Алтайдын Чолмоны

Јуранары јайым учуш берет

21.05.2021

Санатта иштеп тургандардыҥ санаазы, кӧрӱми ле ич-кӧгӱстик јӱрӱми тегин улустыйынаҥ башкаланып турган дегени элбеде јарлу шӱӱлте. Бу кӱндерде редакциябыска јурукчы јиит кысты кычырып куучындаштыбыс. Санат јолын талдап, оныҥ илбизиндӱ толкуларында јӱрген кыстыҥ ич кӧрӱми чындап та башкаланып турганы, аҥылу, чичке болгоны јарт сезилди. Алина ЧИНИНАЛА јууктада танышканысты јарлайдыс.

Тодош сӧӧктӱ Алинаныҥ кичӱ Тӧрӧли Экинур јурт.  Ол јаштаҥ ла ала јуранарын сӱӱген. Тогузынчы классты јуртыныҥ школында божодып, ол Бийсктиҥ педагогикалык колледжине «изобразительное искуство и черчение» деп ууламјыла ӱредӱге кирген. «Анда ӱренерге меге сӱрекей јараган — деп, Алина темдектейт. —Ӱренген јеримде кожо куучындажып јӱрер алтай балдар јок болгон. Је андый да болзо, ӱредӱчилерим ончозы буурзак, јакшы, бийик профес-сионал јурукчылар учун ӱредӱ ӧйлӧрим јеҥил ле јилбилӱ ӧткӧн. Бийскте јуранарыла ӱредӱчилер алтай балдарды сӱӱйдилер, олор анда суруда ла тоомјыда деп айдарга јараар. Онызы, байла, бис мындый јараш ар-бӱткенниҥ ортозында чыдап, оныҥ аҥылузын бойыска шиҥдирип алып турганыс учун».

Бӱ ӱредӱде тӧрт јыл ӱренип, јурукчы кыс оны 2018 јылда божоткон. Ол јыл кандык айда Бийскте  Јурукчылардыҥ кӱни темдектелерде, Алина бойыныҥ иштериниҥ таҥынаҥ кӧрӱзин ӧткӱрген. Кӧрӱде автордыҥ јарым јыл кире ӧйдиҥ туркунына јуралган 28 јуругы тургузылган. Ондо кӧп лӧ сабада живопись эп-аргала ар-бӱткенди јураган иштер болгон. Кӧрӱге келип јӱрген эл-јон, јурукчылар, профессионалдар јиит јайалтаныҥ јуруктарын бийик баалап, јылу сӧстӧрин айткан, јуруктардыҥ кӧбизин јакшызынып, улус садып алган эди. Ол тушта јурукчыныҥ «Мениҥ Алтайым» деген ижи бийик баалалган эмтир. Устардыҥ темдектегениле, анда Алинаныҥ «кей јурап ийер јайалтазы» кӧрӱнген…

Эм тургуза А. Чинина билгирлерин, узын тыҥыдып, бийик ӱредӱ алып јат. Ол В. М. Шуклинниҥ адыла адалган Алтай государстволык гуманитарно-педагогический университетте «изобразительное искусство и дизайн» бӧлӱктиҥ 2-чи курсында заочно ӱренет. Анда ол кӧп сабада тушьла, каламла, графика марыла јурайт. Удабас јерлежистиҥ иштери бу вузтыҥ эҥ артык ӱренеечилериниҥ кӧрӱзинде база тургузылар.

Кажы ла јурукчыда бойыныҥ сӱӱген, тоогон, оморкоп кӧргӧн коллегалары бар. Алина анайып анчада ла Николай Чепоковтыҥ јуруктарына кӧрӱп турганын айтты. Јайаандык јолында ол кӧп профессионал јурукчылардыҥ ижин, марын шиҥдеп, бойыныҥ аҥылу стилин бедирейт. Бӱгӱнги кӱнде оныҥ узы-стили араайынаҥ илезине чыгып јатканын ӱредӱчилери темдектейт. Онойдо ок јиит јурукчы јерлеш Сергей Дыковтыҥ ла Амыр Укачинниҥ иштерин јакшызынат. Алина оны ӱредип, јажыттар ачкан ӱредӱчилери Инга Плотниковага, Егор Бралгинге быйанду јӱрет. Ӱредӱчилери эмдиги ӧйдӧ алтай албатыныҥ аҥылу культуразын чеберлеп, ӧскӱрип, оны бойыныҥ алтай албатыныҥ кӧрӱмине тайанган стилин јылыйтпай апарзын деп јӧмӧжӧдилер.

2018 јылда республикага јанып келеле, ол Горно-Алтайск каланыҥ тӧс библиотеказында кееркедеечи-јурукчы болуп иштейт. Бу ӧйдиҥ туркунына јиит јайалта јерлеш јурукчыларла таныжып куучындажарга амадап јӱрет. Је айалгалар келишпей турганынаҥ ба, ол сӱрекей кемзинчек болгонынаҥ ба, бӱгӱнге јетире кыстыҥ бу амадузы бӱтпеди. Иштеп турган библиотеказында оныҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзи кӱӱк айдыҥ 20-чи кӱндеринде ачылар. Алина ого јерлештерин кӱӱнзеп келзин деп кычырат. Айса болзо, кӧрӱге ченемелдӱ јурукчылар келзе, оныҥ амадузы јӱрӱмде  бӱдер…

Колледжте ӱренип турала, ол кийисле эдимдер эдерине ӱренип, база башка-башка кӧрӱлерде, конкурстарда једимдӱ турушкан. Горно-Алтайскка келип, ӱркене јинјиле јилбиркеп, кӧп эдимдер эткен. «Кандый бир материалла јилбиркей береле, оныла узанып, ӱренип алала, ол ло тарый кӧп-кӧп эдимдер эдип ийедим. Оноҥ јилбӱм ӧдӧ берет, башказын алып ӱренедим. Је јуранары меге недеҥ де артык, ол меге јайым учуш берет. Акварельле, гуашьла, карандашла, пероло иштенедим. Анчада ла меге маслоло јураарга јарайт. Оныҥ ӧҥдӧри койу, иштенерге јымжак, холстко ол јакшы јадат, керек дезе јыды да јакшы — деп, јурукчы кыс јымжак каткырып айдат. —Иштенип јатсам, меге амыр айалга, кӱӱ керек болот. Анчада ла пианино, скрипка ойноткылардыҥ ӱни. Кӱӱ мениҥ ижиме кыйалтазы јогынаҥ керектӱ некелте болуп јат. Иш ӧйинде туура табыш, телефон чаптыгын јетирбес учурлу. Нениҥ учун дезе кӱӱн-табым јылыйа берер. Оныҥ учун ар-бӱткенди фотого согуп, кыбыма келип, керектӱ айалгалар тӧзӧп алала, иштенедим. Эмди мен кӧп сабада графикада иштенедим. Бойым точкалап јураар эбимди табып алгам, ол меге јарайт. Шак ол тушта нени јураарын бойым чӱмдеп, куулгазын кожуп турадым. Таракай бойыныҥ андый иштерин сӱреен чичке чийӱлерле ус јурап јат, мен дезе точкаларла иштейдим».

Ар-бӱткеннеҥ, пейзажтаҥ башка јиит јурукчыга аҥ-куштар јураарга јарайт. Сӱӱген тындулары — аттар. Јаш тужында ол адына минип, Экинурдыҥ јалаҥдарыла јортып јӱрерге јакшызынатан. Оныҥ да учун, байла, ол аттар јураза, кӧстӧри чын немедий болуп турганын кӧргӧн улус темдектейтен.

Алинага јураарга јарап турган база бир тынду — куулгазын телекейдиҥ улуузы. Ол оогоштоҥ ло ала улуулар керегинде чӧрчӧктӧр, фильмдер, бичиктер сӱӱген. Санаазында ол улуу нӧкӧрине минип, бийик-бийикте шуҥуп, кемге де бактырбай, јайым учуп јӱрген деп амадайтанын биске ачты. Олордыҥ канаттары, мызылдап турган кайзырыктары, ийдези оны нениҥ де учун сӱреен јилбиркедетен. Бойыныҥ јуруктарында ол бу санааларын база јураган.

Алина ары-бери барып, јииттер ортозында тал-табышту, шакпыртту керектерде туружарын сӱӱбейт. Оныҥ нӧкӧрлӧри де кӧп эмес. Бийскте ӱренип тура, ол общежитиеде омок, ачык-јарык орус кысла кожо јаткан. Ӱӱре-најызыныҥ кылык-јаҥыныҥ экпинине алдыртып, ол бойы да эмеш ачык боло берди. Кӧп улус јуулган јерлердеҥ ол солун кӧрӱлерге, туштажуларга, концерттерге барып, јаҥы билгирлер, сезим-санаалар алып турарга јӱткийт. Јурукчы кижи јаантайын кыймыгуда ла бедирениште болор керек деп чотойт. Онойдо ок оныҥ шӱӱлтезиле, бойы чылап ок јуранып тургандарла, ӱредӱчилериле јаантайын бек колбуда, куучындажып, туштажып, кажы ла кӱн јуранып турар керек. Андый јӧмӧлтӧ јогынаҥ кӱч болгонын ол бойы билип айдат.

Бош ӧйдӧ Алина айылында билезиле болорго, ар-бӱткенле базып јӱрерге сӱӱйт. Адазы Валерий Петрович мал-ашта иштейт, база јуранар јайалталу кижи. Энези Сынару Мансуровна школдо ӱредӱчи, директордыҥ таскамал иш аайынча ордынчызы бо-лот. Алинада аказы ла сыйны бар. Јуукта ӧткӧн амыралта кӱндерде ол јанып, ада-энезиниҥ мал-ажы турган турлуныҥ јанында кырга чыгып, тӧрт элик кӧргӧнин ӧкпӧӧрип куучындады. Јурукчы кижиге ол анчада ла јакшынак учурал болгон.

Мынаҥ озо јылдарда А. Чинина јуруктарыныҥ кӧрӱлерин тӧрӧл јуртында канча катап ӧткӱрген.  Бӱгӱн Горно-Алтайскта ӧдӱп турган кӧрӱзи тергеебистиҥ тӧс калазындагы баштапкы кӧрӱзи болуп јат. Оныҥ јуруктарын кӧрзӧҥ, јылынып алгаҥдый сезилет. Онызы јуруктарда кӧп сабада јай ӧйи јуралганы учун эмес…

Алинага эрмек-куучын учун быйан болзын, јолы ачык, једимдери бийик, кӧрӧӧчилери кӧп болзын деп кӱӱнзейдис.

Э. КУДАЧИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы