Алтайдын Чолмоны

«Јетирӱлик бирлик эп-аргага кӧчӧри — јӱрӱмниҥ некелтези»

24.05.2021

Федерация Совединиҥ конституционный јасакберим ле государстволык тудум иштердиҥ, бюджеттиҥ ле акча-манаттыҥ рыногыныҥ, экономикалык политиканыҥ комитеттериниҥ ээчиде јууны кӱӱк айдыҥ 20-чи кӱнинде Алтай Республикада ӧткӧн лӧ бу јуунда «Государстволык башкартуда јетирӱлик технологияларды тузаланарыныҥ тап-эриктери ле экономикалык аспекттери» деген сурак шӱӱжилген. Онойдо ок јуунныҥ туружаачылары Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине ууландырылган ла 2021-2024 јылдарга јӧптӧлгӧн јонјӱрӱм-экономикалык программаны шӱӱшкилеген.

Элбедилген јуунда Федерация Совединиҥ конституционный јасакберим ле государстволык тудум иштер аайынча комитединиҥ јааны Андрей Клишац, оныҥ ордынчызы, Федерация Совединиҥ Алтай Республиканыҥ адынаҥ турчызы Владимир Полетаев, бу ок комитеттиҥ јааныныҥ база бир ордынчызы Александр Карлин, Федерация Совединиҥ экономикалык политика аайынча комитединиҥ јааныныҥ ордынчызы Юрий Федоров, конституционный јасакберим ле государстволык тудум иштер аайынча комитеттиҥ турчылары Александр Бакшин, Елена Мизулина, Олег Цепкин, экономикалык комитеттиҥ турчызы Алексей Синицын, јуртээлемдик политика ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитеттиҥ турчызы ла Алтай Республиканыҥ адынаҥ база сенатор Татьяна Гигель, государстволык федерал јаҥныҥ башкараачылары, Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ спикери Артур Кохоев,  Московский областьтыҥ башкараачы органдарыныҥ јаандары, Эл Курултайдыҥ депутаттары, јондык биригӱлердиҥ турчылары турушкан.

Јуунныҥ ижин баштап, јуулган улусты уткып тура, Андрей Клишац Федерация Совединиҥ ээчиде јуундарын ороонныҥ тергеелеринде ӧткӱрери јакшы јаҥжыгу деп темдектеген: «Бу кӱн сенаторлор, Федерация Совединиҥ тӧс комитеттериниҥ турчылары ороонго ло албатыга тузалу јаан сурактарды шӱӱжер. Јуун Алтай Республикада ӧдӱп јат, је Москва, Челябинск, Новосибирск калаларла колбу ВКС ажыра ӧдӧр. Бистиҥ бӱгӱн шӱӱжип  кӧрӧтӧн сурактарыс эл-јонныҥ јӱрӱминиҥ кажы ла бӧлӱгине келижип јат ла јаҥ ла албаты-јон ортодо колбуларды чик јок јууктадарга ууландырылган».

Спикер Артур Кохоев бу јебрен Алтай деп адаткан јерге келген айылчыларга уткуулын ийген ле бу јуунда эрчимдӱ иш кӱӱнзеген. «Быјылгы јыл Алтай Республикага тегин јыл эмес: тергее республика тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын ла алтай албаты Россияга киргениниҥ 265 јылдыгын темдектейт. Федерация  Совединиҥ тӧс комитеттериниҥ башкараачылары, турчылары ээчиде јуунын Алтай Республикада ӧткӱрип турганы тегиндӱ эмес, алдыста турган јаан учурлу сурактар јӧптӧжӱ алар деп бодоп турум» — деп, ол айткан.

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин тергеениҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ адынаҥ сенаторлорды ла јуунныҥ туружаачыларын уткуган. «Алтай Республика — культуралык, тӱӱкилик ле ар-бӱткендик энчизи байлык јебрен тала болуп јат. Тергеениҥ 25% јери аҥылу коруда јерлерге кирип турганын темдектеер керек. Ӱкекти, Алтын-Кӧлди, Кадындагы биосфер заповедникти эске алып ийектер. Јаҥыс Чуйдыҥ јолын да алза, ол телекейдиҥ эҥ ле јарлу ла јараш јолдорыныҥ тоозына кирип јат. Туулу Алтайда экология сӱреен ару, ӱрелгелек. Бу јыл бистиҥ республикага учурлу тоолорлу јыл болуп јат. АР-дыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгын ла алтай албатыныҥ Россияга киргениниҥ 265 јылдыгын темдектейдис. Бистиҥ алдыста јаан ууламјылу иштер кӧп. Олор ончозы учурлу. Ол тоодо — кичӱ изӱ айдыҥ учында Федерация Совединде Алтай Республиканыҥ Кӱндери ӧдӧри темдектелгени. Бӱгӱнги ижис једимдӱ болзын, тергеениҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱмине камаанын јетирзин деп кӱӱнзейдим» — деп, ол айткан.

Јуунныҥ ижи туркунына куучын-эрмекти кӧп улус айткан. Тӧс куучын бирлик јетирӱлик технологияларга кӧчӧри керегинде ӧдӧрдӧ, чокым јартамалду јетирӱлерди Федерация Совединиҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Юрий Федоров, Московский областьтыҥ ЦУР-ыныҥ (Центр управления регионом) јааны Александр Тихонов, бу ок областьтыҥ ӱредӱлик аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Илья Бронштейн, ЖКХ аайынча министриниҥ ордынчызы Дмиртий Чинихин, «Центр управления методического обеспечения оптимизации процессов государственного управления» деген ГКУ-зыныҥ башкараачызы Вячеслав Соловьев,  Алтай Республиканыҥ цифровой ӧзӱм аайынча министриниҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Николай Степанов ло ӧскӧ дӧ улус эткен.

Бу башкараачылар куучынында јетирӱлик технологияларга канайда кӧчӧрин, олорды канайда тузаланарын, эл-јонго ло јаҥга бу система-тӧзӧлгӧлӧрдӧҥ кандый јеҥилте-болуш болорын јартаган. Московский областьтыҥ ченемелин алза, ондо ЦУР деп адалган бирлик система бӱгӱнги кӱнде иштеп  баштап койгон. Областьтыҥ бастыра јӱрӱми башка-башка бӧлӱктерге бӧлӱлип, кажызы ла керегинде бирлик порталда толо јетирӱлӱ аҥылу бӱкле башкаландырылган. ЖКХ, культура, транспорт, ӱредӱлик, су-кадыкты корыыры, јонјӱрӱмдик корулаш, јаҥныҥ улузына баштанулар, о. ӧ. Кажы ла бӧлӱкти алза, кижи керектӱ сурактарга карууны јаҥыс ла компьютер-ноутбук, телефон ажыра алар эмес, је онойдо ок комыдалдарын, баштануларын јаҥда отурган улуска бир тутак јогынаҥ берер аргалу. Мындый айалгада кажы ла бӧлӱкте бар јетирӱлер бу порталда белетелип калган. Кижи јаҥыс ла јаман кӱӱнземелин, комудалын, сурагын эмес, је ол ок ӧйдӧ јакшы да кӱӱнин башкарту јаҥдарга чыгара айдар аргалу. Темдектезе, бӱгӱнги кӱндеги јаҥжыккан айалганы ајаруга алзабыс,  кижиге кандый бир сурагыла керектӱ органдарга барарга сӱреен кӧп ӧйин јылыйтарга келижип јат. Бир ле суракла кижи канча катап базат. Је качан бу јетирӱлик система иштеп баштаарда, улустыҥ баштанулары, комудалдары чик јок астаган деп, Московский областьтыҥ јаҥдары јетирет. Анчада ла су-кадыкты корыырында, школдордо иште, ЖКХ-ныҥ сурактарында мындый эп-арга сӱреен эптӱ деп темдектелет. Московский областьта мындый јетирӱлик эп-арга једимдӱ иштегени керегинде областьтыҥ окылу јаҥдарыныҥ адынаҥ Александр Тихонов, Ирина Минакова, Дмитрий Чинихин куучындаган.

Мындый ок эп-аргалар Челябинский ле Новосибирский областьтарда база иштеп баштаган. Бу областьтарда јетирӱлик бирлик системаны башкарту иште тузаланары элбедилген. Челябинскте иштеп турган система «Умный город» деп адалып, кажы ла ууламјы-бӧлӱктиҥ башкараачы бӧлӱктериниҥ ижинде чыгым ла кирелте јанынаҥ, кайда акча-манатты кымакайлап алар арга бар деп сурактарга каруу јандырарына ууландырылган. Башкараачы иште иштеп турган бастыра ууламјыларда чокым каруулар, эп-аргалар ла эдилетен чокым иштер темдектелген. Новосибирский областьтыҥ ченемелиле болзо, эҥ ле озо јетирӱлик бирлик системаны экономиканыҥ тӧс ууламјыларында тузаланар керек. Башкарту иште, бизнес ууламјыда мындый эп-арга сӱреен керектӱ болор. Кандый бир ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерге турала, каруулу кижи толо јетирӱлерле баштамы алтамдардаҥ ала турулталарына јетире таныш болор учурлу. Мында бӱдери-бӱтпези, чыҥдыйлу, кирелтелӱ болотоны — бастыра каруулар белен болор. Оноҥ, јаҥыс ла талдалган, аҥылу улуска эмес, је анайда ок бу јетирӱлер тегин телефондор до ажыра кажы ла кижиге јетирилер аргалу болор. Кижи бойыныҥ сурагыла канча инстанция-башкартуныҥ эжигин эжиктебей, бастыра сурактарын, керектерин электрон бӱдӱмле, онлайн эп-аргала бӱдӱрип салар аргалу.

Јуунда айдылган јетирӱлерле болзо, мындый эп-аргаларга, системага ороонныҥ тергеелери араайынаҥ кӧчӱп баштаар. Системаны једимдӱ тузаланып турган ченемел деп, Московский, Челябинский, Новосибирский областьтардыҥ ченемели темдектелет.

Федерация Соведи келер ӧйдӧ ижинде бу ууламјыларды јасакберим аайынча јӧптӧп, быжулап койорын Андрей Клишац темдектеген.

Алтай Республиканыҥ 2020-2024 јылдарга јӧптӧлгӧн јонјӱрӱм-экономикалык программазыныҥ јӱрӱмде бӱдери аайынча куучынды тергеениҥ башкараачызы Олег Хорохордин, АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министри Вячеслав Тупикин, сенаторлор Татьяна Гигель ле Владимир Полетаев айттылар. Башчыныҥ темдектегениле болзо, Алтай Республикада курч сурактар кӧп лӧ олорды јарамыкту бӱдӱрери тергеениҥ башкарту органдарыныҥ эҥ ле баштапкы ижи. Республика јуртээлемдик тергее учун, эл-јоныныҥ 70%-и јурт јерде јадып иштейт ле јуртээлемдик сурактар баштапкы јерде турат. Олор: укту малды ӧскӱрери, кӱйгекке алдыртып турган јерлерди суула јеткилдеери, аҥныҥ мӱӱзинеҥ эдим-продукция эдип чыгарарыныҥ ӧзӱмине камаанын јетирери. Онойдо ок туризмниҥ сурактары, улусты ишле јеткилдеери, эл-јонныҥ јӱрӱми једимдӱ болзын деп айалгалар тӧзӧӧри деген јаан учурлу сурактар туруп јат. Тергееде национальный ӱлекерлерле элбеде иштейт, је кӧп ууламјыларды јӱрӱмде бӱдӱрерге,  Федерация Совединиҥ болужы керек.  Министр Вячеслав Тупикин «Ийделӱ Алтай» деп тергеелик госпрограмма керегинде куучындады. Республиканыҥ алдында турган курч сурактарды једимдӱ бӱдӱрерине бойыныҥ камаанын јетирер кӱӱндӱ болгоны  керегинде сенаторлор Татьяна Гигель ле Владимир Полетаев айткан.

Јуун ӧдӧр тушта кайралдар база табыштырылган. Россияда парламентаризмниҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетиргени учун Федерация Совединиҥ председатели Валентина Матвиенконыҥ Быйанду самаразыла Эл Курултайдыҥ јасакберим, тап-эриктерди корыыры ла јербойында бойы башкарынары аайынча комитединиҥ јааны Виктор Ромашкин, Чой аймакта депутаттардыҥ  Совединиҥ депутады Зоя Жданова, кӧп јылдарга улай билгирлери бийик специалисттер белетегени учун ГАГУ-ныҥ профессоры Михаил Яськов, тергеениҥ эл-јонын узак јылдардыҥ туркунына ак-чек эмдеп келген врач-пульманолог Наталия Куртомашева кайралдаткан. Спикер Артур Кохоев Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Федерация Совединиҥ јасакберим ле государстволык тудум иштер аайынча комитединиҥ аппарадыныҥ башкараачызы Полина Виноградованы узак јылдарга бӱдӱрген ак-чек ижи учун кайралдады.

Онойдо ок јуун туркунына ВКС эп-аргала ГАГУ-ныҥ студенттери сенаторлорго курч сурактарын база берген ле олорго каруулар алган. Јуунныҥ кийнинде сурактар берер арга тергеелик СМИ-лердиҥ журналисттерине база берилген. Сурактардыҥ кӧп јарымызы башкарту иште јетирӱлик бирлик системаны тӧзӧӧри керегинде болды.

А. МАЙМАНОВА