Алтайдын Чолмоны

Байлыгысты јарандырып иштейдилер

24.05.2021

Ӧткӧн айда айылдаш Хакасияныҥ тӧс калазы Абаканнаҥ сӱӱнчилӱ јетирӱ келген эди. Анда ӧткӧн кӱӱчилердиҥ ле јурукчылардыҥ А. Кенельдиҥ адыла адалган бастырароссиялык конкурсында тергеебистеҥ эки јиит 2-чи ле 3-чи јерлер алган. Конкурстыҥ топшуур ойноорыла экинчи степеньдӱ лауреады болуп Урсул Малчанов чыккан. Уулчак Кош-Агаш аймакта балдардыҥ санат школында Роман Саланхановто ӱренет. Бу кӱӱчи, ӱредӱчи кижини тергеебисте билбес кижи, байла, ас табылар. Мыныла колбой тергеебистиҥ кӱӱлик јӱрӱми, айалгазы ла јылдыстары керегинде оныла ӧткӧн эрмек-куучынысты јарлайдыс.

—Роман Владимирович, је, байла, куучынысты Слердиҥ јаш ӱренчигердиҥ јууктагы једиминеҥ баштаарыс. Бу конкурс керегинде нени айдарыгар?

—Хакасияда ӧткӱрип турган бу конкурс јылдыҥ ла јаранып, ӧзӱп јат. Бӱгӱнги кӱнде, эпидемиологиялык айалгадаҥ улам, ада-энелер балдарын ыраак јолго аткарарга јалтанып јадылар. Быјылгы бу конкурска ӱренчиктеристеҥ јӱк Урсул Малчановты апардыс. Ол јакшы кеминде турушкан, бийик једимге јеткен, оныла оморкоп, сӱӱнип, Урсул мынаҥ да ары јакшы ӱренип, оноҥ бийик ажулар ажар деп иженедис.

—Слердиҥ школорды божодып, эм тургуза кӱӱлик јолыла кӧнӱ барып јаткан ӱренчиктерер керегинде айдып ийзегер?

—Школысты божоткон ӱренчиктерис кӧптӧп лӧ јат. Ол тоодо Аржан Туденев, Ирбизек Ерленбаев, Манзыр Ерленбаев, Максим Танзаев. Ӱренчигис болгон Эрканат Куранов Казахстанда Ауэзовтыҥ адыла адалган театрда иштейт ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Уулдарда ижин кӱӱлик јолыла апарар кӱӱндери бар да болзо, ишјалдыҥ кеми ас деп, олордыҥ кӧби акча-манады арбынду профессияларга ӱренип, финансист, јуучыл летчик, юрист, экономист, врач болуп иштейт. МВД-да, прокуратурада ла ӧскӧ дӧ јерлерде иштеп тургандары бар. Андый да болзо, олордыҥ јӱрӱминде кӱӱ јаантайын кожо деп билерим. Темдектезе, баштапкы ла ӱренчиктеримниҥ бирӱзи Василий Кошев тергеениҥ ОМОН-ыныҥ јуучылы, је баян, топшуур ойноорын бир де таштабай, башка-башка кеминде кӱӱлик конкурстарда туружып јат. Онойып, ол бастырароссиялык конкурстардыҥ бирӱзинде јеҥӱчил де болгон. Уулдарла јаантайын колбуда јӱредис, кандый бир болуш керек болзо, јӧмӧжип ийедим.

Кӱӱлик јолыла амадап, кӧнӱ иштеп барган ӱренчиктеристиҥ тоозында онойдо ок Тӧжлей Алчинов, Александр Ельдепов, Байыр Турлунов, Мерген Тельденов, Ренат Суразов удабастаҥ ӱредӱзин божодор.

Аржан Туденев бисти быјыл једимдериле, кӧрӱ-концерттериле сӱӱндирип јат. Ол Хакасияда јадып, иштеп келгенинеҥ бери кӧп ӧй ӧдӱп калды. Бӱгӱнги кӱнде ол анда тоомјылу кӱӱчи, композитор, мультиинструменталист, кайчы, ӱредӱчи. Быјыл кочкор айдыҥ 16-чы кӱнинде Абаканда Хакасияныҥ культура министерствозыныҥ, Госфилармониязыныҥ, Культураныҥ ла албатылык јайаандыгыныҥ тӧс јериниҥ јӧмӧгӧниле А. Туденевтиҥ јайаандык эҥири бийик кеминде ӧтти. Хакас балдардаҥ ол «Тигiр хуры» фольклорлык ансамбль јууп, кӱӱлик ойноткыларга ӱредет. Хакас албаты јайаандыкта эҥ ле јайалталу балдарын бӱткӱл тергеезинеҥ јууп, бир санат гимназия-школдо ӱредет. Андый ченемелди сӱрекей јакшы деп кӧрӱп јадым. Бат, ондогы интернатта јадып, ӱренип турган балдарды јерлежис Аржан ӱредип јат.

—Аржан јарлу рок ӧмӧликтиҥ туружаачызы деп билерис. Бу ижи кандый болуп туру?

—Эйе, онойдо ок А. Туденев Хакасияныҥ государстволык филармониязыныҥ ишчизи, јарлу «Иренек хан» этно-рок ӧмӧликтиҥ туружаачызы. Быјыл иштеп јӱрген јеринде оныҥ сценада јайаан ижиниҥ 10 јылдыгына учурлай «Нӧкӧрлӧр ортозында» деген сольный јаан концерти ӧткӧн эди. Бис ого кычырту алып, ӱренчигиске алтай бычкак бӧрӱк ле каптал кӧктӧдип сыйладыс. Сыйларла Кош-Агаш аймактыҥ администрациязыныҥ культура бӧлӱгиниҥ јааны Оксана Тихонова болушкан. Онойдо ок ӱренчигим болгон, эмди бойы да кӧп балдар ӱредип турган Аржанга камчы тудундырдыс, «ижинде керектӱ болор» деп кокырлап. Аржан карындаштык Хакасияда кӱӱчи адын бийик апарып јат. Кӧп јолдор ӧдӱп, ажулар ажып, билимчи, ойгор улусла туштажып, кӧгӱс-санаазын элбедип, билгирлерин тыҥыдып, текши тӱӱкибис, барып јаткан јолыс аайынча кӧрӱмин бектеп, ӧзӱп јат. Андый ажуларды ашканда, кӱӱлик узы база бийиктейт, бойы да билгирлериле ӱлежет.

Концертке барган делегациябыста «Эре-Чуй» ӧмӧликтиҥ уулдары, Кан-Оозынаҥ јарлу артист нӧкӧрлӧрис Влад Санашев, Рустамбек Шагаев болгондор. Кӧрӧӧчилер бисти бут бажына туруп, изӱ уткуды. Концерттер берзин деп кычыру этти. Оныҥ шылтузында кӱскери Абаканда ла хакастар чук јадып турган  тоолу јерде  «Эре-Чуй» ӧмӧликле бир канча концерт берер деп амаду тургузып алдыбыс.

—Мындый солун, ыраак јол-јоруктар уулдардыҥ санаазын јарыдып, кӧрӱмин элбедип турган болбой…

—Эйе, јаш та, јаан да уулдардыҥ кӧкси кеҥип, ӧзӱп јат. Эбире калыктар бойыныҥ культуразын канайда кӧдӱрип, экчеп турганын кӧрӱп, олордыҥ каруулу болоры јаанайт деп айдарга јараар. Кажы ла јол-јорук солун ла јилбилӱ ченемел, ченелте болуп, санаада артар учуралдарла толо болот.

—Слер бойыгар да андый јол ӧткӧнигер. Айса Слерди эмди де сонуркадып турганы бар ба?

—Сонуркап ӱренетени эмди де кӧп, јайаандыктыҥ кижизи јаантайын бедиренип јӱрер ине.

Ӧрӧ айдылган Хакасияныҥ јарлу композиторы А. Кенельдиҥ адыла адалган јаан конкурста ӱчинчи катап јаргычы болуп туружадым. Ондо јербойыныҥ балдары албатылык ойноткыларла сӱрекей бийик кеминде ойноп турганын темдектеер керек.

Јаргычы болгон кижи јаҥыс ла туружаачылардыҥ ойынын баалап отурар эмес, је анайда ок ол бош ӧйдӧ бойыныҥ билгирлериле ӱлежип, мастер-класстар берет. Ого јилбиркеп келип турган кӱӱчилер кӧп, олор ончо јетирӱлерди ајарулу тыҥдап, ончозын бичип, јанчыкка салып алат.

Мен јайаан ижимде, кӱӱ чӱмдееринде су-алтай телеҥит јаҥарга, телеҥит кӱӱлик ойноткыларга тайанадым. Кӱӱлеримниҥ тӧзӧлгӧзи — албатыбыстыҥ алдынаҥ бери келген кӱӱлери.

—Айдарда, Слердиҥ апарып јаткан кӱӱлик ууламјыгар албатыныҥ туку качаннаҥ келген ӧзӧк байлыктарына тайанып турган турбай.

—Хакастар мениҥ ижимде ол албатылык тӧзӧлгӧни баалайт деп, мен сананадым. Биске орустардыҥ, Кавказта калыктардыҥ ойноор эбине јуукташпай, ӧзӧгисте бар байлыгысты јарандырып, иштеер керек.

Бу ууламјыда эдетен иш эмди де кӧп. Јаантайын бедиренип турганымды айткан эдим. Јаан јаштуларыстаҥ јаҥарлар, ойноткы композициялар јууйдым. Бистиҥ тергеебисте бу кӱӱлер кемге де кереги јокко јуук болзо, байагы Хакасияда оны оҥдоп, недеҥ де бийик баалап, ченемелисти олор, «сузагандый», шиҥдирип, алынып јадылар.

Јаандарыс кожоҥдогон јаҥарларыс сӱрекей байлык, оныҥ ӧзӧгин билип алза, бӱткӱл кӱӱлик телкемдер ачылар. Алдында ӱредӱчим болгон Юрий Крамарь («Руснари» ансамбльдыҥ башкараачызы) сӱрекей јилбиркек кижи болгон. Ол алтайлардыҥ кӱӱзи казахтардыҥ, кыргызтардыҥ кӱӱзинеҥ канча кире катапка байлык, ӧзӧги бай деп айдатан. Мен оны ол тушта оҥдобой, канча јылдар ӧткӧн кийнинде, казынып-бедиренип келеле, эмди оҥдоп баштадым. Эмди јаҥарды мен ӧскӧ эдип угадым. Оны оҥдоорго, биске кайра баштанар керек.

—Слер чилеп ок, албаты кӱӱлерине тайанып иштеп турган нӧкӧр-коллегалар кӧп болбой…

—Јӱк Кош-Агаш аймакты алза, кӧп балдарды алтай ойноткыларла таныштырып, јолын ачкан ӱредӱчилер — ол акалу-карындашту Григорий ле Владимир Ультариковтор. Артем Еликпаевте аҥылу ӱредӱ јок то болзо, ары јанынаҥ јайалталу кӱӱчи, ӱредӱчи. Олор балдардыҥ ӧзӧгин ачып, оноҥ ары меге табыштырат деп айдарга јараар.

—Јаҥыс ла уулчактарла иштеп турганаар деп оҥдоп калдым.

—Эйе, меге уулчактарла иштеерге јеҥил. Олорло кезикте кату да куучындажып, арбаныжып та ийедис. Кызычактар келзе де, узак болбой, јӱре берет.

—Келер ӧйгӧ амадуларарла, санааларарла ӱлежип ийзеер?

—Текшилей кӱӱлик культура керегинде айдар болзо, эм тургуза бисте калык ӧзӧгин ойгортор, тӱӱкизине, алдынаҥ бери келген культуразына бурыыр иштер јакшы кеминде барып јат деп чотойдым. Темдектезе, ол ло билим-шиҥжӱлик институт, алтаистиканыҥ факультеди бу ууламјыда эрчимдӱ иштейдилер. Јииттерис, эмдиги јаш ӱйе албатылык кӱӱлерге, ойноткыларга тартылып, јилбиркеп, ӱренип, ичкери барып јатканы, ӧзӧк-кӧрӱми элбеп турганы сӱӱндирет.

Кӱӱ культурабысты јылыйтпаганыс деп кӧргӱзип, јуукта болотон Эл-Ойын байрамда да тирӱ кӱӱле, алтай ойноткыларла эл-јоныстыҥ кӱр-кӧксин ойгозо, айылчыларды кайкада ойноор керек деп бодойдым. Ары-бери јоруктап, эбиреде эл-јон тӱӱкизине, калыгыныҥ чындык кӱӱлерине тартылып, ого бурылып турганы иле билдирлӱ деп кӧрӧдис. Бисте дезе бу иштер база једимдӱ апарылып, јол алар јииттерис кӧптӧп јатканы иженчилӱ.

Э. КУДАЧИНА