ албатыныҥ ондый сурактарыныҥ бирӱзи — областьтыҥ автономиязы керегинде. Бис Алтайский крайга киргенистеҥ бери бежен јылдаҥ ажыра ӧй ӧтти. Бу ӧйдиҥ туркунына край Туулу Алтайдыҥ социально-экономический ӧзӱмине чек болуш јетирбеди деп айдар арга јок. Темдектезе, тургуза ӧйдӧ областьта иштеп турган бийик ӱредӱлӱ специалисттердиҥ кӧп сабазы Барнаулдыҥ ӱредӱлӱ заведениелерин божоткон улус. Је автономный областьтыҥ экономиказын кӧдӱреринде, оныҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарында край билдирлӱ болуш этпегени бӱгӱн база кӧрӱнип јат. Улустыҥ јадыныныҥ кемиле бистиҥ область, ороонныҥ ӧскӧ јерлерине кӧрӧ, тыҥ соҥдоп јат. Улаган ла Кош-Агаш аймактардыҥ јурттарына эмдиге јетире тӱни-тӱжиле кӱйер государственный электроот јеткелек. Керек электроэнергия јетпей турганында эмес.  ЛЭП-ти бойыныҥ ӧйинде тартпаганында. Тураны јарыдып, телевизор кӧрӱп, сооткыш иштедип отурарга биске электроэнергия качан да болзо једер. Алтайыстыҥ эҥ јаан байлыктарыныҥ бирӱзи — агаш, оны кӱӱн-кайрал јогынаҥ кезип, областьтыҥ јеринеҥ чыгара тартып апарганы ар-бӱткенибиске сӱрекей јаан јылыйтулар этти. Облисполкомныҥ 1989 јылдыҥ 1 январинеҥ ала мӧшти кеспес деген јӧби агаш хозяйствоныҥ крайдагы башкартузын сӱӱндирди деп туругар ба? Јок ло болбой.

Туулу Алтай крайдӧӧн лӧ ӧскӧ дӧ јерлер јаар јурт хозяйствоныҥ ла ар-бӱткеннеҥ иштеп алган сырьены тартып, јеҥил баала садала, оноҥ ойто бу ла сырьедоҥ эткен эдимдерди 3-4 катап бийик баала садып алып турганы бӱгӱн экономист эмес тегин де кижиге јарт. Сок јаҥыс городыс Горно-Алтайскта јербойыныҥ сырьезыла иштеп турган оҥду бир де промышленный предприятие јок деп айтсабыс, јастыра болбос. Гардин тюль тӱӱр, кийим кӧктӧӧр, бӧс согор фабрикалар бӧсти, учукты канча муҥ километр ыраакта турган јерлердеҥ экелип иштегилейт. Тере уужап тондор кӧктӧйтӧн, ноокынаҥ, тӱктеҥ эдимдер эдетен предприятиелер кайда? Мал сойотон эткомбинат јӱк ле Сускуда бар, оныҥ да ийде-кӱчи уйан. Ондый комбинаттар Оҥдойдо, Кан-Оозында, Акташта болгон болзо, мал-ашты ыраак јерлерге айдабай, кинчектенип, машинала тартпай, јуугында ла сойып, ичи-карынынаҥ алтай аш-курсактар белетеп отурар эдис.

Эмди кӧрӱп турар болзо, бистиҥ область крайдыҥ байа бир «сырьевой придаток» дейтен коштончызы болуп калган. Сырье јеҥил баала барып јат, оныҥ учун областька экономический јанынаҥ байыырга кӱч. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ область јылдыҥ ла государстводоҥ дотация алат. Бастыра бӱдӱмдерле иштеп алып турган акчабыс, чыгымдап турганыска кӧрӧ, ондор миллиондор салковойго ас. Кандый ла отрасльды алзабыс, ол областьта, ого ӱзеери крайда башкараачы аппаратту. Ишмекчи ӧмӧликтердиҥ иштеп алган акчазы олордо отурган ал-камык аппаратчик-чиновниктердиҥ ишјалын тӧлӧӧрине база ӱлелип јат. Бийиктей турган органдар ӧмӧликтердиҥ астамыныҥ канча кирезин айрып аларын бойлоры тургускылап турганын ајаруга алзабыс, керектиҥ аайы јартала берер. Темдектезе, туризм ле экскурсиялар аайынча областной советтиҥ иштеп алган акчазын кайдаар эдерин мындый ла краевой совет кӧрӧт. Аҥ ӧскӱрер совхозтордыҥ кӧп сабазы Туулу Алтайдыҥ јеринде, је олорды башкаратан биригӱ дезе Барнаулда. Алдында областьтыҥ агропромкомитеди крайдыҥ агропромкомитедине кӧнӱ башкарткан. «Туулу Алтай» деп агропромкомбинатты тӧзӧгӧни крайдаҥ камаанду болорын эмеш астатты ошкош. Бу агропромкомбинат эмди ӧскӧ ороондордыҥ фирмаларыла таҥынаҥ бойы чике колбулар тургузып садыжар аргалу.

