Алтайдын Чолмоны

Бойлоры таҥынаҥ иштӱлер тергеелердиҥ ӧзӱмине камаанын јетирер

24.05.2021

2020 јылдыҥ кӱчӱрген айында ӧдӧр деп пландалган Бастырароссиялык тооалыш пандемиядаҥ улам 2021 јылдыҥ ӱлӱрген айына кӧчӱрилген. Калганчы тооалыш 2010 јылда ӧткӧн. Калыктар ортодо ээжилерле јаан тооалыштар он јылда бир катап ӧткӱрилер учурлу. Былтыргы тооалыш 50 ороондо ӧдӧр учурлу болгон. Пандемиядаҥ улам, олордыҥ тал-ортозында тооалыш ӧтпӧгӧн.

Россияда былтырга пландалган тооалышка 32 млрд салковой чыгарылган. Быјылгы јылдазына акча-манат 8,1 млрд салковойго кӧптӧдилген, онойдо ок тооалаачылардыҥ ишјалы бийиктедилген. Тооалыштыҥ турулталары 2022 јылдыҥ бажында ла ортозында јарталар.

Эксперттердиҥ белгезиле, эл-јонныҥ иш бедиреп, јаан калаларга кӧчӧри 35% астаар.

Кӱӱк айдыҥ 14-чи кӱнинде Россияда, фрилансердиҥ  эмезе Россияда ондый ишчилерди адаганыла, «бойы таҥынаҥ иштӱниҥ» кӱни темдектелет.

Фрилансерлердиҥ тоозы кӧптӧгӧни тергеелердиҥ ӧзӱмине камаанду болор. Иштеер мындый арганы канча россияндар талдаганы Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжынаҥ јарталар.

«Ыраагында» (удаленка) иштеер бӱдӱм   калганчы 10-15 јылдарда таркаган, пандемия оны јаҥы кемине кӧдӱрген. 2020 јылда јарлу онлайн-биржаларда темдектеткендердиҥ тоозы 200%  де кӧп болгон. Ооруныҥ таркаганыла, компанияларда ишчилердиҥ астаганыла, ишјоктордыҥ тоозы кӧптӧгӧниле колбой миллиондор тоолу улус офистерде иштердеҥ мойноп, gig-экономикага кӧчӧдилер.

Башка-башка шиҥжӱлер фрилансерлердиҥ тоозы кӧптӧгӧнин кӧргӱзет. Онойып, PwC-тыҥ баалаганыла, 2020 јылдыҥ турулталары аайынча Россияда олордыҥ тоозы 14 млн болгон ло 2014 јылдаҥ ала бу тоо 4 катаптаҥ кӧп бийиктеген.

Текши ороондо ло кажы ла тергееде толо јетирӱлерди Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы берер.

Тооалыштыҥ листтеринде баштапкы ла катап ижи ле кайдаҥ кирелте алып турганы керегинде сурактарда каруулардыҥ ортодо «бойы таҥынаҥ иштӱ» деген каруу болор. Респондент онойдо ок оныҥ иштеер јери ол ло јуртында, калазында ба, ол дистанционно иштеп турган ба деген јетирӱ эдер аргалу.

«Келер тооалышта баштапкы ла катап фрилансерлер тоого алынар. Элбек јерлӱ Россияга онызы сӱреен учурлу: дистанционно иштегени ишчилердиҥ миграциязын астадат, јашӧскӱримниҥ ле бийик квалификациялу кадрлардыҥ тергеелердеҥ  ырбап барарын токтодор арга берет. Ол чокым јерлерде јӱрӱмниҥ чыҥдыйын јарандырар ла јоксырашла тартыжарыныҥ база бир аргазы болор» — деп, Тергеелердиҥ курч сурактарыныҥ институдыныҥ директоры  Дмитрий Журавлев айдат.

Дмитрий Журавлевтыҥ јартаганыла, фриланстыҥ ӧзӱми тӧс калаларга ичбойыныҥ мигранттары келерин астадар арга берер ле миллионник-калалардыҥ инфраструктуразына эдилип турган јӱкти кайда да 35% астадар.

«Бу керек тергеелерге де болушту болор. Јеринде арткан фрилансерлер каланды, темдектезе, Москваныҥ эмес, јербойыныҥ казназына тӧлӧӧр. Ого ӱзеери, тергеелерде тӧлӧӧр аргалар 35% де кӧптӧӧр, нениҥ учун дезе фрилансерлер иштеп алганын мында чыгымдаар, олордыҥ кӧбизиниҥ ишјалы «столичный» — деп, Дмитрий Журавлев темдектеген.

