Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл газедибис керегинде Тӧгӱн эмес тӧрт сӧзим

18.05.2021

Мен тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти ол чакта, 1948 јылда, Бут деп ыраак кышкы турлуда баштапкы катап кӧрӱп, кычырып баштагам. Экинчи газеттиҥ ады «Јаҥы јол», онызы аймактыҥ болуптыр.

Алдындагы ӧйдӧ…

Эмди отурып сананза, мениҥ кычыраачы болгоным јетен јылдаҥ ажа конгон эмтир. Ол ӧйлӧрдиҥ туркунына тӧрӧл газедистеҥ бир де кӱӱним јанбады деп чокымдап салайын. Кӧстиҥ чогындый сок јаҥыс газедисти кандый улус кычырбай турган деп айдарыс. Ады јарлу билимчи-шиҥжӱчилердеҥ баштайла, кобы-јиктерде койдо-малда јӱрген улуска јетире кычырып, кажы ла кижи бойыныҥ шӱӱлтезиле, кирезиле кемјип јат. Кемге не керектӱзин кычыраачы  оны бойына алып-кӧрӱп јат. Чынын айтса, «Алтайдыҥ Чолмоны» јаҥыс ла газет учурлу эмес. Биске, алтайларга, оныҥ учурын тӧрт јанынаҥ кӧрӧр керек. Эҥ ле баштап – ол бистиҥ тӱӱкибис. Ӧткӧн ӧйисти ле јӱрӱмисти кӧргӱскен кереечибис болор. Кажы ла онјылдыктарды ээчий-деечий салып, кӧргӱзер арга бар (20-чи јылдар – совет јаҥ келгени, 30-чы јылдарда колхозтор тӧзӧлгӧни, 40-чи јылдар Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйи, 50-чи јылдар чактаҥ јайрадылган ороонысты орныктырарын једимдӱ улалткан ӧй лӧ о. ӧ.).

Тӧрӧл газедис – ол бистиҥ кереезис: ады-чуузы чыккан поэттеристиҥ эҥ баштапкы јолдыктары «АЧ-да» кепке базылып, јаш јӱректерди кӧкӱдип, јарашка јайылган јолын ачкан болуп јат. Ол ло поэттерис ӱренип алып, келип иштеген тӧрӧл газедис бӱгӱн биске, бистиҥ ӱйеге керееске тӱҥей билдирет. Л. В. Кокышев газетте иштеп тура, ары-бери јорыкташ ортодо кӧргӧнин сатира-шоодылганга салып ийетен јок беди. Јурттарыста једикпестер ол ӧйдӧ анчада ла кӧп учурап туратан. Б. У. Укачин  газетте, радиодо иштеп, областьтыҥ толыктарында јаткан койчы-малчы улус керегинде очерктер, поэмалар бичиген. Э. М. Палкин газетте баш редактор болуп иштеген ӧй болгон. Тӱӱкилик романдардыҥ авторы И. В. Шодоев ӧрӧкӧн узак јылдарга газетте баш редактор болуп иштеген ветеран.

Улу јууныҥ кийнинде тӧрӧл газедисте калапту јууда мылтык туткандар журналисттер болуп иштеген. Ол тоодо          И. В. Шодоев, И. К. Качкышев, А. И. Тодошев, Н. Т. Барантаев – баш редактор до болгон, сӱрекей керсӱ кижи деп узак ӧйлӧргӧ ундылбай артып калды. Ол ло ӧйдӧ «АЧ-да» мениҥ јерлежим В. С. Кыпчаков иштеген. Бу кижи бир катап бойы керегинде куучындап, кандый да улустыҥ ады-јолын адап сураган эди. «Мен андый улус билбезим» деп каруу берген эдим. Јылдар ӧткӧн кийнинде угар болзо, Василий Санович мениҥ айдуга барган таайларымды сураган болуптыр. Бир ӧйдӧ бисте сӧӧк, тӧрӧӧн-туугандар да јок болуп јӱргенис…

«Алтайдыҥ Чолмонында» иштеген улус јаҥы ӱлгер чӱмдеп тургандарга сӱрекей јаан ајару эдер болгон. Андый улусты сӧскӧ јууктадып, семинарларга ла туштажуларга кычырып туратан. Гаврил Долматович Калкин самаралар бӧлӱкте иштеп, јилбилӱ материалдар келзе, олордыҥ авторлорына мындый суракла бичигер деп ајарулу самара ийетен болгон. Анайып газеттиҥ најылары кӧптӧп, јурткорлор ӧзӱп туратан.

Газетте улайын бичип турган бойыныҥ авторлоры бар. Олор башка-башка иштӱ, професиялу улус. Кӧп улустыҥ бичимелдери кӱр-кӧгӱсте тереҥ шиҥип,  артып калатан. Јирме јыл мынаҥ кайра «АЧ-да» Јазулу јурттаҥ Э. А. Чалчикова «Карган терек» деп јаан эмес бичимелин јарлаган эди. Анда айдылган баланыҥ јӱрӱмин бир де ундыыр арга јок.

Ол ло Улаган аймактаҥ Ю. И. Адыкаев кокырмаларыла кижини канайып кайкадатан эди. Тил, сӧс, сӧстиҥ учуры дегени, байла, ол болор эмес пе? К. А. Бидиновтыҥ «Куйагым болгоҥ, сен Аркыт» ла оноҥ до ӧскӧ бичимелдери ундылбайт. Ӱлгер керегинде айтса, Кара-Кујурдаҥ В. Сагалов деп кижиниҥ ӱлгерлери кайкаткан болгон. Ол, байла, чын-чике ады эмес деп оҥдодым.

Калганчы ӧйлӧрдӧ бир сӱӱнип, кайкап кычырганым Арам Кыпчаковтыҥ тӱӱкибис керегинде солун јетирӱзи болды. Келер ӧйдиҥ ачылталары Монгол-Тибетти лаптап билер шак андый улустаҥ  тыҥ камаанду болор деген јаан ижемји бар. Совет јаҥ тужындагы билимчилердиҥ шиҥдеген иштери јаҥыс орус тилле бичилген бичимелдерге тайанып, идеологияныҥ јаан салтарында болгонын айдарга келижет. Ӧткӧн ӧйди ӧткӱре шибеелеер аргабыс јок. Канайып  јӱрген, иштеген ле бӱдӱрген керектерис —  тӱӱкибисте ис артар. Је эмдиги ӧйдиҥ алтамын кӧрӱп, улу Кӱнчыгыштыҥ тилдери јогынаҥ чындыкка једип алары кӱч керек деп оҥдойдыс.

 

Ол јаҥыс ла газет эмес

«Алтайдыҥ Чолмоны» дегени не?» — деп, кӧп таныш-кӧрӱш кычыраачылардаҥ сурадым. «Алтайдыҥ Чолмонын» јаҥыс сӧслӧ газет деп айдар арга јок. Мениҥ сурагыма башка-башка каруулар болды. Край Адарович Бидиновтыҥ айтканы: «Алтайдыҥ Чолмоны» — алтай тилле чыгып турган сок јаҥыс газедис. Газет тилдиҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирет. Анайда ок алтай јаҥжыгулардыҥ ла культураныҥ сурактарын кӧдӱрип јат. Тилис бар тушта, газедис те болор, газедис бар тушта, тилис те болор учурлу».

Аймактыҥ газет ишчизи: «Меге ӧткӧн ӧйдӧги «АЧ» јарап турган. Је ондый да болзо, улай ла кычырып, кӧрӱп јадым…».

Ӱредӱчи А. М. Мекечинова: «АЧ» газет алтай тилдиҥ ӱредӱчизине сӱрекей керектӱ, тузалу болгонын темдектейдим. Алтай газет айылда болзо, бала кӱнӱҥ сайын кӧрӱп, оныла јилбиркей берер аргалу. Ол келер ӧйдиҥ кычыраачызы ине».

Газетке јаантайын бичип турган автор        Р. К. Казакпаева: «Газет биске солундар экелип јат. «Алтайдыҥ Чолмоны»  газетти кычырбай турган улусты мен чек кайкап турар боло бердим…».

«АЧ» газеттиҥ 90 јылдыгында Оҥдой јуртта туштажуда Н. В. Ямановтыҥ айтканын эзедип ийейин: «Мен «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти кычырбазам, тӱниле суузап, уйкум келбес!». Кандый эптӱ айдылган сӧс, кожор до, айрыыр да эмес. Газедисти кычыраачы кандый бийик баалап турганын кӧрӧдис: газет суудый, газет кейдий керек!

«АЧ» газетти узак јылдарга кычырып јӱрген улуска ол эҥ јуук тӧрӧӧндий болуп јат. Келбей барза, јоктоорыҥ, кычырбай барзаҥ, кунугарыҥ. Айастан Чынат деп јаркынду, је јӱрӱмнеҥ эрте барган поэт айткан эди: «Менде артык јӧӧжӧ јок, је эки-ӱч  чемоданга толтыра эски «АЧ» газеттер бар. Оны кайда апарар, билбей јӱрӱм…».

