Алтайдын Чолмоны

«Чолмонысты» чеберлеп алалы

03.06.2021

Бу jылдыҥ экинчи jарымjылдыгына газет-журналдарга бичидер иш учына jедерге бир айдаҥ ас öй артты. Почта ажыра олорды алдыртарга бичидеринде оноҥ до ас кÿндер бар деп чоттоорго келижет. Горно-Алтайскта jаткан кычыраачылар республикан «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти редакциядаҥ бойлоры келип алар ээжиле кичÿ изÿ (июнь) айдыҥ учына jетире бичидип алар аргалу.

«АЧ-ны» Горно-Алтайскта jуртаган улус редакциядаҥ бойлоры келип алар ээжиле бичитсе, jарым jылга оныҥ баазы кубулбаган — 300 салковой ло болуп артканча. Каланыҥ организацияларында беш кижидеҥ кöп улус бичитсе, редакция олорго бойыныҥ кöлÿгиле газеттерди jетирип берер аргалу, бу тушта jарым jылга бир кижиге бичидер баа 400 салковой болор. Сок jаҥыс текширеспубликан алтай газедиске jаан удабай, 2022 jылда 100 jаш толор. Бойыныҥ бу jаан юбилейине «Чолмоныс» кычыраачыларыныҥ тоозы кезем астаган айалгада барып jатканын кöрöргö дö, угарга да ачымчылу. Мен сананзам, «АЧ» кандый да болзо, мынаҥ да ары алтай албатыныҥ кöгÿс байлыгы, эткен учурлу кереги, бренди болуп артып калар учурлу. Адаларыс артырган ла бисти, кандый да болзо, jаҥыс тилдÿ калык эдип бириктирип jаткан бу энчини эмди jылыйтарга чек jарабас деп бодойдым.

Почтаныҥ АР-дагы башкартузыныҥ jетиргениле, 2021 jылдыҥ кичÿ изÿ айында «АЧ-ны» почта ажыра 1560 кижи алдыртып турган эмтир. Онызы, бу ла газеттиҥ 1980-чи jылдардыҥ учында болгон 7500 тиражына кöрö, беш катапка ас. Ол öйлöрдö бастыра улус газет-журналдарды jÿк ле почта ажыра бичидер аргалу болгон.

Кош-Агаш аймактыҥ «Чуйские зори» деген газединиҥ кычыраачыларыныҥ тоозы кичӱ изӱ айда республикан алтай газеттийинеҥ кöп – 1620 кижи. Бир чактыҥ туркунына кепке базылып келген «Чолмоныс» мындый коомой айалгага качан да кирбеген болор деп бодойдым. Алдында аймактардыҥ кажызына ла 1,5-1,7 муҥ экземплярдаҥ ажыра «АЧ» баратан. Оҥдой ло Кан-Оозы аймактарда тургуза öйдö оны баштапкызында — 477, экинчизинде — 391 кижи бичидет. Улаганда ла Кош-Агашта кычыраачылардыҥ тоозы база 3-4 катапка астап, бÿгÿн баштапкызында 215-ге, экинчизинде 203-ке jетире тÿшти. Эл-jоныныҥ 40 проценттеҥ ажыразы алтайлар болгон Шабалин аймак бÿгÿн 100-теҥ бир эмеш кöп алтай газет кычырат. Эмди бÿткÿл Кан-Оозы аймак алдыртып турган газеттиҥ тоозын совет jылдарда jаҥыс Экинур jурт бичидетен.

Бу jылдыҥ баштапкы алты айына «АЧ-ны» почта ажыра алдыртарына бичиткен 1,5 муҥ кижиниҥ тоозына ӱзеери калада газетти редакциядаҥ бойлоры келип алар эдип бичиткен 400-ке jуук кычыраачыларды кожор керек.

Jылдыҥ экинчи jарымjылдыгына бичидиш тулаан айдаҥ ала башталган. Ол öйдöҥ бери кÿÿк айдыҥ 30-чы кÿнине jетире республика ичинде «Алтайдыҥ Чолмонына» почта ажыра jÿк ле 381 кижи бичидип алган, калада редакциядаҥ бойы келип алар эттире 22 кижи jакыган, онноҥ ажыра организация текши öмöлигине кажызы ла бирдеҥ алдыртарга кÿÿнзеген. Керек бу ла кичÿ изÿ айда билдирлÿ jылар деп иженери артат.

