Алтайдын Чолмоны

Апшыйактуда мемориал-музей јазалат

31.05.2021

—Мында грушалар качан болор?—Бу агаштарды сугарып, кичееп турзабыс, олор јаанап ӧзӧр. Сен база јаанаарыҥ. Мында јаҥыс та грушалар эмес, је анайда ок яблоколор, абрикостор база болор. Нӧкӧрлӧриҥле кожо келип, бу агаштарды мен отургыскам деп айдарыҥ. Олорды кӱндӱлеериҥ…

Бу куучынды мен кӱӱк айдыҥ 25-чи кӱнинде Шабалин аймактыҥ Апшыйакту јуртында В. И. Чаптыновтыҥ мемориал-музейиниҥ јанында сад отургыскан ӧйдӧ уккам. Та эне-адазыла, та школдыҥ ӱренчиктериле кожо келген уулчагаш бойы ла ошкош кичинек чаалдардаҥ амтанду алама-груша та качан бӱдер деп сананган болор.

Тургуза ӧйдӧ Апшыйакту јуртта Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы болгон Валерий Иванович Чаптыновтыҥ мемориал-музейи болор јерде, музейдиҥ бойында јаан јазал иштер ӧдӧт.  Музейдиҥ туразыныҥ ичи јазалган ла эмди экспонаттарды тургузары арткан. Бу тураныҥ јанында алтай айыл болор. Музейдиҥ элбек јеринде јаҥы сад салынган. Јиилектӱ агаштардыҥ чаалдарын, чечектӱ јырааларды отургызарында јурттыҥ улузы ла школдыҥ  ӱренчиктери турушкан.

—Валерий Иванович Чаптыновтыҥ музейин Апшыйакту јуртта бис тӧртинчи катап јазап јадыс — деп, Шабалин аймактыҥ краевед музейиниҥ башкараачызы Серафима Ивановна Яжанкина куучындаган. Јазалган музей аймактыҥ краевед музейиниҥ бӧлӱги болуп јат ла Серафима Ивановна тӧзӧмӧл иштерди башкарган улустыҥ бирӱзи. — Эҥ баштапкы музей 2005 јылда, В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 60 јылдыгын темдектеер ӧйдӧ ачылган. Ол јыл кандык айда агашты јыгып, кӱӱк айда бу агаштаҥ музей болотон тураны школдыҥ туразына јапшыра тудала, кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде — Валерий Ивановичтиҥ чыккан кӱнинде ачып ийгенис. Бу музейди тӧзӧӧринде, ого керектӱ јетирӱлерди јуурында сӱрекей јаан ишти јурттыҥ школында тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болгон Николай Владимирович Чаптынов бӱдӱрген. Бу кижи эмди јок, је Николай Владимировичтиҥ баштаганыла јуулган быжу ла чыҥдый јетирӱлер музейдиҥ тӧзӧлгӧзи болуп јат. Оноҥ, 2010 јылда, музейди такыптаҥ јазаарга келишкен, не дезе, чыкту агашла туткан стенелердеги гипсокартон кабырылып, стендтер ӱрелген. Школдыҥ директоры болгон Галина Сергеевна Чаптынованыҥ шылтузында Апшыйактуныҥ школы В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган. Бу кижиниҥ, школдыҥ ӱредӱчилериниҥ музейдиҥ ижин кӧндӱктиреринде бӱдӱрген ижи јаан.

2015 јылда В. И. Чаптыновтыҥ 70 јылдыгына учурлалып јуртта јаан кӧдӱриҥи ӧткӧн. Былтыр Апшыйактуныҥ школы јаҥырта јазаларда, ӱренчиктер ажанып турган эски тураны музейге бергендер. Бу јемирилерге јеткен кичинек тураны јаҥырта тудар иштер ӧткӧн: бир кыпту тура ла ондый ок элбек сенек јазалган болгон.

Александр Поликарпович Манзыров  келип, бу иштерди кӧрӧлӧ: «Республиканы тӧзӧгӧн, оныҥ баштапкы башчызы болгон кижиге учурлалган музейде отурып, эрмек-куучын ӧткӱрер јер де јок не бу?!» — деп, ачынганын Апшыйактуда В. И. Чаптыновтыҥ мемориал-музейиниҥ ишчизи Наталья Гавриловна Майманова куучындаган.

—Александр Поликарповичтиҥ јӧмӧлтӧ-болужыла сенек болгон јерди јылулап, тураны элбеткенис. Былтыр В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгы темдектелип турарда, Алтай Республиканыҥ Эл музейи сӱреен јакшы кӧрӱ эткен болгон. Ол кӧрӱниҥ стендтерин музей биске берип ийген. Эмди бистиҥ музейистиҥ бир кыбы В. И. Чаптыновко учурлалар, экинчи кыпта јурттыҥ тӱӱкизиле колбулу кӧрӱ јазалар — деп,  Наталья Гавриловна айткан. — Музейдиҥ туразыныҥ јанында алтай айылды тударын, оныҥ ичин алтай јаҥжыгуларла јазаарын, јанында јиилектӱ агаштардыҥ садын отургызарын база Александр Поликарпович баштаган. Айылды В. И. Чаптыновтыҥ чыккан кӱнине, кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнине јетире тудуп саларыс деп бодойдым. Ичине керектӱ немени јакыдып салганыс. Сад база отургызылган. Јиилектӱ агаштардыҥ чаалдарын, чечектӱ јырааларды ла чечектерди база Александр Поликарпович  Горно-Алтайский ОПХ-даҥ ла бистиҥ тергеедеги Ботаникалык садтаҥ садып алып экелген.

Наталья Гавриловнаныҥ айтканыла, јаҥы музейде мынаҥ озо болбогон экспонаттар кӧрӱге чыгарылар, ол тоодо В. И. Чаптыновтыҥ эдинген-тудунган эдимдери, кайралдары, јаҥы документтер. Кӧрӱ зал дизайнердиҥ ӱлекериле јазалат.

Садты отургызар иштерде Валерий Ивановичтиҥ јаш тужыныҥ эмди эзен јӱрген сок јаҥыс нӧкӧри Юрий Михайлович Кокшинов база турушкан.

—Мен Валерийдеҥ эки јашка јаан. Апшыйактуныҥ школында тӧрт классты божодып, оноҥ ары Шабалинде ӱренгенис. Оогошто бугул тартып, балыктап, огородтордоҥ моркоп уурдап, мында ла ӧскӧнис. Баштактанып та турбай. Је Валераны энези тыҥ божотпойтон. Ол школдо јакшы ӱренген. Баштамы класстарда ӱредӱчибис Мария Тимофеевна Кужлекова болгон — деп, ол куучындаган. — Мениҥ эш-нӧкӧрим Тамара Семеновна Кокшинова Валерала бир класста ӱренген. Кийнинде, бис Алма-Атада јадарыста, јол келишсе, ол биске јаантайын айылдап келип туратан. Кижи кӱӱндӱ, јакшы уул болгон. Јуртхозинститутта ӱренип турарда, эҥирлер сайын јаантайын партийный кружокко  јӱрӱп туратаны санаама кирет. Јиит ӧйлӧрдӧҥ ала политикала јилбиркеген…

Тургуза ӧйдӧ Апшыйакту јуртта Валерий Ивановичтиҥ энези јанынаҥ тӧрӧӧндӧри Кыдыевтер јуртап турган эмтир. Валерий Ивановичтиҥ энезиниҥ сӧӧги чапты, бойыныҥ сӧӧги кергил болгон. Апшыйактуда чаптылар — эҥ кӧп улусту сӧӧк, оныҥ кийнинде тоҥжаандар, маймандар барып јат деп, Наталья Майманова айткан.

Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы, Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ баштапкы башкараачызы, бистиҥ область Алтайский крайдаҥ айрылып, республика болуп јадар арга алганында айдары јок кӱч ле јаан ишти бӱдӱрип чыккан баатырыс Валерий Иванович Чаптыновтыҥ адын  республиканыҥ тӧс калазында ором, Кош-Агаш ла Апшыйакту јурттарда школдор аданат. Тӱндӱк-Чуй туу-сындардыҥ сӱмерлериниҥ бирӱзи В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган. Удабас оныҥ чыккан-ӧскӧн тӧрӧл Апшыйакту јуртында јакшынак мемориал-музей ачылар. Јанында, јерлештерин ле келген айылчыларды сӱӱндирип, сад чечектеер…

Светлана КЫДЫЕВА

Р. Таханованыҥ фотојуруктары

Фотојуруктарда (ӱстинеҥ тӧмӧн):

С. И. Яжанкина, Н. Г. Майманова ла

А. П. Манзыров; јаҥы музейдиҥ туразы;

сад ӧскӱрер ӧйдӧ.