Алтайдын Чолмоны

Улу Чоростыҥ «алтын кылы» ӱзӱлбезин

18.05.2021

Кӱӱк айдыҥ 14-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл театрында Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сыйдыҥ ээчий лауреадыныҥ ады-јолы адалып, оны табыштырар кӧдӱриҥи ӧткӧн. Бу тоомјылу сыйдыҥ лауреады болуп Эмиль Толкочеков чыккан.

«Быјылгы јыл — биске аҥылу јыл. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сыйдыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30-чы јылдыгы быјыл толгон ло бис бу сыйды 30-чы јыл улай табыштырып јадыс — деп, «Оносский клуб — Оностогы кӱрее» коммерциялык эмес јондык кӧмзӧниҥ башкартузыныҥ јааны, «Алтын-Туу» бичик чыгаруныҥ башкараачызы Татьяна Туденева кӧдӱриҥилӱ јуунда айткан. — Јондык сыйдыҥ быјылгы лауреадын слер ончогор билеригер. Оныҥ турушпаганыла тургуза ӧйдӧ республикада бир де јаан кӧдӱриҥилӱ байрам, учурлу ойын-концерт ӧтпӧй јат. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ 2020 јылдагы лауреады — Алтай Республиканыҥ государстволык филармониязыныҥ артизи, АР-дыҥ нерелӱ артизи Эмиль Толкочеков».

Эмиль 2007 јылда Эстрадный ла джазовый искусствоныҥ кӱӱлик государстволык колледжин, оныҥ кийнинде Театрал искусствоныҥ Российский академиязын (ГИТИС) ӱренип божоткон.

2000-2003 јылдарда ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик хорыныҥ турчыларыныҥ тоозына кирип, Монсерат Кобалье,  Оскар Марине, Анджела Георгиу ле гран ары јаныныҥ ӧскӧ дӧ јарлу артисттериле, В. Гергиевтиҥ  симфонический оркестриле кожо «Телекейдиҥ јылдыстары — балдарга» деген ойын-концертле Европаныҥ кӧп ороондорында болгон.

2003-2006 јылдарда — КВН-ныҥ премьер-ЛИГА-зыныҥ кӱӱлик редакторы. Оныҥ кийнинде беш јылга чыгара «Мистер-Икс» деген группаныҥ солизи болуп, бу ӧмӧликле телекейдиҥ 30 кире ороондорында ойын-концерттӱ јорыктаган. Эстрадный кожоҥныҥ телекейдиҥ тӱрк калыктарыныҥ јииттери турушкан «Урал моно» деген кӧрӱ-маргаанда (Уфа, 2001) туружып, 1 степеньдӱ дипломло кайралдаткан. Азиат-Тымык теҥис таланыҥ кожоҥчыларыныҥ ороондор ортодогы «Белый месяц» кӧрӱзиниҥ (Улан-Удэ, 2003) јеҥӱчили, калыктар ортодогы «Филантроп» премияныҥ (Москва, 2004), Телекӧрӱлтениҥ текшироссиялык «Јаҥы јылдыс» деп конкурсыныҥ (2015-2016) лауреады. Бу тооломды оноҥ до ары улалтарга јараар.

2011 јылдаҥ бери Эмиль Толкочоков су-кадыгы кирелӱ балдардыҥ школ-интернаттарында ла профессионал ӱредӱлӱ заведениелеринде јаантайын мастер-класстар ӧткӱрет. Ол Алтай Республиканыҥ јеринде ӧткӧн кӱӱлик ле кӧп ӱлекерлериниҥ, форумдарыныҥ, јондык керектериниҥ јаантайынгы туружаачызы.

«Туй ла 30 јыл мынаҥ кайра, оогош тужымда, мен баштапкы катап сценага чыккам ла амадаган, талдап алган јолыма чындык јӱредим. Г. И. Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сый — меге јаан тоомјы. Ижимди баалаганарга јаан быйан. Улустыҥ санаа-кӱӱнин кӧдӱрип, культурабыстыҥ ӧзӱмине, республикабыстыҥ тузазына ак-чек иштеерге кичеенедим» — деп, Эмиль кӧдӱриҥиде айткан.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сыйды чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде, атту-чуулу алтай јурукчыныҥ ла јондык ишчиниҥ чыккан кӱнинде табыштырары јаҥжыккан болгон. Је пандемияла колбой ол кӧчӱрилгенин ле быјыл Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгына, алтай калыктыҥ Россияныҥ эл тергеезине киргениниҥ 265 јылдыгына учурлалган баштапкы кӧдӱриҥилӱ јуун болгонын Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган «Оносский клуб — Оностогы кӱрее» коммерциялык эмес кӧмзӧниҥ попечительский совединиҥ јааны Александр Манзыров айткан.

«1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде Горно-Алтайский автоном областьтыҥ 21-чи тудуузыныҥ албаты депутаттары областьтыҥ статузын бийиктедери керегинде Декларацияны јӧптӧгӧн.  1991 јылдыҥ 3-чи кӱнинде  РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ сессиязында Горно-Алтайский автоном областьты республика эдип кубулта тӧзӧӧр јасак јӧптӧлгӧн. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сый быјыл анайда ок тӧзӧлгӧниниҥ 30-чы јылдыгын темдектеп јат» — деп, ол темдектеген.

Григорий Иванович Чорос-Гуркин Туулу Алтайдыҥ автономиязы учун јана баспай тартышкан ла политикалык шылтактарла истедип, 1937 јылда корогон. 1956 јылда  јаргы оныҥ ак-чек адын орныктырган да болзо, кийниндеги 30 јылга чыгара тергеебистиҥ эл-јоныныҥ кӧп сабазы бу баатыр уулы керегинде билбес болгон. Јӱк билимчи Владимир Эдоков јурукчы Гуркинниҥ јайаан ижин шиҥдеп, ол керегинде бичиген.

Ороондо башталган политикалык кубулталар, ав-тоном областьтыҥ статузын бийиктедери учун кыймыгу, республиканы тӧзӧгӧни јондыктыҥ граждан эрчимин тыҥыткан. Бу ӧйлӧрдӧ башталган кӧп јакшынак јаҥжыгулар  ӧзӱм алынып, эмдиге јетире улалганча. Олордыҥ бирӱзи —  1990 јылда тӧзӧлип, эмдиге јетире ӱзӱлбей табыштырылган Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сый.

«1990 јылда Улаган аймактыҥ Балыкчы јаар бир узун јолдо, республиканыҥ келер ӧйин шӱӱжип, ол тушта Горно-Алтайский автоном областьтыҥ депутаттар Совединиҥ депутады болгон Владимир Кыдыев актуга караладып ӧлтӱрткен Чорос-Гуркинниҥ ак-чек адын орныктырар, оныҥ јондык ла политикалык ижи керегинде албатыга јетирер ишти баштаар керек деп айткан. Горно-Алтайскка јанып келеле, Владимир Кыдыев, Геннадий Тайборин ле мен тергеебисте ишјалы эҥ ас болгон јииттерди — культураныҥ, билимниҥ, спорттыҥ, литератураныҥ ӧзӱмине таҥынаҥ ижиле јаан јӧмӧлтӧзин јетирип, республикабыстыҥ, калыгыстыҥ адын кӧдӱрген јайалталарды  јӧмӧп, јылдыҥ сайын табыштырар сый тӧзӧӧр,  Јондык бу сыйды Г. И. Гуркинниҥ адыла адаар деп шӱӱгенис. Бисти ол ӧйдӧ Аргачылардыҥ биригӱзиниҥ јааны болгон Юрий Васильевич Антарадонов ло «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлиги, редакторы Татьяна Николаевна Туденева јӧмӧгӧн» — деп, Александр Поликарпович кӧдӱриҥиде куучындаган.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сыйдыҥ баштапкы лауреады тӱӱки билимдердиҥ кандидады Геннадий Самаев болгон, оныҥ бичик болуп чыккан «Туулу Алтай ХVII-ХIХ чактардыҥ ортозында: политикалык тӱӱкиниҥ ле Россияга киргениниҥ сурактары…» деген  шиҥжӱ ижи темдектелген.

1997 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 11-чи кӱнинде, 1937 јылда Чорос-Гуркинди ле Ойрот автоном областьтыҥ баштапкы башкараачылары болгон бир канча улусты адып ӧлтӱрген кӱнде, Горно-Алтайскта Эл Курултайдыҥ туразыныҥ  јанында  Гуркинге кереес тургузар јер талдалып, таш тургузылган. Кӧп јылдарга Горно-Алтайсктыҥ јондыгы политикалык кыстадышка киргендерди эзедип, бу таштыҥ јанына келетен. Кереести тургузар иш Алтай Республиканыҥ башчызы болгон М. И. Лапшинниҥ јӧмӧлтӧзиле бӱткен. Чорос-Гуркинниҥ кереези Россияныҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Чукуевтиҥ ӱлекериле белетелген.

Акча-манат јанынаҥ сӱрекей кызалаҥду ол ӧйлӧрдӧ Россияныҥ нерелӱ артизи, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри болгон Елизавета Ялбакова
Г. И. Гуркинниҥ Онос јуртта музей-јуртын орныктырарга федерал бюджеттеҥ акча сыгып алган. Бу музей-јуртты орныктырары, улу јурукчыныҥ јайаан энчизин шиҥдеери аайынча јаан ишти Эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова кӧп јылдарга бӱдӱрет.

2016 јылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган «Оностогы кӱрее» деп коммерциялык эмес јондык кӧмзӧ тӧзӧлгӧн. Оныҥ башкараачызы, Алтай Республиканыҥ депутады Аржан Иташев атту-чуулу јурукчыбыстыҥ ады-јолыла колбулу јондык иштерди улалтып ла элбедип апарган. Кӧмзӧниҥ турчыларыныҥ ла јӧмӧӧчилериниҥ эрчимдӱ ижиниҥ шылтузында, Горно-Алтайсктыҥ аэропортын адаар ӧйдӧ, Чорос-Гуркинниҥ ады-јолы ороон ичинде элбе-де јарлалган. Кӧмзӧ балдардыҥ јуруктарыныҥ «Мениҥ тӧрӧл Алтайым» деген республикан конкурсын ӧткӱрип баштаган. Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 25 јылдыгына «Оностогы кӱреениҥ» башкартузы республиканы тӧзӧӧрине ле ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧзин јетирген улусты кӧмзӧниҥ кереес медальдарыла кайралдаар јӧп јараткан. Баштапкы кайрал Д. И. Табаевке, кийниндеги јылдарда В. Ф. Тозыяковага, И. И. Ортонулово, С. С. Тюхтеневке, В. П. Чукуевке табыштырылган. Эдилген ле улалган иштер кӧп.

Кӧдӱриҥилӱ јуунда Јондык сыйды тӧзӧп, ижин кӧндӱктирип апарган Юрий Антарадоновты, Аржан Иташевти, бу сыйдыҥ лауреаттары болгон Аржан Кӧзӧрӧковты, Владимир Кыдыевти, Сарымай Урчимаевти ак-јарыктаҥ эрте ыраганына карыгып эзеткендер.

Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгыла колбой   «Оностогы кӱрее» кӧмзӧниҥ попечительский соведи ле башкартузы кӧдӱриҥилӱ јуунда республика тӧзӧлӧрине ле оныҥ ӧзӱмине јетирген јаан јӧмӧлтӧзи учун кӧмзӧниҥ кереес медальдарыла Горно-Алтайский областной советтиҥ 21-чи тудуузыныҥ депутаттарын В. И. Петровты, Л. Д. Иркитованы, М. П. Гайдабрусты, Ю. С. Серебрянскийди, С. С. Тузачиновты кӧмзӧниҥ кереес медальдарыла кайралдаган. Мындый ок кайрал бистиҥ республика тӧзӧлӧрине јаан јӧмӧлтӧзин јетирген Хакасия Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ председатели болгон В. Н. Штыгашевке табыштырылары айдылган.

Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сый улустыҥ бойыныҥ кӱӱниле берген акчазынаҥ тӧзӧлӧт.  Сый берилген 30 јылга мындый улус ла ӧмӧликтер сӱрекей кӧп болгон. Канча айларга улус ишјал албай турган сӱрекей кӱч те ӧйлӧрдӧ сый ӱзӱлбей табыштырылган. Спонсорлордыҥ тооломы кӧдӱриҥи ӧйинде сценадагы экранда јарлалган. Кӧмзӧниҥ башкартузы спонсор болгон ончо улуска јаан быйанын айдып, кӧп јылдардыҥ туркунына сыйды акчазыла јӧмӧгӧндӧрди аҥылап темдектеген. Олордыҥ тоозында А.В. Кулаков, К. Г. Иванов, К. Н. Сайланкин, Э. В. Бабрашев, В. Н. Боконокова, Г. Н. Пильтин, В. В. Ромашкин, И. Н. Азанова. Бу улус база кереес медальдарла, анайда ок кӧмзӧниҥ акча сыйыла кайралдаткан.

Эпшилердиҥ Алтай Республикада кыймыгузыныҥ ижинде эрчимдӱ турушканы, ӱй улустыҥ, билениҥ ле балдардыҥ јилбӱлерин корыырында, јиит ӱйени таскадарында једимдӱ ижи учун Эмиль Толкочековтыҥ энези Галина Армисовнага байрамдык јуунда Россияныҥ Эпшилериниҥ биригӱзиниҥ Кӱндӱлӱ грамотазын Татьяна Туденева табыштырган.

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ председатели Артур Кохоев Јондык сыйдыҥ ончо лауреаттарын, бу сыйдыҥ тӧзӧӧчилерин ле јӧмӧӧчилерин 30 јылдык юбилейиле Эл Курултайдыҥ депутаттарыныҥ адынаҥ уткуп, экономикалык кандый да айалгалардаҥ камааны јогынаҥ албатылык, јондык сый јылдыҥ ла табыштырылганын темдектеген.  «Культурада, билимде, литературада, спортто — јӱрӱмистиҥ башка башка-башка бӧлӱктеринде једимдӱ ле турулталу иштеген кӧп улус бу сыйды алган — деп, ол айткан. — Быјылгы лауреат Эмиль Толкочеков — чын талдалган, сыйдыҥ тоомјызын кӧдӱрген кижи. Алтай Республиканыҥ адын ол кӧп конкурстарда ла кӧрӱлерде, республикада ла мынаҥ ыраада јерлерде бийик апарат.

Эмилдиҥ энезин Галина Армисовнаны бӱгӱн кӧдӱриҥиде темдектегенин, адазы Альберт Николаевичти адаганын ајарар кӱӱним бар. Олор ӧзӧк-кӱӱнин уулына берип, јаан јайалталу јиитти чыдадып таскаткан.

Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сый јылыйбазын туткан ла јӧмӧгӧн улус база темдектелген ле мен Юрий Васильевич Антарадоновтыҥ ижин темдектеер кӱӱним бар. Бойыныҥ ӧйинде оныҥ болушчызы болуп, бу сыйга акчаны мен база јууп туратам. Кӱндӱлӱ спонсорлорго ончозына јаан быйан».

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, башчыныҥ ла башкаруныҥ бирлик аппарадыныҥ башкараачызы Михаил Маргачев АР-дыҥ башчызы О. Л. Хорохординниҥ адынаҥ Г. И. Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сыйдыҥ 30-чы јылдыгыла јуулган улусты уткуп, бу сыйдыҥ тӧзӧгӧзинде турган улусты аҥылап темдектеген. «Бу чыннаҥ јаан ла јеҥил эмес иш — 30 јылдыҥ туркунына бистиҥ улу јерлежистиҥ ады-јолын кӧдӱрип, оныла колбулу јондык ишти ӱспей апаратаны. Бу керекти јӧмӧп турган улус кӧп болгонын бис бӱгӱн кӧрӧдис. Слердиҥ бӱдӱрген ижигер јаан тоомјылу.  Бу Јондык сый оны алгандарга јӱрӱминде  эҥ баалу-чуулу кайралдардыҥ бирӱзи болуп јат, не дезе, ол албатыныҥ сыйы, јерлештериниҥ тоогон кӱӱниниҥ сыйы. Быјылгы лауреат Эмиль Толкочековто эмди де кӧп кайралдар бар ла келер де ӧйлӧрдӧ болор, је бӱгӱнги кайрал ого јаантайын аҥылу болор ло јайаан јолында јӧмӧӧр деп сананадым».

Байрамдык туштажуны Гуркинниҥ адыла адалган Јондык сыйдыҥ мыныҥ алдындагы јылдардагы  лауреаттары Аржан Товаров, Болот Байрышев «Тӱрк Кабай» ӧмӧлигиле, Радмила ла Эмил Теркишевтер, Александр Трифонов ло Артур Марлужоков јайаан ижиле, кожоҥ-кӱӱзиле кееркеткен.

Јондык сыйдыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгыла, јаҥы лауреатла уткуулын бу сыйдыҥ баштапкы лауреаттарыныҥ бирӱзи Тамара Николаевна Муканова-Мендошева ыраак Алматы каладаҥ ийген.

Филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалова уткуулду сӧзинде: «Гуркинниҥ «Алтайдыҥ ыраактагы сыгыдында» мындый сӧстӧр бар:  «Кандый да кату ӧйлӧрдӧ мен слерге топшуурарга алтын кыл берип јадым…» — деп айткан. — Сананзам, бистиҥ Јондык сыйыстыҥ лауреаттарына јаҥыс та јайалтазы учун алтын кыл берилип турган эмес, олорго Чорос-Гуркинниҥ бийик ийдези, оныҥ  экпини, Алтайы учун оору-сызы берилип јат. Бу атты кӧдӱрерге олорго ийде кӱӱнзеектер, јӱрӱмде јолдоры ачык болзын, ырысту јӱрзин деп кӱӱнзеектер».

Светлана Кыдыева

Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

Г.  И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган

Јондык сыйдыҥ лауреаттары

1. 1991 јыл — Григорий Самаев
2. 1992 јыл — Болот Байрышев
3. 1993 јыл — Тамара Муканова-Мендошева
4. 1994 јыл — Тожыла Енчинов
5. 1995 јыл — Сурайа Сартакова
6. 1996 јыл — Валерий Тебеков
7. 1997 јыл — Алтайчы Санашкин
8. 1997 јыл — Владимир Кыдыев
9. 1998 јыл — Эзен Уланкин
10. 1999 јыл — Аржан Кӧзӧрӧков
11. 2000 јыл — Василий Соенов
12. 2001 јыл — Айана Шинжина, бијениҥ «Алтам» театры
13. 2002 јыл — Алексей Эдоков
14. 2003 јыл — Амаду Мамадаков
15. 2004 јыл — Владимир Ынтаев, ансамбль «Алтай Кай»
16. 2005 јыл — Вера Тадинова
17. 2006 јыл — Артур Марлужоков
18. 2007 јыл — Вячеслав Ельдепов,
19. 2008 јыл — Евгений Бутушев
20. 2009 јыл — Николай Чепоков
21. 2010 јыл — Таҥдалай Модорова
22. 2011 јыл — Тана Бабрашева, алтай кеп кӧктӧгӧн «Ай-Тана» мастерской
23. 2012 јыл — Михаил Кулунаков
24. 2013 јыл — Сарымай Урчимаев
25. 2014 јыл — Аржан Товаров
26. 2015 јыл — Александр Трифонов, «Новая Азия»
27. 2016 јыл — Аймерген Аткунов
28. 2016 јыл — Радмила ла Эмил Теркишевтер
29. 2017 јыл — Андрей Ялбаков
30. 2017 јыл — Эркемен Ядагаев
31. 2018 јыл — ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультеди, деканы Сурна Сарбашева
32. 2019 јыл — Андрей Модоров
33. 2019 јыл — Аржан Ютеев
34. 2020 јыл — Эмиль Толкочеков