Ӧскӧ сӧслӧ, улус тӧс калаларга јӱткибей барар, олордыҥ јаткан јеринде калалардагы чыҥдый јӱрӱм болзын деп кӱӱнзеер.  Ол тергеелердиҥ ӧзӱмине јаан учурлу тебӱ берер. Бу тебӱ чын иштезин деп, кайда, канча фрилансерлер барын билер керек деп, эксперт чокымдайт. Келер тооалыш фриланстыҥ керек дезе микрорайондорго до јетире канайда таркаганы керегинде чокым јетирӱлер алар арга берер. Јетирӱлер  туралар ла јонјӱрӱмдик инфраструктура, спорттыҥ ла культураныҥ объекттерин тударыныҥ ла   јербойында јаҥдардыҥ стратегиялык пландарын тургузарыныҥ тӧзӧлгӧзи болор.

Эксперттердиҥ темдектегениле, фриланс-ууламјыга иштиҥ рыногында кайдаар ла ӧзӧр аргазы бар.    «Европада фриланска ишмекчи ийде-кӱчтердиҥ 25-30 % келижет, США-да – 35% кӧби. Американыҥ аналитиктериниҥ  шиҥжӱзиле, ол эҥ бийик тоо. Бу тоолордоҥ кӧргӧндӧ, Россияда да фрилансерлердиҥ тоозы ишмекчи ийде-кӱчтердиҥ ӱчинчи ӱлӱзи болор аргалу – ол  25 млн кижидеҥ кӧп» — деп, Г. В. Плехановтыҥ адыла адалган РЭУ-ныҥ   тӧс кафедразыныҥ доценти  Людмила Иванова-Швец айдат.

Иштиҥ тӧрӧл рыногын шиҥдеечилердиҥ шӱӱлтезиле, фриланс тыҥ ӧзӧр, калганчы јыларда ол јылдыҥ ла 20-30% ӧскӧн.  Кем эрчимдӱ ле бойыныҥ билгирлерин, ченемелин иште тузаланарга турган, бойын јайым ла конкуренция-маргышта турушкадый деп сезип турган — ого иштиҥ мындый бӱдӱми јарамыкту болуп јат.

Пандемия фриланс тергеелик ле ӧйдиҥ гран-кыйуларын јоголтып турганын, чокым бир јерге тартылбай иштеерин, иште ээлгир графиктӱ болорын ла бойыныҥ кӱӱниле ӱлекерлер талдаарын оҥдоор арга берген.

Сурактар ла каруулар

—Тооалышты  ЗАГС-тардыҥ, ФМС-тыҥ ла ӧскӧ организациялардыҥ  јетирӱлериле не ӧткӱрбей турган?

—Јетирӱлердиҥ базаларында тооалышта алгадый јонјӱрӱмдик-демографиялык јаан учурлу јетирӱлер јок.

Јӱк ле бир темдек: эр кижи ле ӱй кижи  квартира табып, бир биледе јуртайт, олордыҥ акча-манады текши. ЗАГС-ка дезе бу биле јок, нениҥ учун дезе олор колбузын регистрировать этпеген ле прописказыла јатпай јат. Тооалышта олор — бир  ээлем туткан, толо биле болуп чотолор.

Тооалыш тушта јурт-ӧрӧкӧлӧрдиҥ тоозы, канча кижи, балдардыҥ тоозы, јаткан айалгалары керегинде јетирӱлер јуулып јат. Бу јетирӱлерге тайанып, темдектезе, балдарлу јиит билелерди јӧмӧӧрин пландаарга јараар.

Национальность, тилдерди билери, ӱредӱзи ле керек дезе кижи ишке канча ӧйгӧ једип турганы керегинде јетирӱ   окылу бир де базада јок.  Тооалышта бу јетирӱлерди алар арга бар.

Айдарда, тооалыш – ороонныҥ кажы ла кижизи кандый јатканы керегинде чокым јетирӱ јууп алар сок јаҥыс эп-арга.

—Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы тушта бис јолдо болзоос, бис тооалышка кирбезис пе?

—Отпуск тооалышка буудак эмес. Тооалыш ӧйинде слер јолдо болзоор, «Госуслуги» сайтта таҥынаҥ бойыгар тооалышта туружарыгар, јӱк Интернет керек. «Бу јерде слер кандый ӧйдӧҥ ала јаантайын јадып туругар? деп суракка каруузына отпускка келген каланы, јуртты эмес, слердиҥ јаантайынгы јадып турган јереерди адаар керек.

Айылда слердиҥ тӧрӧӧндӧригердеҥ кем-кем арткан болзо, ол слер учун «Госуслуги» сайтта, тооалыштыҥ јууктагы пунктында каруулар берер  аргалу эмезе тооалаачыларды сакыйла, айылдыҥ ончо улузы керегинде куучындап берер аргалу.

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы  цифровой технологиялардыҥ болужыла ӧдӧр. Тооалаачылар тураларды керип базар тушта, аҥылу программала јеткилделген планшеттерди тузаланар. Эҥ учурлу јаҥырту – ол «Госуслуги» порталда тооалыштыҥ электронный листин таҥынаҥ бойы толтырар арга бары. Онойдо ок тооалышты тооалыштыҥ участокторында, ол тоодо кӧпфункциональный тӧс јерлерде государственный ла муниципальный јеткилдештердиҥ «Мои документы» сайтында ӧдӧргӧ јараар.