Алтайдын Чолмоны

«Кӧксиҥде јайаан кылдарга табарып…»

03.06.2021

Jайаан иште иштеген jайалталу jерлештерисле оморкоп, олордыҥ байлык билгирин, кӧгӱс-кӱӱнин  албатыга, jаш ӱйеге кожоҥ-jаҥар jанынаҥ јаҥыдаҥ ачып, ичкери ӧзӱмге болужар кӱӱн-санаалу улус бар болгоныла оморкойдыс.

Чыдап jаткан бала-баркага jозок эдип нени артырарыс? Jерлештеристи кажы ла jанынаҥ кӧрӱп, олорло оморкоп, кожоҥ-jаҥарыста айдып jӱрерис деп, jаҥы тӧзӧлгӧн вокал-фольклор ӧмӧлик бойыныҥ алдына мындый тӧс амаду тургускан.

«Экинурдыҥ эпшилери» деп биригӱ «Ӱӱрелер» фольклор тӧзӧгӧн лӧ бу ӧмӧлик ижин баштап,  jол алынган. Ӧмӧликтиҥ амадузында jаҥыс ла алтай jаҥар кожоҥдооры болгон эмес, је онойдо ок эстрадалык, албатылык кожоҥдорды, кӧчӱрген кожоҥдорды кожоҥдооры болгон.

Ӧмӧликтиҥ баштапкы  кожоҥчылары Любовь Бабина, Елена Яймина, Эмма Рыжкина, Полина Кокпоева, Людмила Тюлентина, Елена Мантышева, Светлана Айдарова, Роза Унутова, Чечек Кантырова, Туланай Калкина,  Эркин Яймин болгон. Эмеш кийнинде келгендер:  Валерий Амырович Некешев  (кай, топшуур), Эльвира Мантышева, Раиса Айдыновна Денишкина, Надежда Елекова (уур оорудаҥ 2019 jылда jада калган),  Любовь Михайловна Яшева, Валентина Сатнаевна Итпалина. Бу улус ончозы тӧрӧл Экинур јуртында јадып, канча јылдарга улай школдо, балдардыҥ садында, культурада иштегилеген.

Ӧмӧлик ижин баштап турарда, уур-кӱчтер учураган ла: кӱӱлик ойноткыларла ойноор кижи jок, профессионал-кожоҥчы jаҥыс ла Елена Яймина. Фонограммалар бедиреп, келиштирип албай, шыралаш болгон ло база. Башка-башка ӱредӱлӱ, jӱзӱн-jӱӱр кӧрӱм-шӱӱлтелерлӱ улусла иштеери кӱч ле келишкен. Jе ичкери кӧрӱмдӱ, кожоҥдоор деп тӧс амадулу, омок-седеҥ, шулмус эпшилер jана баспай, бирлик болуп, бой-бойын оҥдожып, ӧткӱрижип, ижин улалткандары — ол jеҥӱ.

Меге, бастыра jӱрӱмим школдо ӧткӧн, башкараачыныҥ јеҥил эмес ижин бӱдӱрген кижиге, ӧмӧлик башкарары каруулу болгон эди.

Jаҥарлап, эстрадалык кожоҥдор кожоҥдоп, Чага байрамдарга, орус калыктыҥ «Масленица» байрамдарына, аймак ла республикан кеминде Эл-Ойындарга туружып келдис. Горно-Алтайск калада айылчылар болуп, Чага байрамга алтай аш-курсагысты элбеде кӧргӱзип турадыс. 40 градус соокты соок дебей, ап-ак тере тонысла, элик-бычкак ӧдӱгисле jерлештеристи кайкатканыс ла база. Jолдо УАЗ-ик кӧлӱгистиҥ аккумуляторы тоҥуп та турган учурал болгон.

Телеҥиттердиҥ Кош-Агаш аймакта Курай jуртта «Межелик» ӧзӧктӧ ӧткӧн байрамына барарга келишкен. Кӧксуу-Оозы аймакта «Родники Алтая — Алтайдыҥ аржандары» деп элбек jаан байрамда туруштыс. Анайда ок тӧрӧл jуртыста jайалталу jерлештеристи ӧрӧ кӧдӱрип, олорло оморкоп, юбилей байрамдарына, эземине кӧп катап jаҥарлап, ойын-jыргалыс кӧргӱскенис.

Коштой jаткан jурттарга да jӧмӧжип, байрам-jыргалдарында турушканыс: Мӧндӱр-Соккон, Jабаган, Кӧзӱл, Кан-Оозы јурттарда болгондорына. Бичик кепке базып чыгарар «Алтын-Туу» ӧмӧликти де jӧмӧжип болушканыс.

Кандый ла ойын-кӧргӱзӱни улус кийген кеп-кийимиле jарандырары алаҥзу jоктоҥ бийик кеминде болгон: кеп-кийимис кӧрӧӧчилерди оморкодот ло кӧӧрӧдӧт. Баштапкы кеп-кийимисти бойыстыҥ эп-аргаларысла, кӱчисле кӧктӧткӧнис. Эптӱ, jараш, солун кептерди кӧктӧӧчи-модельер С. М. Кульдина болужып кӧктӧгӧн. Jиит кӧктӧӧчи, бойыстыҥ jерлежис, балагыс Анжела Бабина платьелер ле юбкалар кӧктӧгӧн.

Мӧндӱр-Соккон jурттаҥ Г. У. Чабачакова бойыныҥ ӧмӧлигиле кӧктӧгӧн кеп-чегедек сӱрлӱ болгонын албаты айдат. Байсура Казакпаеваныҥ ла Асель Шалдурованыҥ кӧктӧгӧн кеп-кийимдери jараш болгонын бойыс та кайкадыс.

