Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтайда – скифтердиҥ ээлӱ ийдези

18.05.2021

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде «Алтайдыҥ скифтери. Ийделенгени» («Скифы Алтая. Пробуждение») деген кӧрӱ кандык айдыҥ 30-чы кӱнинде кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылды.

Ады-јолдоры элбеде јарлу эки јурукчы, эки нӧкӧр Николай Марци (Новосибирск) ле Ерболат Нуриманов (Кош-Агаш) солун ла јаан кӧрӱзинде Алтайдыҥ скифтериниҥ  ӱргӱлјикке тӱӱки болуп арткан куулгазын ла кайкамчылу телекейин кӧргӱзет. Скифтер от-калап, ийделӱ-чакту ла кемге де бажын бербеген, кемге де бакпаган кӧчкӱн эл-албаты болгон. Шак олор Евразияныҥ кӧс јетпес кӱнбадыш ла тӧс чӧлдӧрин бийлеген. Алтайда скиф баатырлардыҥ, јуучылдардыҥ, каандардыҥ таш кереестери, кӧжӧӧ таштары, корумдары, темдектезе, Пазырыкта, Башадарда, Шибееде, Уландырыкта, Ӱкекте ле оноҥ до ӧскӧ јерлерде бар. Ӱргӱлјик кереестер телекей кеминде јарлу ла олордыҥ кажызына ла јилбӱ јаан.

Эки јурукчыныҥ кӧрӱге тургузылган јайаандык иштериниҥ амадузы јаҥыс –. Алтайда бистиҥ ӱргӱлјинеҥ озо чактарда јуртаган албатылардыҥ, ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ, ук-тӧстӧрдиҥ чӱмдемел сӱр-кеберлерин бойлорыныҥ ижи ажыра кӧргӱзери. Јурукчылар кӧрӧӧчилерге кӧскӧ кӧрӱлбес, је ӧзӧгиле, ич-телекейиле сезер, кӧрӧр  телекейдиҥ эжигин ачат. Куулгазын ол сезимдерге аҥылу, ээлӱ, ийделӱ бӱдӱм берет. Бу иштердеҥ кӧрӧӧчилер чын ла јиргилјин-куулгазын эки телекейдиҥ бой-бойыла колбузын кӧрӧт.

Алтай Республикада Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ талалык бӧлӱгиниҥ правлениезиниҥ турчызы Владимир Ельников јурукчы-коллегаларын солун кӧрӱниҥ ачылтазыла уткуды. Оныҥ темдектегениле, скифтердиҥ темазы  эки јурукчыныҥ јайаандыгында аҥылу јерде турат. «Олор бойыныҥ кӱнӱҥги јӱрӱминде скифтердиҥ ӧйиле колбулу, ол ӧйди эзеткен элестерди ајарулу бедиреп, шиҥдеп, тӱҥдештирет, табат. Бого ӱзеери Ерболат Нуриманов Ӱкекле коштой јерде јадат, иштенет, јуранат. Мында дезе кайа таштарда сӱрекей  кӧп јуруктар да, онойдо ок јебрен корумдар, кезер таштар, кӧжӧӧ таштар да бар. Николай Марциге кӧрӱниҥ темазы база јуук, таныш ла кару. Эки јурукчы санаттыҥ, кеендиктиҥ болужыла ӧткӧн ӧйгӧ бойлорыныҥ аҥылу кӧрӱмин, сезимин кӧргӱзер кӱӱндӱ. Олор ӱргӱлјиктиҥ кайкамчылу ол ӧйиле јилбиркеп, бедиренип, кенетийин келген ачылта кептӱ элестерди ак чаазынга салат» — деп, Владимир Петрович айтты.

Јурукчыларды учурлу кӧрӱзиле Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы, Барнаулдаҥ Октябрь деген ӧбӧкӧлӱ јурукчылардыҥ ук-тукумынаҥ тарап-таркап барган јурукчы Денис Октябрь, эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова уткудылар. «Јирме чактыҥ бажында Андрей Анохин алтайлардыҥ кам јаҥы керегинде ижинде ӱч телекейле тил туткан улус Јайааннаҥ тӱшкен ийдени де, ээлерди де кӧрӧтӧн-сезетен деп бичиген. Јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин бу сураккка база баштанган. Ол Алтайдыҥ скифтериниҥ сӱр-кеберлерин бойыныҥ јуруктарында база кӧргӱскен. Эмдиги ӧйдиҥ јурукчылары шак ол куулгазын ийделӱ сӱр-кеберлерди бойлорыныҥ иштеринде база кӧргӱзип јат. Кӧп тоолу јурукчылар сибирь  ууламјызына баштанат.  Бӱгӱн бис кӧрӱде Ерболат Нуримановтыҥ јураган Ӱкектеҥ чыккан Очы баланы кӧрӧдис. Бу кӧрӱде билдирер-билдирбес, кӧбӱк ошкош јеҥилчек сӱр-кеберлер сӱрекей кӧп. Олор дезе эки јайаан јайалтаныҥ ӧмӧ-јӧмӧ кӧрӱзинде сӱрекей эптӱ кӧрӱнет. Олордыҥ ортозында кӧскӧ кӧрӱнбес кандый да колбу бар деп билдирет» — деп, Римма Михайловна  аҥылап темдектеди.

«Алтай… Кандый да ӧйдӧ мында улус јаткан,  бу јерлерди олор бис ле чилеп сӱӱген, баалаган. Айса болзо,  канысла бис олорло јуук,  тӧрӧӧн-тӧркин эмезис, онызын кем де чокум-јарт билбес. Је  текши јерле, Алтайла,  алар болзобыс,  бис јуук тӧрӧӧндӧр. Бис ол ло кырларды кӧрӧдис,  ол ло сууны ичедис,  ол ло орык јолдорло базадыс. Ыраада, тереҥжиде сананза, качан бирде бис база јок болорыс,  је Алтай артып калар.

Алтайдыҥ јурукчызы – сӱрекей сескир ле сезимдӱ кижи. Ол ӧткӧн ӧйдиҥ ӱндерин угат ла олорды јураар аргалу. Мынайда ӧйдиҥ учуктары башка-башка чактардыҥ улузыныҥ јӱрӱмин бӱткӱл кебис эдип бириктирет. Бис ӧткӧн ӧйди эбиртип,  ийделендирерге амадайдыс. Скифтерди кайра тӧрӧлине јандырадыс. Бойыс эмеш те болзо олорго тӱҥейлежедис.

Сибирьдиҥ скифтериниҥ јуруктары – скифтердиҥ телекейге кӧрӱмин чӱмдемел ажыра орныктырганы деп айдарга јараар. Айса болзо, тургуза ӧйдӧ ол эмеш јарт эмес ле саҥ башка деп кӧрӱлет. Је биске бӱгӱнги кӱнге јетире скифтердиҥ эзен-амыр, ээлӱ ийдезин кӧргӱзип салары сӱрекей учурлу». Шак мындый кире сӧслӧ Николай Марциниҥ «Сибирские мифы» деген эки альбомныҥ баштапкызы ачылат. Бу сӧстӧр кӧрӱниҥ амадузы,  учуры керегинде сӱрекей јакшы айдат.

Николай Марци 1973 јылда Новосибирскте чыккан. 1996 јылда Новосибирскте госпединституттыҥ художественно-графикалык факультедин божоткон. Институттыҥ кийнинеҥ тӧрӧл калазында типографияда ла издательстводо дизайнер ле иллюстратор болуп иштеген. 2006 јылдаҥ ала  билелик фирмада дизайнер ле бренд-менеджер  болуп иштейт. Николай Марци бастырароссиялык  ла калыктар ортодо, темдектезе,  Италияда,  Испанияда, США-да, Чехияда ла Монголияда ӧдӱп турган кӧрӱ-маргаандарда,  фестивальдарда эрчимдӱ туружат. Јурукчы Н. Марци 2019 јылдаҥ ала јурукчылардыҥ калыктар ортодогы Евразий ассоциациязыныҥ турчызы.

Ерболат Нуриманов 1967 јылда Кош-Агаш аймактыҥ Мукур-Таркаты јуртында чыккан-ӧскӧн. Алма-Атыдагы јуранарыныҥ училищезин, 1997 јылда Алма-Атыдагы Абайдыҥ адыла адалган университеттиҥ декоративно-прикладной искусствоныҥ факультедин божоткон. Ол онойдо ок Кош-Агашта јуруктардыҥ «Акжол» деген галереязыныҥ директоры. Тургуза ӧйдӧ Ерболат Нубаракович Кош-Агашта балдардыҥ санаттар школында јураарыныҥ урокторын ӧткӱрет. Јурукчы Е. Нуриманов республикан, зональный,  калыктар ортодо ӧдӱп турган кӧп тоолу кӧрӱлердиҥ эрчимдӱ туружаачызы.  Ол Россияныҥ Јурукчыларыныҥ  биригӱзиниҥ, ЮНЕСКО-догы калыктар ортодогы јураар санаттар Ассоциациязыныҥ турчызы. 2017 јылда Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ культура ла санат бӧлӱгиндеги сыйыныҥ лауреады болуп чыккан.

Эл музейдеги «Алтайдыҥ скифтери. Ийделенгени» деген кӧрӱ кичӱ изӱ айдыҥ 20-чи кӱнине јетире иштеер.

К. ТӦЛӦСОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина