Алтайдын Чолмоны

Ӧзӱмдердиҥ кайкал телекейинде

27.05.2021

«Куштар учуп јӱрет, ӧзӱмдер дезе бу ла јаныҥда, буттыҥ алдында. Кандый ла бӱдӱмдӱ, јалбырак-чечектӱ, ӧзӧр-јӱрер ээжи-јаҥду бӱткӱл телекей…» — деп, Горно-Алтайсктагы Ботаникалык садтыҥ директоры биологиялык билимдердиҥ кандидады Алтынай Ачимова айдат…

Чуйдыҥ узун јолыла јорыктап, јолдыҥ јуугында ла бу јерге, амырап-тыштанып та аларга болуп, не кирбей турганыс деп санангам. Балдарга мында кандый јилбилӱ болор эди! Ботаникалык садка келип турган туристтер каалгадаҥ кирген ле тарый ӧдӱктерин уштып, јажыл ӧлӧҥлӧ базарга јакшызынатан болтыр.  Бу јер јылдыҥ кандый да ӧйинде јараш, је анчада ла эмди, јажарган, јайылган агаштарды ла чечектерди кӧрӱп, узун кышка эригип калган ӧзӧк ээрип, јайымжып, мында ла артып калар кӱӱниҥ келер.

Горно-Алтайсктагы Ботаникалык сад Себиниҥ суузы Кадынга кирер јердиҥ јанында, Камлак јурттаҥ ыраак јокто турат. Ол Россияныҥ билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Тӧс Сибирьдеги Ботаникалык садыныҥ Алтайдагы бӧлӱги болуп јат ла 1994 јылда Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ ла РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Тӧргизиниҥ јаба јӧбиле тӧзӧлгӧн. Садтыҥ билим ишчилери Туулу Алтайдыҥ ас туштаган ла јоголорго јеткен ӧзӱмдерин шиҥдеери ле корыыры, олорды орныктырып ӧскӱрери аайынча билим иш ӧткӱргениле колбой экологиялык ӱредӱ ле јартамал элбек иш ӧткӱрет.

—Бисте јай ӧйинде кандый ла јерлердеҥ келген 12 муҥ кире јорыкчылар болуп јат. Балдарлу улус кӧп. Бойыгар да кӧрӱп јадыгар —  мында тыш-амыр, ару. Садта 2000 јӱзӱн ӧзӱмдер: агаштар, јыраалар, ӧлӧҥ-чечектер отургузылган. Јаҥыс та Алтайда ӧзӱп турган ӧзӱмдер эмес, је анайда ок Ыраак Кӱнчыгыштыҥ, Европа таланыҥ ла о. ӧ. јерлердиҥ — деп, Алтынай Ачимова куучындайт. —Садтыҥ ижиниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи —  экологиялык јартамал ла ӱредӱ. Тургуза ӧйдӧ школдордо «ботаника» деген предметке неделеде бир ле час ӧй берилет. Бистиҥ сад ботаниканыҥ, экологияныҥ урокторын ӧткӱрерге, ӱренчиктерге билим-шиҥжӱ ӱлекерлер белетеерге сӱрекей јарамыкту јер. Ӧзӱмдерди билерине, сӱӱрине, чеберлеерине балдарды оогоштоҥ ала тазыктырар керек. Тӧрӧлине сӱӱш ӧзӱм-чечегин, агаш-тажын сӱӱгенинеҥ ле баалап чеберлегенинеҥ башталып јат ине.

Алтай Республикада туризм ӧзӱм алынганыла колбой кӧп улустыҥ базыдына јер артап, ӧлӧҥ-чӧп кунурап турганы, јердиҥ ӱсти сӱрее-чӧпкӧ бастырганы керегинде ачынышту куучындар кӧптӧгӧн.

—Бистиҥ тергее миллиондор тоолу туристтер келерине белен эмес болгонын айдар керек. Ончо турбазалар ар-бӱткенниҥ байлыктарын тузаланып иштейт. Је орныктыру иш јокко јуук. Улус санаазына кирген ле јерлерле, агаш-ташты кырлап, базып јӱрет. Республика дезе экологиялык туризмди ӧскӱрер јаан аргаларлу, бистиҥ ар-бӱткенис сӱрекей байлык. Экотуризмниҥ бӱдӱмдери башка-башка, ол тоодо экологиялык орык јолдорло јойу базар, велосипедтӱ јорыктаар, ӧзӱмдерле таныжар ла о. ӧ. Темдектезе, «гастроботаника» деген бӱдӱмде улус аш-курсакта тузаланар ӧзӱмдерле, олорды тузаланарыла таныжып,  олорды аш-курсак белетееринде канайда тузаланганын бойлоры ченейдилер.

Бистиҥ Ботаникалык сад экотуризмди ижиле кӧргӱзет. Мында јаҥыс та ӧзӱмдердиҥ јӱзӱнин эмес, је анайда ок айыл-јуртты јарандырарында олорды канайда тузаланарын, јорыкчылар базар экојолдорды канайда эдерин, агаштыҥ кургак будактарын, чӧбрӧзин, тӱшкен чочогойлорды ла ӧскӧ дӧ таштанчыларды канайда тузаланарын кӧслӧ кӧрӧргӧ јараар — деп, А. Ачимова айткан.

Ботаникалык садта кыскылтым, ак, сары, јажыл саптарлу канча бӱдӱм талдар сӱрекей солун ла јараш эмтир. Јеристе јылдыҥ кӧп саба ӧйи соок, јажыл ӧзӱми јок ӧйгӧ келижип турарда, бу талдар, ӧскӧ дӧ агаш ла јыраа ӧзӱмдер јаткан јеристи јарандырарга јарамыкту болгонын садтыҥ ишчилери куучындаган. Ботаникалык садтыҥ каалгазынаҥ кирип ле келзеҥ, јыраалардый боп-болчок чибилер кӧзиҥе илинер. «Декоративный» дейтен мындый чибичектердиҥ чаалдарын рынокто бир муҥ салковойдоҥ ажырага садып турганын кӧргӧм. Угар болзо, садтагы чибилердиҥ чаалдарын Себиниҥ ажузынаҥ казып экелген ле јараштыра кезип ӧскӱрген эмтир. Мында «јикпелӱ» да, ӧскӧ дӧ бӱдӱмдӱ чибилер бар. Јаҥыс арчындардыҥ бӱдӱмдери бешке чыгара.

Алтынай Алексеевна алтай калыктыҥ јаҥжыгуларында ла чӱм-јаҥдарында ӧзӱмдерди тузаланганы керегинде билим иш бичиген ле садта ӧскӧн таныш ӧзӱмдердиҥ ады, олорды канайда тузаланганы керегинде куучынын угарга база сӱрекей солун болгон. Јууныҥ торо-кӱч ӧйлӧринде чейнениҥ тазылынаҥ талканды канайда эткенин, кандый ӧзӱмдердеҥ чай асканын, кандыйын таҥкы эдип тузаланганын, бӧрӱлерди ӧлтӱрерге алаҥуш кандый тузазын јетиргенин бис јазап билбезис те. Ӧзӱмдердиҥ јербойындагы аттары ла нениҥ учун онойдо адалганы — бисте  шиҥделбеген ууламјылардыҥ бирӱзи деп, ол куучындаган.

«Кам тыттар», олордыҥ табылганы керегинде билимчилердиҥ шиҥжӱлерин ле шӱӱлтелерин, ӧзӱмдер керегинде ӧскӧ дӧ јилбӱлӱ куучындарды, Ботаникалык садта болуп, уктыбыс ла кам тыттаҥ алган сабакты ӧскӧ тытка колбоп ӧскӱрген агашты да кӧрдибис.

Ботаникалык садтыҥ ишчилери сад ӧскӱрген улуска чаалдар садып, јерин ӧзӱмдерле кееркедерин айдып берип турган эмтир. Быјыл јаскыда Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртында Владимир Кыдыевтиҥ эземине ӧскӱрген «Ак Чечек» скверде агаштар ӧскӱрерге ле Шабалин аймактыҥ Апшыйакту јуртында В. И. Чаптыновтыҥ музейиниҥ јанында сад саларга чаалдарды Ботаникалык сад берген.

Светлана КЫДЫЕВА

Автордыҥ фотојуруктары