Ӧмӧликтиҥ туружаачылары бойлорына коркышту бийик некелтелерлӱ ле каруулу болгондоры иле билдирип турган. Кандый ла ишти быжулап, ак-чек эдери, каруузына турары, бой-бойын jӧмӧӧри — ӧмӧликтиҥ улузыныҥ кылык-јаҥы, некелтелери. Улаганда ӧткӧн республикан Эл-Ойында Кан-Оозы аймактыҥ алтай айылыныҥ адын «корулап», эҥ артык деп адатканыс — jаан jедим.

Бу бастыра иштерди кӧрӱп, аймак башчылар, jурт башчы ӧмӧликке jол ачып, болужып, акча-манатла jеткилдеди. Э. И. Ялбаков 11 кижиге кийим кӧктӧӧрине эп-арга берди. Аймактыҥ культура бӧлӱги (А. Е.  Кокушева) 9 кеп кӧктӧдип берди. Jурт башчы Э. И. Итпалин, jерлежис А. В. Денишкин, аймак полицияныҥ јааны И. А. Итушев, таҥынаҥ аргачылар
А. А. Кленов, А. А. Аламчин, оноҥ до ӧскӧ улус болушкан.

Кӱӱлик ойноткыларла ойноор кижи jок болгонынаҥ улам фонограммаларла иштегенис. Кыдат эптӱ колонканы Темирей Егорович Такашев алып берген. Микрофондорды
А. С. Сабин, Јондык палатаныҥ jааны Д. В. Власенко сыйлаган. Фонограммаларды акча тӧлӧп бичидип, иштегенис. Алтайда jарлу jерлежис А. Б. Тюрункин, ырыс болуп, биске аjару салды. Айткан шӱӱлтелерин угуп, jакылталарын бӱдӱрип, келер ӧйдӧ болужы jедерине иженедис.

5 jылдыҥ туркунына бистиҥ ӧмӧлик jӱзӱн-башка керек-jарактарда эрчимдӱ туружып, кӧп катап аймак, республикан кемдӱ кӱндӱлӱ грамоталарла, быйанду самараларла кайралдаткан. «Jаҥар кожоҥ jаҥылгазы» деп фестивальда туружып, «2-чи степеньдӱ лауреат»  деп адатканыс. Республикан кемдӱ конкурста Любовь Михайловна Бабина «2-чи степеньдӱ дипломант» деп jеҥӱлӱ кайрал алган.

Jер ӱстинде бир катап берилген

Jӱк ле jӱрӱм бар…

Jӱрзе де jӱрбей!

— деп, бистиҥ jерлежис Любовь Чекуракова айткан эди.

Омок jӱрери кинчек эмес,

Jӱрӱм энчизи элбек ле бай….

Ӧмӧликке 5 ле jаш. Jе 5 jаш бир кӱндий элес болуп, jаркынду ӧдӧ берди.

Jӱрген jылдарыс — бистиҥ байлыгыс: сӱӱнчилӱ jеҥӱлер, jараш jол-jорыктар. Нак биледе чилеп нӧкӧрлӧжип, бой-бойысты тооп, jӧмӧжип, от-очогысты кӱндӱлеп, бала-баркаларыска jозок болуп, jерлештерисле оморкоп, олорды баалап, тӧрӧл jуртыстыҥ адын кӧдӱрип jӱргенис — ол ырыс эмес пе?

Jерлештеристиҥ ижин, јӱрӱмин кажы ла jанынаҥ кӧргӱзип, тӱӱкиге артар эдип видеороликтерде, клиптерде, фотоjуруктарда темдектейдис. Ӧмӧликте ак санаалу, тереҥ кӧгӱстӱ, чындык ӱӱре-jелелер, эпшилер jуулган.

«Ӱӱрелер» деп адалган фольклор ӧмӧлик  «Экинурдыҥ эпшилери»  деп адалган биригӱниҥ тӧс ийдези. Бистиҥ программист-операторыс — Э. С. Яймин (культураныҥ jурт байзыҥыныҥ jааны), биjе-кожоҥго таскадары jанынаҥ
Т. С. Калкина-Яманбаева иштейт, казан-айак, аш-курсак кееркедери јанынаҥ Е. В. Иртаева (6 баланыҥ энези) каруулу. Сцена кееркедерин jиит дизайнер А. Бабина-Битешева  башкарат, фотосогоочы — Э. М. Елекова. Jаҥарга ӱреткен jаан jашту, тоомјылу кижибис — З. К. Кокпоева. Кандык айдыҥ
30-чы кӱнинде ӧмӧлик беш јылга бӱдӱрген ижиниҥ турултазын эдип, эл-јонго ойын-концертин бийик кеминде сыйлаган.

Кудай берген салымды озолоп,

Ӱзӱлбезин кайран jӱрӱмим.

Кара чачтарыс кажайып та калза,

Коолоп ло турзын кожоҥыс.

Jарым тынду jӱрбектер,

Тегин де кыска jӱрӱмис!

Jаркындалып кӱйектер,

Кийнисте артсын истерис!

Бастыра jанынаҥ jӧмӧп jӱрген jурт башкараачыбыс Эжер Иванович Итпалинге, тискинчилер Амыргы Тандакович Толоевке ле Аткыр Анатольевич Кармановко jаан быйаныс.

З. ТОРДОШЕВА,   Россияныҥ ӱредӱлигиниҥ кӱндӱлӱ ишчизи, иштиҥ ветераны, ӧмӧликтиҥ башкараачызы