«Албатыга тузалу иш кӧндӱгет»

18.05.2021

Алтай Республика јуртээлемдик тергее болордо, кӧп саба улус јурт јерлерде јуртайт. Оныҥ учун јурт јердиҥ эл-јоныныҥ јӱрӱми керегинде куучынысты улалтып, бӱгӱнги бӱгисте Јабагандагы јурт јеезениҥ јааны Карчага ЕЛТОКОВЛО ӧткӧн куучын-эрмекти јарлайдыс.

—Карчага Петрович, калганчы јылдарда тергеебистиҥ јурттарын јиит, орто јашту башкараачылар башкарып турганын кӧрӧдис. Бу сӱреен јакшы солунта деп айдар керек. Кажы ла керекти, ишти алза, калыктыҥ «Ӱйени ӱйе солыыр» деген укаа сӧзи бойыныҥ јерин табып алып турганы илезинеҥ кӧрӱнет. Јуртты башкарары јеҥил керек эмес. Бу ишке канайда келгенеер? Бойоор керегинде тоолу сӧс?

—Мен тодош сӧӧктӱ кижи болорым. Јабаган јурттыҥ јурт јеезезин башкарып келгеним 2,5 јылдаҥ ажа берди. Јабаганныҥ јурт јеезезине Јабаган-Бажы, Оро јурттар база кирип јат. Бу эки јурт улустыҥ тоозыла да, турган јериле де кичинек јурттар деп айдып болбозым. Албатызы кажы ла јыл кӧптӧп јат. Јабаганныҥ бойында бӱгӱнги кӱнде канча кижи јуртап турган чокым тоолорды болотон тооалыш берер болбой, байла. Текшилей алза, тоозы 1400 кижинеҥ 1700 кижиге јетире јаантайын кубулып барат. Кем де јӱре берет, кем де ойто тӧрӧл јериндӧӧн јанып келет.

Јурттыҥ јаанына барар деген амаду куру јердеҥ туруп келбеген деп айдар эдим. Эне-адам Петр Михайлович ле Любовь Егоровна Елтоковтор Јабагандагы совхозтыҥ нерелӱ койчылары болгон. Адамныҥ тӧрӧл јери Кайсын јурт. Энем — Јабаганныҥ кижизи. Бис эне-адамда беш карындаш. Мен — эҥ ле јааны. Тогус класстыҥ кийнинеҥ Горно-Алтайскта ӱренгем. Черӱге барала, РВСН-да (ракетные войска) механик-водительдердиҥ јааны болгом.

Озо баштап јурттыҥ ижин башкарар деген санаа менде бир де болбогон. Је эне-адамныҥ јуртта јадып турган туразы јеткерге кирерде, мындый санаага келгем. Бистиҥ тӧрӧл оромыс болгон Луговой оромдо электрооттыҥ ӧткӱргени једикпестерлӱ болгонынаҥ улам јаантайын ла электроот ӧчӱп турар, ол эмезе там ла кызыда иштеп турар болгон. Ол кӱн мен Горно-Алтайскта иш аайынча јӱргем, је та нени де сескен болбойым — јанар ла кӱӱним келген, јанып ийгем. Чике бу ла тӱн эне-адамныҥ туразы электроотто бузулыш болгонынаҥ улам кӱйӱп калган. Бу ла тӱн мениҥ балдарым эне-адамла кожо болгон не… Је кудайдыҥ алдына, бис олорды, эне-адамды аргадап алганыс. Оныҥ кийнинде ле мен оромныҥ улузын јууп, база мындый јеткер болбозын деп, јаандардаҥ болуш сурап, бойыс та акча-манатты јууп, кем кандый аргазыла болужар аргалу — тузаланып, оромныҥ электроот ӧткӱретен тӧҥӧштӧрин јаҥыртарын, эмиктерин солыырын некегенис, электриктерди «эжиктегенис». Карын, улуска јеҥилте болуп, электроотты ӧткӱрери бастыра јаҥыртылган, солунган. Бу учуралдыҥ кийнинеҥ эне-адабыска болуш эдип, Кан-Оозынаҥ тура садып бергенис. Мен билелӱ, ӱч бала чыдадып јадыс. Эш-нӧкӧрим «Јабаган» СПК-да кадрлар аайынча иштейт.

—Јабаган јурт јеезениҥ бӱгӱнги курч сурактары кандый? Јурттыҥ, аймактыҥ депутаттары бу сурактарды бӱдӱрерге болужын јетирет пе?

—Јурттыҥ улузыныҥ сурактары качан да астабайтанын билерис. Јаскыда — јаскы сурактар, јайгыда — јайгы сурактар. Кӱс ле кыш керегинде айтпай да јадым. Кышты ӧткӧн соҥында келер кышка белетенип јадыс.

Јурт јеезениҥ јааны кижи јаҥыскан бойы бастыра ишти бӱдӱрип болбос деп темдектейдим. Мында албаты туружып, бир уунда болужып, јӧмӧжип турза, иш те тӱрген барып, бӱдӱп јат. Бисте јурт јеезениҥ Совединиҥ депутаттары бар. Аймак советте эки депутат иштеп јат. Олор —Амыр Андреевич Калташев, Владимир Митрофанович Букачаков. Аймактыҥ депутаттары јурт јеезениҥ бар сурактарына болужын јетирип, јакшы керектерде туружып јат деп айдар эдим. Јурттыҥ бойыныҥ да, улустыҥ да сурактары аайынча мен депутаттарга јаантайын баштанадым. Бӱгӱнги кӱнге јетире олордоҥ «јок» деп каруу укпадым. Акча-манадыла болзын, аргазыла болзын — јӧмӧгилеп ле јат.

Онойдо ок бистиҥ округла Эл Курултайда депутадыс Г. Н. Пильтин база болужын јетирет. Тӧрӧл јериниҥ албатызынаҥ туура кӧрбӧй јат. Јабаган — тергеелик кӧп башкараачылардыҥ тӧрӧли ине. Эмди угы-тӧзи Кан-Јабаган болгон Э. А. Ялбаковко до кезикте баштанарга келижет. Онызы јакшы деп сананып јадым. Кижи кайда ла јӱрзе, кем де болзо, тазыл-тамыры тӧрӧлиле тудуш.

Јабагандагы јурт јеезе аймакта, тергееде болуп турган јаан керектерде (культурада, спортто, јондык керектерде) јаантайын туружып јат. Бистиҥ балдар «балдардыҥ сады», «школ» деген ууламјыларла база кӧп јилбилӱ кӧрӱлерде јеҥӱчилдер болуп чыккан. 2020 јылда коронавирусла кожо кӧп јаан керектер ӧткӱрилбей, токтодылган болгон. Је онлайн-кӧрӱлер сӱреен кӧп болгонын темдектеер керек. Школдыҥ ижин Раиса Ӱрзеевна Каймина, балдардыҥ садыныҥ ижин Айана Николаевна Иванова једимдӱ башкарадылар.

Бӱгӱнги кӱнде эҥ ле тӧс сурактардыҥ бирӱзи ойто ло катап ол сӱрее-чӧп керегинде туруп јат. Јурттыҥ Кызыл-Таш деп адалган јеринде ле айландыра јерлер сӱрее-чӧпкӧ кӧмӱлген. Эмди бис оны бастыра ишмекчи ӧмӧликтерле кожо, јурттыҥ арткан да улузын јууп, арчыырыс. Арутап алган кийнинде сӱреени кӧптӧтпӧй, јаантайын ајаруда тударга келижер. Нениҥ учун дезе салкындарла кожо бу сӱрее-чӧп айландыра јерлерге јайылып турганы коомой.

База бир јаан сурак јерлерле колбулу. Јабагандагы СПК-ны Марат Ногонов удурумга башкарып јат. Бис јурт јерде јаткан учун, јуртыстыҥ јерлерин сатпаска, јылыйтпаска чырмайар учурлу. Јери јок арткан кижи оноҥ ары канайда јӱрер? Ол ло јуртээлемдик пайлу 35 кижи јери јок артса, олордыҥ бала-барказы кийнинде кайда барар? Уй-малын канайда ӧскӱрер? Алтай улус уй-мал ӧскӱрбезе, азыранып болбос деген чындык анчада ла бӱгӱн кызу тура берген. Јерлерле садыжып турган улус бӱгӱн де бар, садылган да јерлер бар. Је бис јерлер сатпас деп чике иш ӧткӱрип, улуска јартап јадыс. Таада-јааналарыс бойыныҥ јеринде канайда иштеген, бис онойдо ло ок иштеп, тӧрӧл јеристи балдарыска артыргызып койор учурлу.

Јошкын ийттердиҥ сурагы курч турганча. Улусты туткан да учуралдар бар. Эмди тургуза бу сурактарды ээлерине штраф салып бӱдӱредис, олорло куучын-эрмек ӧткӱредис. Оноҥ ӧскӧ арга јок. Ӧлтӱрерге јарабас.

Јурт Советтиҥ депутаттары керегинде айдар болзо, текши сурактардаҥ туура калбай, иштенип турган деп мен Алевтина Николаевна Тугудинаны (ФАП-тыҥ јааны), Елена Юрьевна Оштушеваны, Владимир Михайлович Суминди, Людмила Альбертовна Чурупованы, Айдар Анатольевич Арбаковты адаар эдим. Ветерандардыҥ тоозынаҥ Галина Николаевна Алексееваны темдектеп ийер керек. Јаан улус ченемелдӱ ине. Ветерандар болужарга јаантайын белен. Онойдо ок аргачы Алексей Васильевич Кайгородов бар аргазыла јаантайын болужат. Јурт јеезеде ээлемдик сурактарла кожо клубтыҥ да ижи јаан учурын ойноп турган ине. Јурт СДК-ныҥ башкараачызы Любовь Петровна Куспекова куучын-эрмекке удура барар, јилбӱлери јаан ла кӧрӱм-шӱӱлтези элбек кижи. Оныҥ да учун культураныҥ ууламјызы аайынча Јабаган аймакта да, тергееде де учында артпай турганы ол.

Текши сурактарды бӱдӱрерге болужып турган улусты адап турала, мен јурт башкартуда иштенип турган специалист-ишчилерди — Елена Юрьевна Кеденованы, Наталья Алексеевна Кабинаны, Вера Ивановна Кармандаеваны, Светлана Леонидовна Мухортованы, Айана Талбыевна Яжнаеваны, Учур Лаврентьевич Аксантаевти, кочегарлар Сергей Борбуевти ле Игорь Ютановты — темдектеер эдим. Јурттыҥ, јеезениҥ, јеезеде јаткан албатыныҥ бастыра сурактары чике бу улустыҥ ижи ажыра бӱдӱп јат. Онызы јаан учурлу.

Јабаган-Бажы, Оро јурттарда јаткан улустыҥ сурактары база кӧп. Бу јурттар тӧс јолдоҥ эмеш туура да турган болзо, ондо иштеҥкей ле кӱӱни ачык улус јуртап јат. Бу да јурттарда «иш кайнап јат» деп айдарга јараар. Ӧткӧн јылдарда Јабаган-Бажында ла Ородо оромдорго электроот ӧткӱргенис. Јурттардыҥ клубтары база јакшы иштейт. Јаҥыс ла кӱч сурак Интернет јок болгонында. Бӱгӱн анчада ла јашӧскӱрим Интернет јогынаҥ јӱрӱп болбой јат. Кыш болзын, јай болзын: јашӧскӱрим, балдар интернет колбу «тудуп» аларга болуп, одоштой турган кырлар, сас јер јаар јаантайын барып турганы чочыду болуп калды. Анчада ла балдар јанынаҥ алза, коркымчылу айалга. Оныҥ учун јурт јеезе аймактыҥ јааныныҥ алдына бу суракты тургускан ла быјылгы јылда јыл туркунына интернет колбу тургузатан иш ӧткӱрилип калар деп иженип јадым.