Айдарда, кычыраачы-«чолмончыла-рыстыҥ» тоозы угарга уйатту кемине jетире астады, оныҥ учун биске, алтайларга, кажыбыска ла элдеҥ озо текши алтай газедистиҥ салымы керегинде сананып, тöрöлчи кÿÿн-санаала башкарынып, ого тÿҥей ле бичидер керек. Мыныла колбой эл газедиске бойыныҥ кÿÿниле болушсын деп суракла элдеҥ озо, байла, Эл Курултайдыҥ ла аймактардыҥ депутаттарына баштанар керек деп бодойдым. Бу «элдиҥ элчизи» болуп jаткан улустыҥ «эдерис-тударыс» деген сöстöрине бÿдÿп, олор учун республиканыҥ ла каланыҥ муҥдар тоолу ÿнбереечилери бойлорыныҥ ÿндерин берген. Кажы ла депутат тудулган округыныҥ керексип турган 15-20 де болзо ÿнбереечизине алтай газет бичидип берзе, онызы албатыга да, «АЧ-га» да чын ла болуш jетиргени эмес пе? Ого ÿзеери, мениҥ билеримле, быjылдаҥ ала Эл Курултайдыҥ кажы ла депутадына бойыныҥ округына, ÿнбереечилерине болуш jетирзин деген амадула 1 миллион салковойдоҥ берилип jат. Ол акчадаҥ кöп балдарлу билелерге, пенсионерлерге «АЧ-ны» jарым jылга бичидип берзе, онызы депутаттыҥ jанынаҥ улуска jакшынак социальный болуш jетиргени болор эди.

«Чолмонды» кычырар кÿÿндÿ, jе оны бичидип аларга аргазы jетпей турган алтай билелер толтыра деп, мен бойымныҥ ченемелимнеҥ билерим. 2015 jылдаҥ бери газетке бичидер иште канча катап туруштым, анчада ла каланыҥ кöп организацияларын керидим. Спонсор табылып, ол «АЧ-ны» кöп балдарлу билелерге, пенсионерлерге бойыныҥ акчазыла бичидип берерге турза, оны аларга, кычырарга кÿÿнзеген улус Горно-Алтайскта да, аймактарда да тургуза ла табылып келетен. Эки-ÿч jыл кайра Госдуманыҥ депутады Родион Букачаков jакшы тем эдип, бойыныҥ акчазыла jурт јерде jаткан 50 билеге почта ажыра республикан алтай газетти бичидип берген эди.

Тöрöл газедистиҥ кÿч айалгага киргениниҥ шылтактары кöп. Олордыҥ кезигин редакцияда иштебей турган тегин ле кычыраачыныҥ шÿÿлтези кептÿ чыгара айдарга турум.

Мен бодозом, мыныҥ баштапкы шылтагы – алтай тил билер улустыҥ тоозы араайынаҥ  астап турганы. Бис jашöскÿримди тöрöл тилиле кычырар эдип, кöп учуралдарда ÿредип болбой турганыс калганчы jылдарда иле билдирип келди. Алтайлап куучындажып билер де балдар тöрöл тилиле кычырбай барды. Бу айалганы канайып тÿзедери jанынаҥ АР-дыҥ башкарузында тулаан айдыҥ учында jаан конференция да öткÿрилди, алтай тилди корып аларыныҥ ÿчjылдык программазын тургузар деп jöп тö jарадылды. Мынызы сÿÿндирет, jе «ÿстинеҥ тöмöн» керекти оҥдолтып болгойыс не? Эмезе канча чактарды, качалаҥдарды öдÿп, кайылбаган тилисти «Карусель» деген телеканал jаба базып jоголтор бо? Мында, байла, бойыстыҥ уйаныс база бар. Кöрзöгöр, ол ло Горно-Алтайскта jаткан сыгандарда, армяндарда, кыргызтарда, бисте чилеп, олордыҥ тилиле чыгып турган бир де газет, бичик, радио, ТВ jок, jе олордыҥ балдары ончозы тöрöл тилиле куучындажып билер.

Экинчи айалга – газетти улустыҥ айылдарына jетирери jанынаҥ почтаныҥ коомой ижи. Ол оройтып jетирилгенинеҥ улам ондо бичилген солундар чек эскирип калат. Кöп улус газеттерге бичитпей барганыныҥ шылтагы ол болор. Ол ок öйдö почта прессага бичидер ле оны jетирер бааны араайынаҥ бийиктедип ле jат, темдектезе, «АЧ-ныҥ» 2021 jылдыҥ экинчи jарымjылдыгына алдырар баазы — 870 салковой 60 акча, jеҥилтелерлÿ улуска — 756 салковой 06 акча. Газеттиҥ бойыныҥ баазы — 300 салковой, чоттоозоор, канча кирени почта оныҥ ÿстине кожып турганын. «Чолмонго» бичидер ле оны аймактардагы кычыраачыларга jетирер ишти почта ажыра эмес, öскö, эмеш ас чыгымду эп-аргала тöзööри jанынаҥ бедиренер, сананар öй келди ошкош.

