Алтайдын Чолмоны

Талайчылардыҥ кереези — Јабаганда

24.05.2021

Јабаган јуртта кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде тергеелик учурлу керек-јарак ӧткӧн. Јурттыҥ Культура байзыҥыныҥ чике јанында Россияныҥ Јуучыл флодына учурлалган кереестиҥ ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде СТОФ-то — Северо-Тихоокеанский флотто талайдыҥ алдында јӱзер керепте јуулашкан ла талайчы-радист болгон Аладякова Луиза (Јыламаш) Бархатовнаныҥ эземине учурлалган мемориал-темдектиҥ ачылтазы ӧткӧн.

Ол кӱн айас, јылу кӱн турган. Јабаган јуртта талайчылардыҥ ат-нерезине учурлалган кереес-памятниктиҥ јанына кӧп улус јуулган. Олордыҥ ортозында — јербойыныҥ албатызы, ВМФ-тыҥ Алтай Республикада ветерандары, јурттыҥ талайчы-ветерандары, Луиза Бархатовнаныҥ бала-барказы, тӧрӧӧн-тууганы, аймактыҥ администрациязыныҥ ишчилери, јондык ишчилер.

Кереести ле мемориал-темдекти окылу ачарында  талайчы-ветерандардыҥ Алтай Республикадагы тергеелик биригӱзиниҥ башкараачызы Алексей Петрович Адуков,  аймактыҥ јааны Рустам Кокушев, талайчы-радисттиҥ кызы Светлана Александровна Чабачакова-Енчинова,  талайчылардыҥ Јабаган јуртта биригӱзиниҥ јааны Аржан Самаев турушкан. Кереестиҥ ачылтазы талайдагы јуучыл бастыра ээжилер аайынча ӧткӱрилгенин темдектеер керек. Ол канду  јылдарда  сууныҥ ӱстиле де, сууныҥ алдыла да јӱзер бастыра керептерди талайга чыгар алдында абыс аластап-алкап туратан болгон. Анчада ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында бу ээжилер јаан учурын ойногон. Канча айларга талайга јӱрӱп јаткан талайчыларга абыс кижиниҥ — Кудайга јуук кижиниҥ — алкышту сӧстӧри јаратка тирӱ јанып келерге ийде ле ижемји берген. Талайчылардыҥ кереези ачыларда,  бу кереести Кан-Оозы аймакта Николай Чудотворецтиҥ адыла адалган храм-церквениҥ иерейи Георгий Ковтун алкаган ла байлу суузыла ӱрӱстеген. Оноҥ кереестердиҥ јанына от-кызыл чечектер салылды…

Оныҥ кийнинде јуулган албаты-јонго уткуулду сӧстӧрин аймактыҥ јааны Рустам Кокушев, Јабагандагы јурт јеезениҥ башкараачызы Карчага Елтоков, талайчы-ветерандардаҥ Алексей Петрович Адуков, солдаттардыҥ ла матростордыҥ энелериниҥ Алтай Республикада комитединиҥ јааны Надежда Качина, јондык биригӱлердиҥ аймактагы совединиҥ башкараачызы Александр Айдынович Матыков, депутаттардыҥ аймак Совединиҥ депутады Аржан Бакрасов, талайчы-ветеран Владимир Владимирович Полетаев, Светлана Александровна Чабачакова-Енчинова, Луиза Бархатовнаныҥ сыйнызы Валентина Бархатовна айттылар. Угулган сӧстӧрдиҥ учуры јаҥыс болгон — эзем јаантайын артар учурлу.

А. П. Адуков Јабаган јуртта бу кереести ачар иште јаан болужын јетирген талайчыларга Кӱндӱлӱ грамоталар табыштырды. Олор — Сергей Николаевич Борбуев, Валерий Михайлович Тижимеев, Сергей Альчиевич Чурупов, Юрий Михайлович Епишкин, Сергей Маевич Суйманаков, Сергей Тюкешев ле Аржан Александрович Самаев.