Мен экономист эмес, је тегин кижиниҥ кӧзиле кӧрзӧ, крайдыҥ башкартузына кирип, бистиҥ областьтыҥ экономиказыныҥ ӧзӱп келгениниҥ кыска итогторы мындый. Бу кӱч айалгадаҥ чыгатан јол јаҥыс — иштеп алып турган сырьены бойыста перерабатывать эдип,  белен продукция чыгарар керек. Је байа бир «гигантомания» деген немениҥ кийнинеҥ сӱрӱшпей, јаан эмес предприятиелер тӧзӧзӧ, торт болор. Ол тушта јербойыныҥ улузы да ишле јеткилделер.

* * *

Эмди сурактыҥ политический јанын кӧрӧли. В. И. Ленин бойыныҥ национальный сурактарга учурлалган иштеринде јаан да, кичинек те автономиялар элдеҥ ле озо јербойындагы албатыныҥ јилбӱлерин корыырына тӧзӧлип јат деп темдектеп, «национализм» ле «великорусский шовинизм» деген немелердиҥ чочыдузына ајару эткен. Улу башчы ӧлгӧн кийнинде оныҥ тургускан национальный политиказыныҥ ээжилери ончо республикаларда бузулып башталган. Баштапкы јерге «экономический кӧргӱзӱ», «план», «вал» деген немелер чыгып, ийде-кӱчтӱ јаан министерстволор ло ведомстволор тоозы кӧп тӧ, ас та албатылардыҥ азыйдаҥ бери јаткан јерлерин быјарзыдып, ӱреп, олордыҥ бойлорын чаксырадары кӧптӧй берген.  Автономия тӧзӧгӧн калык мындый айалганы јарадып турган ба, јок по, оныҥ келер ӧйдӧги салымы кандый болоры кемди де санааркатпайтан. «Планды бӱдӱрерге кандый ла эп-сӱмелер јакшы, бистиҥ кийнистеҥ ӧлӧҥ дӧ ӧспӧзӧ алдырбас» деген шӱӱлте ончо «ар-бӱткенди бактыраачылардыҥ» бажына бек кирип калган. Мындый экономический политиканаҥ эҥ ле тыҥ Тӱндӱктиҥ оок албатылары шыралаган. Бӱгӱн олордыҥ кӧп сабазы јоголордыҥ бери јанында туруп јат. Ханты-Мансийский автономный округка јарым миллионго јуук нефть казаачылар келгенинеҥ улам, бу автономияны тӧзӧгӧн хантылар текши эл-јонныҥ тоозыныҥ 1,9, мансилер дезе 1,2 проценти болуп калган. Јаан-јаан стройкалар ла башталза, бис те мындый айалгага кирип каларыс.

* * *

РСФСР-дыҥ автономный областьтары (олордыҥ тоозы беш) бастыразы крайларга кирет. Бистиҥ область административный јанынаҥ бастыра керектерде Алтайский крайдаҥ камаанду. Барнаул Туулу Алтайды бу ла коштой јаткан Красногорский, Алтайский, Солонешенский райондордоҥ бир де аҥылабай башкарып јат. Областьтыҥ башкараачыларында кандый бир сурактарла кӧндӱре РСФСР-га чыгар арга бар. Је олор бу арганы ас тузаланатан ошкош, нениҥ учун дезе крайдыҥ јаандары олордыҥ бажы ажыра эдилген баштаҥкайды колчабыжула уткыбазы јарт. Башкараачы ишке кирип јаткан кижи озо баштап партияныҥ обкомыныҥ ла облисполкомныҥ ал-камык кыптарын керип јӧптӧжип, оныҥ кийнинде кыйалтазы јоктоҥ крайга барып, «је» алар учурлу. Былтыргы јылдыҥ башталганында мен городто ВЛКСМ-ныҥ Оҥдойдогы райкомыныҥ баштапкы качызы Сергей Тархановко јолыккам. Ол КПСС-тыҥ обкомына «утверждение» деген неме ӧдӱп келген эмтир. Мында оны «баштапкы качы болуп иште» деп јӧптӧйлӧ, Барнаул јаар ийгилеген. Эртенги кӱнге билет алып алала, городто конгон. Барнаулдӧӧн автобусла барган кижи бир кӱнге ойто эбирип келбес, ондо база конорго келишкен. Кайра келеделе, городто база бир кӱн конгон. Мынайып, бир ле кижи 4-5 кӱнге чыгара јорыктаган, командировочный акча чыгымдаган, автобуста пассажир болгон. Айла, ол јаандар «утверждениеге» келген улуска 2-3 ле сурак береле, божодып ийетен эмтир. Комсомолдыҥ качызын мынайда јӧптӧгилеп турарда, партийный, советский ишчилер болорго турган улус канча кире маҥтаткылайт не?

Ол эмезе ол ло партийный, профсоюзный, комсомольский конференцияларды, ӧскӧ дӧ јаан јуундарды алалы. Озо баштап јӱстер тоолу делегаттар Горно-Алтайскта јуундажар. Оноҥ мында ла краевой конференцияныҥ делегаттары тудулар. Бу улус эртенгизинде Барнаул јаар барат. Ондо јуундажарга база бир кӱн керек. Оноҥ ойто јаныш кайда… Ыраак јерлерде јаткан улуска мынайып бир неделе јуундажып, јорыктап јӱрерге келижет. Коштой јаткан Кемеровский область чылап, кӧндӱре РСФСР-га кирген болзобыс, керек областной ло јуунла божоп калар эди. Ал-камык улус ижин де тутатпас, командировочный акча да кӧп чыгымдалбас, гостиницаларда јерлер де болор. Оору кижиге келген эмезе бойыныҥ керектериле јӱрген айылчыга Барнаулдыҥ гостиницаларынаҥ јер аларга сӱрекей кӱч. Олордо јуундарга, јӱзӱн-јӱӱр курстарга келген командировочный албаты толуп калган.

Край административно-бюрократический башкартуныҥ системазында биске база бир артык звено болуп јат. Алтайский крайдыҥ јери јаан, албатызыныҥ тоозы ӱч миллионго јуук.

«Алтайская правда» газет бистиҥ областька учурлалган материалдарды каа-јаада ла салып јат. 1989 јылдыҥ баштапкы январине јетире бӱткӱл областька бу газеттиҥ јӱк ле 1093 экземпляры таркадылган. Областной газеттердиҥ кычыраачыларыныҥ тоозы 35 муҥнаҥ кӧп болгон.

* **

База бир ајаруга алгадый сурак — партияныҥ Туулу Алтайдагы обкомыныҥ баштапкы качызы КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ члени де, ого кандидат та эмес. ЦК-га крайдыҥ адынаҥ јӱк ле бир кижи – партияныҥ крайкомыныҥ баштапкы качызы кийдирилген. РСФСР-диҥ тегин областьтарыныҥ баштапккы качыларыныҥ бастыразына јуугы КПСС-тиҥ Тӧс Комитединиҥ члендери. Областьтыҥ статузын бийиктедип алзабыс, байла, керек ӧскӧлӧнӧр.