Ӱчинчизи –  бойыстыҥ неме керексинбезис, бистиҥ улуста тöрöлчи кÿÿн (патриотизм) jокко jуугы ошкош. Мен ле бодозом, кажы ла алтай биле «Алтайдыҥ Чолмонын» jÿк ле тили, калыгы, кичÿ Тöрöли  керегинде «оорыганы», сананганы, jÿк ле ол алтайлап чыгып турганы учун бичидип алар учурлу. Бисте 100 jылга улай ÿзÿлбей, кепке базылып келген öскö мындый кöгÿс байлык, энчи jок, мынаҥ башка jаҥызы та болор, та jок. Бу газет jабылып калза, бис, алтайлар, бу ла эмдиги нак эмес ле чачыҥы кемисле, качан да текши калык кычыргадый öскö газет ачып болбос ошкожыс. Бар jедимди не jылыйтар? Бÿгÿн «АЧ-га» бичидери – ол оны корулап, оныла кожо алтай албатыныҥ jакшы адын, тоомjызын кичееп аларыныҥ курч сурагы болуп jат деп чотойдым.

Тöртинчизи – газеттиҥ чыҥдыйы керегинде эҥ ле блааш-тартышту сурак. «АЧ-ныҥ» критиктери «газетте кычырар неме jок» деп айдыжат. Мениҥ акту бойымныҥ санаамла болзо, бу улусла jöпсинерге jарабас. Республикада алтай тилле чыгып турган бир канча республикан газеттер бар болзо, мынайда айдарга, олордыҥ ортозынаҥ талдаарга, билееркерге, укааркарга jараар эди. Бисте jок то. Бÿгÿнги де айалгада «Чолмондо» кижи jилбиркеп кычыргадый бичимелдер тÿҥей ле улай чыгып jат. Ол ло алтай тил, чÿм-jаҥдар, кийим-тудум, аш-курсак, билениҥ, аржан суулардыҥ, мал-аштыҥ, аҥдаарыныҥ байы керегинде материалдар, билимчилердиҥ литература, тÿÿки, кудай jаҥы jанынаҥ бичиген шÿÿлтелери, кеп ле чечен сöстöр, табышкактар ла оноҥ до öскöзи.

Байагы критиктер чилеп, «Чолмонысты» jамандап, ого укааркап, оны алдыртпай да, кычырбай да jÿрзебис, учы-учында оныҥ кычыраачыларыныҥ тоозы сÿрекей астады дежип, газетти jабары керегинде сурак ойто ло чыгып келер. «АЧ» бÿгÿн алтай тилиске чек jоголорго бербей jаткан чичкечек учуктардыҥ бирÿзи, алтайлардыҥ периодикалык печать ажыра айдынатан сок jаҥыс текши трибуназы болуп jат. Оныҥ ла тöрöл эрмегистиҥ салымдары тудуш, jуук колбулу деп, мен алдында айткам, эмди де онойдо чотойдым. «Чолмоныс» бöктöлип калза, калык болуп кайыларыныҥ jолында база бир билдирлÿ алтам эдерис. Газедисти бойыс керексибезебис, öскöлöрине ол jÿс катап керек jок.

Бÿгÿн «Алтайдыҥ Чолмоны» элдеҥ ле озо республиканыҥ башкарузыныҥ ла Эл Курултайыныҥ окылу газеди болуп jат. Оныҥ учун ондо критикалу, jаҥдардыҥ jастыраларын коскоргон, илезине чыгарган курч материалдар кепке базарга кÿч болгонын бис база оҥдоор учурлу. Ондый да болзо, редакцияныҥ ишчилерине (акча-манат jедишпей де турган болзо), jол-jорыкка барары, кычыраачыларла туштажулар öткÿрери, олордыҥ шÿÿлтелерин угары jанынаҥ бойлорына база кыймыктанар керек деп бодойдым. Газетти кычыргадый улустыҥ кöп сабазы тургуза öйдо Себиниҥ боочызыныҥ ары jанындагы аймактарда jадат. Айдарда, кандый да болзо аргалар табып, олорго jеде барып, эл-jонды jууп, туштажулар, куучын-эрмектер öткÿрер, улустыҥ айткан аjаруларын угар, газетте чыгарар керек. Ол тушта «АЧ-ныҥ» ла оныҥ кычыраачыларыныҥ ортозында ÿзÿлерге jууктажа берген колбу jаҥыдаҥ орныгып, бичиткен улустыҥ тоозы кöптöп, эки jанына тузалу болор эди.

С. ТЕМЕЕВ, кычыраачы