Надежда Викторовна Качина јуулган улусты бу учурлу туштажула, Улу Јеҥӱниҥ 76 јылдыгыла уткып, эҥ ле артык кӱӱнземелдерин айткан. Л.  Б.  Аладякованыҥ ӱйезиниҥ ол каршулу јуудагы нерезин эске алып, кем де качан да ундылбас учурлузын темдектеген. Талайчыларга тургузылган кереести белетеер иште турушканы учун ол ветеран-талайчыныҥ кызы С. А. Чабачакова-Енчиновага, сыйнызы
В. Б. Аладяковага, јеени Т. Н. Четовага, барказы Г. В. Манышева-Енчиновага Кӱндӱлӱ грамоталар табыштырган.

Бу кӧдӱриҥиде республиканыҥ талайчы-ветерандарыныҥ јондык биригӱзиниҥ турчылары, Россияныҥ Флоттогы Ийде-Кӱчтериниҥ канча кайралдарыла кайралдаткан ветерандары база турушкан. Олор —
В. М. Березиков, А. С. Мезин, А. А. Штыков, К. С. Кабылов, А. Н. Колосков, В. А. Чичкаков ло о. ӧ. Олордыҥ адынаҥ сӧсти В. В. Полетаев айдып, бойыныҥ угы-тӧзи Јабаган јурттаҥ чыкканын, оныҥ да адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јуулажып, бойыныҥ ӱлӱӱзин Јеҥӱ учун кӱч јуу-согуштарга јетиргенин  куучындаган. Мында Владимир Владимирович Алтай Республиканыҥ адынаҥ сенатор болуп турган Владимир Полетаевтиҥ адазы болгонын темдектеер керек. Сенатор Владимир Полетаев мынаҥ озо јылдарда Јабаган јуртта Јеҥӱниҥ мемориалын орныктырарга сӱреен јаан болужын јетирген болгон.

Кӧдӱриҥиде «Женщины Алтая — Алтайдыҥ эпшилери» деген тергеелик јондык биригӱниҥ башкараачызы Светлана Ефимовна Полетаева, бу биригӱниҥ Кан-Оозы аймакта бӧлӱгиниҥ јааны Галина Тодошевна Канитова акту кӱӱнинеҥ туружып, уткуулын айдып, бу иште јӧмӧлтӧзин јетирген. Бу јондык биригӱниҥ баштаҥкайыла 2016 јылда Л.  Б.  Аладякованыҥ јӱрӱмине, јуучыл јолына учурлалган конференция-јуун Кырлык јуртта ӧткӧнин темдектеер керек. Талайчы-радист болгон ветеран-эпшиге эдилген баштапкы јаан ајару бу тужында болгон.

Кереестердиҥ ачылтазында кӱӱлик сыйларын Кан-Оозы аймактыҥ культура бӧлӱгиниҥ кожоҥчызы Мадий Калкин, ветеран-талайчыныҥ барказы Асия Чабачакова сыйлап, кожоҥдодылар. Асияныҥ кожоҥы «Карган энемге» деп адалган ла ол 2016 јылда бичилгенин темдектеер керек. «Јуучылдарга» деп ӱлгерди база бир барказы Альбина Куйкина кычырган. Асия ла Альбина — Кырлыктыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱренчиктери. Јуулган улуска кожоҥын база сыйлаган кожоҥчылар — Јабаган јурттыҥ «Кӱн-Каајы» деп адалган фольклорлык ӧмӧлиги. Бу ӧмӧлик 2008 јылда тӧзӧлгӧн лӧ ого 20-50 јашту кожоҥчы эпшилер киргилейт. Ӧмӧликти јербойыныҥ Культура туразыныҥ художественный башкараачызы Алтынай Абулова билгир башкарат.

Бу кӱн байрамдык сыйды Экинур јурттыҥ «Ӱӱрелер» деп јайаандык ӧмӧлиги база сыйлаган. Вокал-фольклор бу ӧмӧликтиҥ артисттери кожоҥ-бијезин, ӱлгерлерин сыйлады. «Ӱӱрелер» ӧмӧлик бойыныҥ ижин «Алтайдыҥ эпшилери» деп тергеелик јондык биригӱле кожо апарып јаткан учун, бу кӱн олор кожоҥдорын Луиза Бархатовна Аладяковага учурлаган. «Ӱӱрелерди» беш јылдыҥ туркунына једимдӱ башкарып келген кижи Россияныҥ Эпшилериниҥ бирлигиниҥ кӱндӱлӱ медалин тагынган иштиҥ ветераны, РФ-тыҥ ӱредӱлигиниҥ нерелӱ ишчизи Зинаида Чербыевна Тордошева.

«Јуучыл-геройлор ундылбас учурлу!» 

Бу сӧстӧрди А. П. Адуков талайчылардыҥ кереестери јаҥы ла белетелип турарда айткан. Алексей Петрович јуучыл молјузын ВМФ-та башка-башка ӧйлӧрдӧ ӧткӧн тергеениҥ бастыра ветерандарын бириктирген јондык биригӱниҥ ижин чокымдап, эҥ ле тӧс амаду — талайда јуулашкан, черӱчил службазын ӧткӧн кажы ла ветеран ајару јок артпас учурлузын  темдектеген. Алтай Республикада талайчылардыҥ јондык биригӱзи тӧзӧлгӧнинеҥ бейин тӧртинчи јыл барып јат. Бу кире ӧйгӧ тергееде кӧп иш эдилген. Талайчылардыҥ јеҥӱлӱ јуучыл јолдоры керегинде куучындар школдордо, ӱредӱлӱ заведениелерде ӧткӱрилген. Горно-Алтайскта Јеҥӱниҥ паркында талайчылардыҥ кереес-мемориалы база тургузылган. Аймактарда герой-јерлештериске кереестер, мемориал-темдектер тургузар иш улалып барып јат.

Јабаганныҥ талайчылары Л. Б. Аладякованыҥ кереезин тургузар ишти јӧмӧп, башкарып, 9 Майдыҥ байрамына јетпей једимдӱ тӱгезип салганы учун Алексей Петрович јербойыныҥ талайчы-ветерандарын башкарган А. А. Самаевке јаан быйанын айдат. Јабаганныҥ талайчыларыныҥ, јербойыныҥ администрациязын башкарган Карчага Петрович Елтоковтыҥ эрчимдӱ ижиниҥ шылтузында јаан учурлу керек бийик кеминде бӱдӱп калган. Онойдо ок культураныҥ ишчилери, «Алтайдыҥ эпшилери» бирликтиҥ башкараачылары јӧмӧгӧни јакшы. Л. Б. Аладякованыҥ бала-барказы, тӧрӧӧндӧри база јаан јӧмӧлтӧзин јетирген.

Луиза (Јыламаш) Бархатовна: радист болгон талайчы-эпши

Качан бу учурлу иш ӧдӱп каларда, нениҥ учун кереес Јабаган јуртта тургузылган, нениҥ учун тӧрӧл Кырлык јуртында тургызылбаган деп кӧп тоолу куучындар, сурактар урулып келген. Мында Луиза Бархатовнаныҥ јӱрӱмдик јолы керегинде тоолу сӧс айтса, бастыра сурактарга каруулар јартала берер деп бодоп турум.

Луиза Бархатовна јууныҥ алдында јылдарда Кан-Оозы аймактыҥ јурт Соведин башкарган Бархат Аладяков деген кижиниҥ ортон кызы болгон. Јыламаш деп јараш алтай атту кыс эјезиле, сыйнызыла сӱреен эрте эне јок артып калган. Энези јада каларда, адазы Бархат ӧскӧ кижи алып, ортон кызын, ӱч јашту Јыламаш-Луизаны, ӧскӱстердиҥ Ойрот-Турада интернадындӧӧн аткарып ийген. Јыламаш мында ла чыдап, ӱренип, школдыҥ кийнинде ӱредӱчилер белетеер училищеге ӱредӱге кирген. Училищени једимдӱ божотконы керегинде кере бичикте  «1941 јыл, кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱни» деп бичилген. Ӱредӱниҥ кийнинде, байла, адазы кайда, ары ла барарга келишкен. Јиит кыс Јабагандагы школдо иштеп баштаган. 1942 јылда ол бойы ошкош кыстарла кожо черӱге атанган. Олорды, он кире кысты, Советская Гавань калада радисттерге ӱреткендер. Оноҥ башка-башка јуучыл часть-бӧлӱктерге аткарып ийгендер.

Луиза (Јыламаш) Бархатовна сууныҥ алдыла јӱрер кереп-лодкага учураган. Олор талайла узак ӧйгӧ јӱзӱп туратан. Америка, Јопон јери — ороонныҥ кӱнчыгыш гран-кыйуларында кажы ла кӱн јуу башталар аргалу болгон. Торпеда-миналарлу керептер, кемелер кӱнӱҥ ле табарып туратан. Тымык теҥис јанынаҥ чочыдуны токтодып аларга, ороон Тымык теҥистеги флотко ӱзеери Тӱндӱк-Тымык теҥистиҥ флодын тӧзӧгӧн. Бу флотко сууныҥ алдыла јӱрер кемелер, каруулчык керептер, торпедалу катерлер, сууныҥ алдыла јӱзер кемелер тозуп турган аҥчы-керептер, авиация кирген. Луиза Бархатовна СТОФ-тыҥ сууныҥ алдыла јӱрер кемезиниҥ 28-чи командазында, СТОФ-тыҥ ФПЭ-зиниҥ 3-чи командазында јуулашкан. 1944 јылдыҥ орой кӱзинде јаан шырка алып, ол Владивостокто госпитальда јаткан. 1945 јылдыҥ кыжында јанып келген.

Оору, кӱч јок, барар јери, болужар кижизи јок јиит талайчыныҥ јӱрӱминде сӱреен кӱч јылдар болгон. Оору-јоболду, арга-чыдалы ас кижи кемге де керек јок болгон. Је Луиза  Бархатовна эмденип, колго-бутка туруп, комсомолдо, аймактыҥ газединде, школдордо, библиотекада једимдӱ иштеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны деп бастыра кайралдар, ол тоодо  медальдар, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ экинчи степеньдӱ ордени ого табыштырылган деп темдектелет. Ол ыраак јылдарда ол база коммунист, фронтовик  болгон Александр Васильевич Енчинов деген  јиитле  кожо биле тӧзӧгӧн. Бу кижи Кырлыктыҥ школында бир кезек ӧйгӧ директор болуп иштеген. Билезин база ла јаан шырказы учун јылыйткан. Ондый да болзо, балдарын азыраган, баркаларын кӧргӧн. Луиза Бархатовна јаан оорудаҥ улам 1998 јылда 75 јаштуда јада калган.

Адакыда айткадыйы, Луиза Бархатовнаныҥ бала-барказы, тӧрӧӧндӧри болушкан улуска, анчада ла Аржан Самаевке, Алексей Петрович Адуковко, Карчага Елтоковко, Јабаган јурттыҥ эл-јонына тӱӱкини баалап ла тооп билери, јерлештериниҥ ат-нерезин ундыбай турганы учун јаан быйанын айдат. Тоомјылу ветеран Александр Айдынович Матыков Луиза  Бархатовнаныҥ адыла Кырлык јурттыҥ библиотеказын адаары јанынаҥ шӱӱлте айткан.

 А. МАЙМАНОВА