Је крайдыҥ «колы» эҥ тыҥ областьтыҥ партийный ла советский органдарыныҥ башкараачыларын тудар тушта билдирип јат. 1947 јылдаҥ бери КПСС-тыҥ автономный областьтагы обкомыныҥ баштапкы качызына јербойындагы албатыныҥ тилиле куучындап ла кычырып билер кижи тургузылбаган. Ол ӧйлӧрдӧҥ ала бой-бойлорын солып иштеген баштапкы качылардыҥ кӧп сабазы областька тууразынаҥ келген улус. Мындый «ченемел» эмди де улалганча. Јӱк ле калганчы ӧйлӧрдӧ облисполкомныҥ су-кадык аайынча ла тӧзӧмӧл бӧлӱктериниҥ јаандарына, оныҥ председателиниҥ идеологияныҥ сурактарын башкаратан заместителине, партияныҥ обкомыныҥ государственно-правовой бӧлӱгиниҥ јаанына крайдаҥ экелген улус отургызылды. Бистиҥ область кезик улуска бир эмеш иштейле, ӧрӧ «калыйтан» трамплин ошкош. Ол эмезе КПСС-тыҥ обкомыныҥ јурт хозяйствоныҥ сурактарыла иштейтен качызы канайда тудулганын эске алынып ийели. Партияныҥ горкомыныҥ ла райкомдорыныҥ баштапкы качылары КПСС-тыҥ обкомыныҥ бюрозында бу јамыга А. В. Илаковты тургузар деп шӱӱлте эткендер. Је крайкомныҥ баштапкы качызы Ф. В. Попов дезе озолондыра бистиҥ јаандардыҥ бажы ажыра Тӧс Комитетле бу ишке ӧскӧ кижини тургузар деп јӧптӧжип койгон. Мынаҥ улам блааш-тартышту куучындар болуп, конференцияныҥ ижи эки катап токтодылганын былтыр декабрьда оныҥ ижинде турушкан делегаттар билер. Учы-учында нӧкӧр Попов бистиҥ јаандардыҥ кӱӱнин «сындырып», обкомныҥ качызына бойыныҥ кандидатуразын туттуртып салган. Эмди КПСС-тыҥ тӧрт качызыныҥ јӱк ле бирӱзи алтай.

Алдынаҥ бери улалып келген мындый кадровый политика јербойыныҥ специалисттерине ӧрӧ ӧзӧргӧ бербей јат. Оныҥ да учун бӱгӱн облисполкомныҥ председательдериниҥ беш-алты заместительдериниҥ ортозында бир де алтай кижи јок, бӧлӱктерди башкаргандардыҥ тоозында јӱк ле эки кижи бар эмтир. Аймак(гор)исполкомдордыҥ 10 председателин алзабыс, мында сок јаҥыс Г. П. Сумин иштейт. Горно-Алтайсктыҥ горисполкомыныҥ аппарадында иштеп турган 20-неҥ ажыра улустыҥ ортозында 2, партияныҥ горкомыныҥ 19 ишчизиниҥ тоозында 4 алтай кижи иштеп туру. Бу органдарда иштегедий бийик ӱредӱлӱ улус табылбай турган деп бӱдерге кӱч. Край бир колыла биске кадрларды белетеп береле, экинчи колыла олорды ӧрӧ ӧскӱрбей тудуп турган немедий.

Облисполком бойыныҥ јуунында бистиҥ областьты крайдаҥ чыгарары керегинде јӧп јарадала, оны Москва јаар аткарып ийгенин бистиҥ кычыраачылар билер. Мындый шӱӱлтени јарадып тургандар алтай да, орус та, ӧскӧ дӧ укту улустыҥ ортозында сӱрекей кӧп. Бу сурак, байла, КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ нациялар ортодогы колбуларга учурлалган Пленумында кӧрӱлер. Мен сананзам, ондо оок автономиялардыҥ бастыразыныҥ статузы бийиктедилер. Јаҥыс ла бойыс керекти ӱребеектер. Оноҥ ӧскӧ эмди ле «край јоктоҥ бис неме болбозыс, айрылзабыс, Бийск биске электроэнергия берерин токтодып койор, темир јолды тузаланарга бербес» деп айдыжып турган улус бар. Мындый улуска јаҥыс ла каткырардаҥ башка. Мында СССР-даҥ айрылып јаткан улус јок ине, бис тӱҥей ле РСФСР-дыҥ ичинде артып каларыс.

Крайдыҥ бир кезек башкараачылары областьты айрыыр деген шӱӱлтеле база јӧп эмес. Олор «Туулу Алтай тегин де дотацияда, край јоктоҥ там ары тӧлӱге тӱжер» деп айдышкылайт.  Бого удурлажа мынайда айдар кӱӱним бар: «бис слерге экономический балласт болуп турган болзобыс, слер бисти ычкынбай не тудунып туругар, ары божодып ийеле, јайымданып алыгар».

С. ТЕМЕЕВ