 

Баштапкы айдынган сӧзим…

Эҥ учында «Алтайдыҥ Чолмоны» ол сеге не?» деген суракты бойыма бердим.  Јӱрегимде чым эдип, мындый каруулар бередим:

—«Алтайдыҥ Чолмонын» јаҥыс сӧслӧ газет деп айдар арга јок деп база катап чокымдайдым. Ол тӧрӧл тилле кепке базылган тӧрӧл сӧс.  Тӧрӧл сӧс дегени – ол ӧскӧн јериҥ, айткан сӧзиҥ, баштапкы алтамыҥ, эмген сӱдиҥ, тӧрӧӧндӧриҥ ле эҥ јуук најыларыҥ. «Алтайдыҥ Чолмоны» — мениҥ ӱйемниҥ, 60-чы јылдардыҥ улузыныҥ  јӱзи болор. Азыйда  алтайлар калада ас болгон, оныҥ учун оромло баратсабыс, бисти «Алтайдын Чалмоны» деп шоодып туратандар. Айдарда, кижи јӱзин канайып кубултып ийер.

«Алтайдыҥ Чолмоны» мениҥ ӱйемниҥ иженчилӱ шибеези болгон (ол керегинде мен «Ол ӧй» деп колбичимелде бичип салдым). «АЧ» — бистиҥ ӱйениҥ јалбышту очогыс. Эбиреде отурып, оныҥ јылузын алып, јӱрегинде ӧчпӧс чокту улус болуп, јаан јӱрӱмде јолын ачкандар болуп јат. «АЧ» — ол бистиҥ кӧрӱмис: јӱрӱмде нени билеристи, нени ачыгынча айдар аргалу  текши эл-газедисте эмей.

«Алтайдыҥ Чолмоны» — ачык трибуна болуп, текши јонды бойына тарткан болуп јат. Улус сӱӱнгенин, јӱрекке батпас ачу-коронын бу тӧрӧл газедине јетирип туратан. Олор газеттиҥ чындык авторлоры. «АЧ» — ол бистиҥ кӧрӧтӧн кӧзистиҥ каразы, ол јогынаҥ канайып кӧрӧрибис. «АЧ» — ол бистиҥ солундар, угатан сескир кулагыс: эҥ јараш ӱлгерлердиҥ толыктары, тоомјылу улустыҥ солынбас кӱӱн-санаазы. «АЧ» — ол бистиҥ јӱрӱмистиҥ элебес кӱскӱзи болуп, кӧргӱзип апарат. «АЧ» — суузыныс, эмдӱ-томду кара суучагыс.

«Алтайдыҥ Чолмоны» бистиҥ келер ӱйеге кереестеп артыратан сок јаҥыс сыйыстыҥ — тӧрӧл тилистиҥ тӧзӧлгӧзи болуп артар учурлу. Тӧрӧл тилдиҥ амтаны, јулугы, тереҥи ле јарыгы – ончозы бу кепке базылган сӧстӧрдӧҥ иле кӧрӱнип сӱӱндирер, кӧкӱдер, кайкадар ла кычыртар аргалу.  «АЧ» — ол  бистиҥ бийик кӱӱнибис ле тӧрӧл сӧскӧ тартылган јӱрек болор учурлу. Кажы ла сӧс јӱрек ажыра тизилип, кычыраачыларга једип, алкыш-быйанын јетирер аргалу. «АЧ» — ол СӦС. Ак-јарыкта сӧстӧҥ баалу, учурлу ла ийделӱ не бар?

Мениҥ бойыма «АЧ» эҥ баштапкы айдынган сӧзим (1964 јылда «Бистиҥ јӱрӱмис» деп бичимелим кепке базылган). 1966 јылда эҥ баштапкы «Адам» деп ӱлгерим кепке базылган, сӱӱндирген, кайкаткан газедим болор. Оноҥ бери мен кайда да иштезем, нени де бӱдӱрзем, тӧрӧл газедиме бичип туратам. Алтай тилдиҥ ӧзӱми ле оныҥ курч сурактары аайынча база бичип, јӧптӧжип туратаныс. Алтай литератураныҥ јаҥы чыккан бичиктерин ылгап, сӱӱндиргенин база ла тӧрӧл газедис јетирип турбай.

«Алтайдыҥ Чолмоны» — јайаан иштӱ улустыҥ мӧҥӱн тайагы болгон, эмди де болор деп иженер кӱӱндӱ јӱредис. Ол келер ӧйгӧ, јаш ӱйеге учурлу сӧзисле удура базатан  газедис болор. Оныҥ учун мында Л. В. Кокышевтиҥ  сӧстӧрин эзедип ийели:

Чеберлеп јӱреер айткан сӧзисти,

Чек тудыгар баскан јеристи….

Мария КУДАЧИНОВА, ветеран ӱредӱчи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина