Алтайдын Чолмоны

Öй лö сöс

31.05.2021

Поэт Борис Укачинниҥ (1936-2003) чыкканынаҥ ала 85 jылдыгына учурлалган тизÿ ÿлгерлер 

 Б. У. Укачин 1964 јылдаҥ ала  СССР-дыҥ Бичиичилер  бирлигиниҥ турчызы. Ол алтай ла орус, тыва ла кыргыс тилдерле бастыразы тӧртӧн кирелӱ јуунтылар чыгарып, алтай литератураны ороон ичине јарлу эдерге бойыныҥ јаан ӱлӱзин кошкон. 1987 јылда талдап алган ӱлгерлердиҥ јуунтызы Москвада орустап кепке базылган. Оныҥ ӱлгерлери бистиҥ ле ӧскӧ дӧ ороондордыҥ калыктарыныҥ кӧп тилдерине кӧчӱрилген. Бичиичи публицистикада, кӧчӱриште эрчимдӱ турушкан. Оныҥ бичигенине тайанып, Алтай Республиканыҥ  драма театры ӱч спектакль: «Кичӱ изӱ ай» (1979), «Ӧлӧргӧ јетире эм де узак» (1985), «Мен кем?» (1988) тургускан.

 

БОЙЫМНЫҤ СӰР-КЕБЕРИМ

 

Бажымныҥ чачтары – јелбер тöҥöзöк,

База бир кöрзöм, койу булуттар.

Маҥдайым – јалаҥдый јаан ла јалбак,

Туура кезилет тереҥ чырыштар.

Ол чырыштар мениҥ сÿрген

Кыраныҥ, айса, кырлак јолдоры?..

Ол эмезе мениҥ чÿмдеген

Чÿми јок ÿлгердиҥ узун јолдыгы.

Эттеҥ јÿзим элбек ле сööкилеҥ,

Эриксем, ачынзам, тоштый килеҥ.

Эки кабагым бийикте карарат,

Эки тирÿ кучкаштый отурат.

Јыкпык кöстöрим – бычактыҥ кылузы, –

Јалакай, сÿмелÿ, сÿÿнчилÿ, килеҥкей.

Кöргöн јÿрÿмниҥ ырызы, ачузы

Кöзимниҥ чогында суракту кÿйгей!

Кырлаҥдый эмес, тумчугым кичинек,

Кандый да болчок ол тöҥичек.

Эрикчел кöгöрöт эки эриним,

Эрлÿ кыјырайт, ачынзам, тиштерим!

Кезикте мениҥ јолдорым кызык,

Канайдар оны – кылыгым кызу.

Качан да токтобойт öйимниҥ тибирти,

Канымда оныҥ канчалык кимирти.

 

1988 ј.

 

 * * *

Мен коркыбазым jÿрÿмнеҥ,

Коркыбазым öлÿмнеҥ,

Jаҥыс ла jажытту тöгÿннеҥ,

Jажырбазым, – коркыырым.

Анчада ла тöгÿн öҥöлöп,

Jаш бала кöксине кирзе,

Наjы болуп кубулып,

Наjылажып ол келзе,

Оны канай сезерим,

Канайдараар, сеспезем?!

Анчада ла тöгÿн кубулып,

Чындыктыҥ чырай-кеберин кийзе,

Тöрöлимди мениҥ тöгÿндеп,

Тöжине алыс ол кирзе,

Кудайга баш – канайдар,

Чынды канай корулаар?!

Изÿ тÿштÿкте jÿрерим,

Соок тÿндÿкте болорым,

Jе коркыбазым jÿрÿмнеҥ,

Коркыбазым öлÿмнеҥ,

Jаҥыс ла jажытту тöгÿннеҥ,

Jажырбазым, – коркыырым…

 

1966 j.

* * *

Jаҥыс та кижи jалаҥда

Jуучыл болор аргалу.

Jе jаҥыс ла акту бойыҥда

Чындык болзын агару.

Jаҥыс ла сениҥ кöксиҥде

Jалтанбай кÿйзин чын jÿрек.

Jалакай, чокту кöзиҥди

Бöктöбöзин чел-тÿбек!

Сол jараттаҥ серпилип,

Оҥ jаратка согулба!

Бойыҥа бойыҥ серенип,

Бош салынып, садынба!

Чыга баспас jолыҥда

Чындык болзын агару.

Jаҥыс та кижи jалаҥда

Jуучыл болор аргалу.

* * *

Jакшыны jажына да этсеҥ,

Jаҥылгазы jалкулу болор.

Jаманды jаҥыс та этсеҥ,

Jары jаан болор…

 

* * *

Агын суу азыйгы ла бойы,

Ак-јарыкта ару ла тирÿ.

Нöкöрдиҥ öлÿми меге кыйын,

Jе ар-бÿткенге ол не керектÿ?..

Jаркынду ла тирÿ агын суу

Кижи öлгöн деп качан да билбес.

Кöк теҥери, мöҥÿн туу,

Кÿн, чечектер – ончозы килебес!

Öлÿмди билбезин эбире ончозы,

Öссин,кееркетсин бу jÿрÿмди.

Ончозы кунукса, тÿштиҥ ырызы

Тÿнле солынза, канайттан эди?!.

Теҥери öрö – агаштар öзÿми,

Суулар маҥында телекей эбирет.

Jе качан да болзо кижиниҥ öлÿми

Jаҥыс ла кижиге карыкчал экелет…

 

1975 j.

МЕН КАПШЫЙА КАРЫП КАЛАРЫМ

 

Мен капшыйа карып каларым,

Каным карыкчал, ыраак согулар.

Абра ошкош калырууш болорым,

Калажырап менеҥ улус качар…

Айса, мениҥ уккур кулагым

Укпас ла тÿлей болуп тунар?..

Узакта јерлÿ нöкöр-коногым

Ундып менеҥ туура турар?..

Кöргÿр кöстöрим öчсö кайдарым,

Кöктиҥ öҥин кöрбöзим јаскыда?!

Капшыйа, канайдар, карып каларым,

Кем де артпас айса јанымда?..

Кöпти, кööркийлер, јылыйтып саларым,

Је кÿÿним артсын тирÿ ле чыдым!

Мен капшыйа карып каларым,

Је карыбас ла öлбöс канатту чындыгым!

 

1985 ј.

 

* * *

Чыгып келдим тышкары…

Чап ла чаҥкыр теҥери.

Мыйгак ошкош кызыл ай

Мызылдап турат кедери.

Jаҥыс jылтыс jанында,

Jаш чааптый секирет.

Адып ийгей, калак деп,

Ай меге серенет…

Чаап-jылтызын ээчидип,

Чаҥкыр тошло чаптыртты.

Алтайысты ÿрÿстеп,

Апагаш сÿдин чачылтты…

 

* * *

Билип jÿр,

Теҥериде сок jаҥыс ай,

Телекейде сок jаҥыс Алтай!..

 

 * * *

Ой, кööркийим, эжим,

Эки кöзиҥе кöргöмдö, –

Эки jылдыстыҥ ыраак кожоҥы.

Чачыҥа сениҥ кöргöмдö, –

Чакпынду учардыҥ кожоҥы.

Ой, кööркийим, эжим,

Одус эки ак тижиҥ –

Апагаш кардыҥ jаҥары.

Тымый тÿшкен ак тöжиҥ –

Тымык сууныҥ jаркыны…

Ой, кööркийим, эжим,

Сÿÿштиҥ агару jÿзинде –

Сÿмердеҥ тÿшкен сÿт салкын.

Сÿÿштиҥ кажы ла сöзинде

Сÿме эмес, сÿр, салым!

1975 ј.

 * * *

Öйлöр, jылдар элес ле элес,

О, канайдар, кижи мöҥкÿлик эмес!

Jе кижиниҥ каны мöҥкÿлик,

Оноҥ öскöзи – öлÿмтик…

Баш болзын, Тöрöлим бар,

Баш болзын, уулдарым бар!

 

ОРУС ТИЛ

 

Куркунду куштар, öзÿмдер

Куучындайтан меге алтайлап.

Ай, Кÿн, јылдыстар да –

Ар-бÿткеним су-алтай!..

Улу тууларда бöрÿлер де

Улужатан азыйда алтайлап.

Аттар, уйлар – ак малыс

Айтканымды угатан алтайлап.

…Ыйык тууларды мен таштап,

Ыраак, öскö городко келдим.

Канымды кандый да эдиски ээледи,

Кандый да шымырт кöксимде эбелди.

Öлöҥ чилеп, табышту тызырап,

Öзöгимде öзöт öскö сöс!..

Бала табарда оорыган келиндий,

Бадышпай бардым эр бойым!..

Кöк-айаста кÿкÿрттеҥ кÿчтÿ

Кöксимди бысты кайкал сöс! –

Бат кандый уур кинчектÿ

Баштап ла айткан орус сöс!

Улусту телекей бу мени

Ууй тудуп, јудуп ийди!..

Оноҥ ло бери орустап,

Орчылаҥ менде ÿнденди.

…А мен бодогом јаш тушта,

Эбире эжилген телекей

Јаҥыс ла туулардаҥ турган деп,

Јаҥыс ла алтай тилдÿ деп…

 

* * *

Кенете келген ырыс

Кечегизин таныбас.

Шыралап тапкан ырыс

Шыраҥкайын таштабас.

 

ЭБИРЕ БИСТИ ЭДРЕҤИ ЧАК

 

Эбире бисти эдреҥи чак,

Эмди кайдаар бис качак?

Кÿнÿҥ ле öлÿм ле кан,

Кудай, байла, бисти каргаган!

Кижидеҥ кижи коркыбайт,

Кижини бÿгÿн кем корыйт?..

Бÿгÿнги улус – калју,

Колдоры, јÿстери – канду…

Кудайга баш!.. Баш болзын,

Кудай бисти башкарзын!..

Кижи-кийик болбозын,

Кижи болуп ол артсын!..

Је эбире бисти эдреҥи чак,

Эмди кайдаар бис качак?..

Болушкар биске, Алтай-Кудайым!

Болушкар биске, Ак-Бурканым!..

 

1993 ј., эмчилик

 

* * *

Адыҥ jакшы да болзо,

Ӱйген керек.

Албатыҥ ойгор до болзо,

Башчы керек.

 

 * * *

 Калык уйкуда –

Кайчы каруулда.

Кайчы уйкуда –

Калык та уйкуда.

 

 * * *

Кижи болорго jÿректеҥ

От чагар керек,

А от чакпас jÿрек

Кемге керек?

О, jÿрегим, jÿрегим, jÿрегим –

Сен – мениҥ санаам,

Кедерим мениҥ jÿÿлгегим –

Та öй ондый,

Та мен керик,

Jе Кижи болорго

Jÿректеҥ от чагар керек.

2001j.

 * * *

Агынла кожо аҥданып,

Алтайдаҥ канайып качарым?..

Кадынныҥ тажына тайанып,

Кан-Алтайда артарым…

2003 ј.

 

 ÖЙ ЛÖ СÖС

 

Öлÿмди ле öзÿмди –

Öзöгимле оҥдодым –

Канымда ла сöзимде

Кандый да шымырт сес калдым.

Оныҥ да учун мен бÿгÿн

Оттыҥ-сууныҥ ортодо,

Јиткем – öткöн öй лö тÿн,

А јÿзим – öскö ороондо.

Јетен сууныҥ кечÿзи,

Јетен тилдиҥ кечеди –

Бÿгÿнги мениҥ öҥзÿреем,

Бÿгÿнги мениҥ öҥ-сÿрим!

Је јаҥыс ла чечектеш

Öзÿм эмес – јарт, быжу!

Öзöк-буурым јимиреш,

Öзÿп јадым – мен кижи!

Байла, öлзöм, кийнимде

Сööгим эмес, сöс калар.

Кем де келер јÿрÿмде

Бир быйанын айт салар.

Јетен сууныҥ кечÿзи,

Јемирбе, калак, Кÿримди.

Јетен тилдиҥ кечеди,

Јектебе алтай Сöзимди.

                                                                          1974 ј.