—Куучыныс чике ле Јеҥӱниҥ байрамыныҥ алдында болордо, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандарыныҥ эземине учурлалган иш канайда ӧдӱп турганын куучындап берзегер?

—Бистиҥ јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандарына учурлалган мемориал-памятникти орныктырып јазаарына Алтай Республиканыҥ сенаторы Владимир Полетаев болушкан болгон. Эмди јурттыҥ бастыра ветерандарыныҥ ады-јолын бичиген мемориал јакшы айалгада туруп јат. Кажы ла јыл бис оны арутап, чыныктап, јаҥыртып јадыс. Ӧткӧн јылдарда гран-кыйуда јуулашкан черӱчил-ветерандар гран-кыйуда јуучыл молјузын ӧткӧн лӧ јуучыл керегин бӱдӱрип тура, ак-јарыктаҥ барган гран-кыйучылардыҥ ады-чуузын кереестеген памятник-мемориал тургузарга кӱӱнзеген. Бис јерди берип, болужысты база јетиргенис. Быјылгы јылда мындый ок кӱӱнин талайчылар чыгара айткан. Бис јӧмӧжип, памятник-монументтер кайда туратанын јӧптӧжип, јерди бергенис. Быјылгы Јеҥӱниҥ кӱнинде талайчылардыҥ кереес-памятниктерин ачатан кӧдӱриҥи ӧткӧн.

—Карчага Петрович, Јабаган јурт спортто једимдериле сӱреен арга-кӱчтӱ јурт болгон. Бӱгӱн спорт аайынча иш канайда ӧдӱп туру?

—Јабаган спорт аайынча бойыныҥ јеҥӱлерин улалтканча. Грек-рим кӱрешле балдарды ады-чуузы чыккан тазыктыраачы Станислав Васильевич Таин ӱредет. Самболо — јайалталу тазыктыраачы Амаду Мылтыкович Мякишев. Онойдо ок футболло, волейболло, теннисле, аттыҥ маргаандарыла ижис барып јат. Јурттыҥ спорт аайынча методисти Айтана Васильевна Селешева једимдӱ иштейт. Эмди бистиҥ алдыста јаан учурлу керек бар, ол — тергеелик Эл Ойын. Оныҥ учун спортто до, культурада да эҥ ле једимдӱ улузыс Ойындарда туружып, аймактыҥ ады-чуузын једимдӱ корыыр. Ол база јаан иш деп темдектеер эдим. Бу мындый текши керектерде, јурттыҥ ады-чуузын чыгарар учуралдарда болужып, јӧмӧжип турган улус бар болгоны јакшы деп канайда айтпас. Темдектезе, аргачылар Виктор Митрофанович ле Вадим Митрофанович Букачаковтор, Изольда Арбаева, Айдар Ильич Пильтин… Олордыҥ болужыла јурттыҥ канча кире кӧп сурагы бӱткен, аайына чыккан. Бу улуска јаҥыс ла быйан айдар керек. Айла, олор ончозы ла спортчы улус болгонын канайда темдектебес. Онойдо ок јаан јашту улуска амырайтан, спортло тазыктырынатан кыптар ачар кӱӱнис бар. Ондо јӱгӱрер дорожкалар, шатра ла шахмат ойноор јерлер, бильярдтыҥ столдоры турар учурлу. Келер ӧйдӧ бу амадубыс бӱдер деп иженип јадым.

А. МАЙМАНОВА эрмектешкен

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина