Алтайдын Чолмоны

«Солоҥылу кеп кийгенис…»

03.06.2021

«Быјыл болотон Эл-Ойын байрамыска алтай кеп-кийимисти кийип баралы!» деген кычыру јуукта Интернеттиҥ эрмектежер башка-башка чаттарында ла группаларында чыгып, эрчимдӱ шӱӱжилгенче.
Бу кычыруны јӧмӧп, бис алтайлардыҥ јаҥжыккан кеп-кийими керегинде куучынысты улалтадыс. «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» бӱгӱнги айылчызы — тӱӱки билимдердиҥ кандидады, этнограф, А.В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейдиҥ билим ишчизи Вера КЫДЫЕВА.

– Бӱгӱн алтай кийим кӧктӧгӧн устар кӧп, тойлордо, байрамдарда калыгыныҥ кебин кийген улус база билдирлӱ кӧптӧгӧн. Эмдиги ӧйгӧ, эмдиги модага келиштире кӧктӧгӧн алтай кийим јол алынат. Алтай кеп-кийим јанынаҥ блааш-тартышту куучындар да болот.

Алтай калыктыҥ озодо эдинген, јаҥжыккан «чын» кийими арткан, корулалган јер, элдеҥ озо, музей болбой.

– Музейлерде кийимдер бар эмей. Алтай Республиканыҥ Эл музейинде кӧрӱге чыгарылган кеп-кийим – калыктыҥ кебиниҥ кичинек ле ӱзӱги. Ол 1920-зинчи јылдардаҥ бери јуулып башталган. Россияныҥ этнографиялык музейинеҥ (Санкт-Петербург) Д. А. Клеменцтиҥ коллекциязын экелип, бистиҥ музей кӧрӱге чыгарарда, бисте кандый ла бӱдӱмдӱ кийимдер болгонын кӧргӧнис. Кезик кийимди эмдиги улус таныбай, «бистиҥ эмес, бис мындый кийим кийбегенис» деп јериген де эди. Ол коллекцияны Д. Клеменц Туулу Алтайдаҥ 1904 јылда апарган ла ого алтай улус XIX чактыҥ учында — XX чактыҥ башталарында кийген кийимдер кирген. Ол до келишкенче јуулган ла ончо бӱдӱм кеп-кийим ого кирбеген.

– Бӱгӱн албатыныҥ јаантайын кийип јӱрген, тузаланган — јаҥжыккан (традиционный) деген кийими керегинде куучын болордо, алтай калыктыҥ мындый кийиминиҥ танылу темдектери бар ба?

– Кандый ла кийимниҥ тӧс некелтези — ол эдинерге эптӱ, тузалу болор керек, бу баштапкы јерде туруп јат: кийим кышкыда сооктоҥ, јайгыда изӱдеҥ корулаар учурлу. Јарандырганы, кееркеткени — оныҥ кийнинеҥ турат.

Бистиҥ музейде алтай, куманды, шор, байат улустыҥ јаҥжыккан кийими кӧрӱде бар. Оны ајарза, јер ижиле иштеген, байа «оседлый» деп айткан улустыҥ ла мал-аш туткан, кӧчӱп јӱрген улустыҥ јаҥжыккан кийими аҥыланып јат. Темдектезе, телеуттардыҥ «кӱнек» деген платьезин, кумандылардыҥ ла шорлордыҥ кӱделидеҥ соккон чамчаларын, чӱмдӱ «тӧштӧктӧрин» ле курларын алалы — олор кӱдели ӧскӱрген, оны согуп, оноҥ кийим белетеп билген улустыҥ кеби. Сӧс келижерде, бу улустыҥ кееркедим кӧги (вышивказы) орус калыктыҥ кӧгинеҥ башка, бу јердийи болгонын специалисттер айдат.

Музейде эр кижиниҥ алтай тере тоны бар, оныҥ эдегин јайып ийзе — ӱч метр! Бу тонныҥ бир эдегин тӧжӧнип, бир эдегиле јабынып, јеҥин јастанып алып уйуктайтан эмтир. Анайда ок эдегине агаштыҥ такпайын ла ӧскӧ дӧ не-немени салып, айылга экелерге јараар. Эр улустыҥ алтамы јаан не, эдеги эки башка айрылып, базарга эптӱ. Эпши улустыҥ тоныныҥ ла чегедегиниҥ эдектери база элбек ле јайыҥыр болгон. Эмдиги ӧйдӧ монголдордыҥ эр де, эпши де улузы кийген дэл деген кийими ондый — атка отурарга эптӱ. Эдек сол јанынаҥ оҥ јаны јаар топчыланып јат, бутты ӱзеҥиге тургузып, атка минерге келиштире. Платьедий, јикпедий туйук кийимдӱ кижиге атка отурарга эдегин шымаар керек…

«Танылу темдектер» деп айдарада, Алтай Республиканыҥ маанызында јалбак ла чичке эки кыйу бар. Алтай тонныҥ кыйузындагыдый бу чийӱлер мааныбыста кайдаҥ келгенин Владимир Эмильевич Кыдыев куучындаганын уккам. Бисте республика тӧзӧлип, јаҥы эл тергеениҥ маанызын ла гербин белетеери јанынаҥ кӧрӱ-маргаан јарлалган. Ол ӧйлӧрдӧ улустыҥ кӱӱни јаан болгон, конкурска сӱрекей кӧп јуруктар келип турган. Валерий Иванович Чаптынов  Алтайыстыҥ  јаан јурукчыларыныҥ бирӱзи Владимир Петрович Чукуевти алдыртып, эмдиге јетире мааны јурап болбос кайтканыгар деп айткан эмтир. «Мен жюриде, конкурста туружар аргам јок» — деп, Чукуев айдарда, Валерий Иванович: «Сени жюридеҥ чыгарып салган деп чото» — деген.

В. П. Чукуев ондо ло отурала, карандашла мааныныҥ ӱлекерин јурап ийген. Не белен јуралган дезе, мыныҥ алдында бисте алтай-башкорт (башкир) литературалардыҥ кӱндери ӧткӧн. Ол улус байрамныҥ темдек-эмблемазын белетеп алган келген, бисте дезе — не де јок. Айдарда, В. П. Чукуев алтай тонныҥ кыйузын тегерийте јурайла, оныҥ ичине театрдыҥ темдеги масканы, ручканы ла пероны јураган болтыр. Бистиҥ республиканыҥ эмблемазы мындый болгон.

Валерий Иванович мааныныҥ Чукуев јурап ийген ӱлекерин кӧрӱп: «Кӧр, алтай кеп-кийимди сен теҥериге чыгарып салдыҥ» — айткан эмтир.

– Алтай Республиканыҥ маанызын јӧптӧгӧн сессияда республиканыҥ депутады болгон Бронтой Бедюров канча чактарга тоныныҥ эдегине јажытту эдинип јӱрген маанызын алтай калык акка-чекке чыгарып, кӧдӱрер ӧйи келген деп айткан куучындар ол ӧйдӧ јӱретен.

– Алтайлардыҥ кийимин кееркеткен јалбак ла чичке кыйулар тегин ле эмес болгодый, ол эпши де улустыҥ кийиминде учурайт. Маймандардыҥ јайзаҥы, Ага јайзаҥ болгон Александр Киндишевич Бардинниҥ јеҥјогы да, чекпени де кыйулу болгон. Бу кеп-кийимди кем кӧктӧгӧн, билбей турум. Кытаттыҥ Ич Монголия деген јеринде јаткан улустыҥ кийиминде мындый кыйулар бар.

Калыктыҥ јаҥжыккан кеп-кийимин ойын-кӧргӱзӱлерде, сценада кийетен кийимле булгабас керек. Мызылдаган, јалтыраган, јаркынду орнаменттерле кееркеткен кийим сценада јараш кӧрӱнет, је калыктыҥ кийимди кееркеткен јаҥжыгулу темдектери башка болгон. Алтай улустыҥ јаҥжыккан кийими эптӱ болгоныла, кееркедиминиҥ узыла, чыҥдыйыла баалалган.

Алтайлардыҥ кеп-кийимин кееркеткен тӧс темдектерди кӧргӧжин, ӧҥдӱ учуктарла салган кӧк (вышивка), тана-топчылар, јыламаштар, чачактар, мӧҥӱннеҥ эткен кееркедимдер, олордыҥ кажызы ла јаҥыс та кееркедим эмес, је коштой база кору ла ӧскӧ кандый да учурлу болгон.

Темдектезе, музейлерде бар чегедектерди кӧргӧжин, олор караҥуйсымак бӧстӧрдӧҥ кӧктӧлгӧн. Олорго ӧҥдӱ учуктарды солоҥылап салганы сӱрекей јараш кӧрӱнет. Чегедектиҥ бойын белетеери, ого учуктарды салары бойы ээжи-јаҥду болгон. Онойдо, чегедектиҥ озо баштап кӧксин эдип турган эмтир. Тӧрт-алты кат бӧсти кулурла јапшырып, белетеп јат. Чегедектиҥ кийни, бели јаны, јиктӱ (шов) болор. Ол јик јок болзо, кийим шӧлпӱк болуп кӧрӱнет. Ол јикти јазап шидезе, курлаа тужын канча ла кире јууктатса, чегедектиҥ канаттары ончо ло кире бийик чыга берип турган. Сӧс келижерде, эр де, ӱй де улустыҥ јеҥјокторы база белинде јиктӱ кӧктӧлӧтӧн. Оноҥ чегедектиҥ учуктарын салып јат. Ол учуктарды салары база чӱмдӱ ле кӱч иш, оны бӧскӧ кӧктӧп саларда, ары јанындагы бӧс кӧрӱнбес, јапшырып салгандый болуп јат. Эҥ учында эдегин кӧксине јаба шидеп јат, эдеги јайыҥыр болор учурлу, оныҥ учун кӧксине бириктирерде, балбазындап (складка) эмезе јуура тартып јат. Мынайда кӧктӧлгӧн чегедек атка отурарга јайым, эдеги чаптык болбос.

Россияныҥ этнеографиялык музейинеҥ экелген кийимдердиҥ ортозында бир чегедек болгон – караҥуй кӧксимек ӧҥдӱ,  учуктарын солоҥылап эмес, сары ла кыскылтым-сары ӧҥдӧрлӱ учуктарла чычарканалап (сегистеп) кееркеткен. Оны экелген јурукчы кижи бу чегедекти «космический кийим» деп айткан эди. Ӧҥдӧрди билер бу кижи чегедекти эткен кижиниҥ бийик узын кайкаган. Кӧк деп айдарыста, тӧрттолуктаган сӱрекей јараш вышивка кийимдерде учурайт, анчада ла тӱндӱктей јаткан алтайлардыҥ чамчаларында. Бу кайыҥныҥ тозынаҥ кичинек торттолыктарды кезип, алтын учукла кыптап салган ла оны бӧскӧ јапшыра кӧктӧгӧни. Тургуза ӧйдӧ бисте бу кӧктӧрди орныктырып иштеген устар јок. Кӱч иш эмей, магазиннеҥ беленинче тесьманы эмезе сутажты садып алала, тырт этирип ийедис.

Кийимди јарандырарында топчыларды элбеде тузаланган, олор кандый ла бӱдӱмдӱ болгон: јаан куйкалар, таналар, ӱркене, садакту топчылар ла о.ӧ. Олорды јакаларды, чегедекти, чачты кееркедеринде тузаланатан. Топч – монгол сӧс. Бала чыккан айылга келзе, сыйлаар немези јок кижи кийиминде топчыны кезип беретен деп, јаан улус айдат. Анайда ок ол јерге атанган улустыҥ топчызын кезип салатан, эмдиги ӧйдӧ чечип салат. «Тонныҥ топчызы, јонныҥ элчизи» деген сӧс албатыда бар. Мынаҥ кӧргӧндӧ, топчы деген неме база тегиндӱ ле эмес болгон. «Јаказы јок тон болбос, јааны јок јурт болбос» деген сӧсти эске алза, алтай кепте јака база јаан учурлу болгон. Тӱрк калыктар јаказы јок кеп кийбейтен.

Учурлу кееркедимдердиҥ тоозында анайда ок јыламаштарды ла чачакты айдар керек. Тӧрттолуктап тискен јыламаштарды, олорды кажагай деп айдып јат, ӱй улус тулуҥына тагатан. Кыс балдардыҥ шаҥкыларын јыламаштардаҥ эткени солун, ондый шаҥкылар бистиҥ музейдиҥ кӧрӱзинде бар. Олордыҥ учы чачактарла кееркедилген.

Чачактарды – узунын да, кысказын да – база элбеде тузаланган. Олорды бӧрӱктиҥ тӧбӧзине, чегедектиҥ колтугына, белдӱшке, калтага тагатан. Чачактыҥ тӧзин, буулаган јерин коркышту јазап эдер керек болгон, оноҥ чачактыҥ јаражы, јайыҥыры камаанду болуп јат.

– Шаҥкы керегинде куучындап берзегер? Бодогондо, ол ло Эл-Ойында кыстар шаҥкылу не јӱрбес…

– Јаан јаштулардаҥ укканымла, ӱч јашка јетире кызычактар да, уулчактар да тӱҥей чачту јӱретен. Бала ӱч јашка јетсе, уулчактардыҥ чачын кезип, тӧбӧзинде кејеге артырып јат. Кызычактарга чӱрмеш артырып, ӧзӱп келген чачын сырмалдап (косичкалар эдип) ӧрӱп јат. Баланыҥ јажы јаанап, чачы ӧскӧниле, бу сырмалдаган чачты јуунада тартып, кејегеге кожуп турган. Кыс јаанап, кижиге барар ӧйи јетсе, чачын бир эдип ӧрӱп, ого шаҥкы тагат. Шаҥкылу кысты, эш эдип алгадый бала деп, уулдар ајарып јат. Кижиге барган ӧйдӧ кыстыҥ чачын јарып, эки тулуҥ ӧрӱп, ого тана-топчы тагат. «Тана-топчы тагынган таай эјемниҥ јаражын» деген кожоҥ до бар јок по.

Шаҥкыны чачка тагып јат, чолтык чачту кыс шаҥкы эдинип албас болбой. Шаҥкы эдинерге турган бойлуга чачын ӧскӱрер керек.

– Ол шаҥкыныҥ узуны канча кире болор, канайда эдип јат?

– Јараш јинјилердеҥ, јыламаштардаҥ, мӧҥӱндеп… Шаҥкыны платьеге де, тонго до кийип јат. Тонныҥ эдегиниҥ учына јетире шаҥкыны бис Л. П. Потаповтыҥ бичигинеҥ кӧрӱп эттирткенис. Уур учун, оны курына кыстап алып эдинетен эмтир. Шаҥкыныҥ курыныҥ учы чачакту болор. Гуркинниҥ јуруктарында шаҥкы бар.

Эмдиги ӧйдӧ шаҥкыларды пластмасс јинјилердеҥ эдип турганын мен јаратпай кӧрӧдим. Улус балазына алуныҥ терезинеҥ эткен баалу-чуулу тондор, алтын-мӧҥӱн алып турарда, шаҥкыны да баалу јараш јинјилердеҥ, мӧҥӱннеҥ не эттирбес? Эмди ондый јинјилердиҥ кандыйы ла ювелир магазиндерде толтыра. Мындый эдим биледе энчи болуп артар, узакка тузаланылар ине. Ол ло якуттарда кыстар, эпшилер мӧҥӱнди чачына, кӧксине, белине тагынып алган оморкоп јӱрет.

– Алтай кеп-кийим керегинде куучыныста кӧгӱспек (јеҥјок) ле каптал, чекпен керегинде тургуза ӧйдӧ блааш-тартышту шӱӱжилген сурак јанынаҥ Слердиҥ санаагарды канайып сурабас.

– Кийим деген неме ӧйлӧ кожо кубулып, ӧйдиҥ некелтезине келижип турар учурлу. Бис озогызынаҥ ла сап тудунып отурар аргабыс јок. Бӱгӱн ол ло эдектӱ тонды кийип, машинага кирерге эби јок не. Оныҥ учун эр де, эпши де улус курткаларды, кыска эдектӱ кийимди кийерин артыксынат.

Јеҥјок, кӧгӱспек деген неме ончо албатыларда бар. Онойдо, чегедек јаҥыс тӱрктерде эмес, је монголдордо, калмыктарда, урянхайларда, буряттарда бар. Шиҥжӱчилердиҥ айтканыла, Уралдыҥ албатыларындагы јеҥјоктор, кӧгӱспектер — чегедектиҥ кыскартылган бӱдӱми. Мениҥ карган энелерим, бирӱзи 1904 јылдыҥ, бирӱзи 1912 јылдыҥ – экӱлези јеҥјок кийген. Совет ӧйдӧ чегедекти кийбезин деерде, оны суурала, јеҥјокты кийген болор. Тегин ле јеҥјок, јаҥыс сырыган деп айдардаҥ башка. Бу сӱреен эптӱ кийим: кижиниҥ кӧкси јылу јӱрӱп јат, курланып алза, каҥза-калтаны койнына сугуп алар.

Бодогожын, эр улусты ӱй улус кийиндирип јат не. Нени, канайда шидеп берген, оны ла кийип јат, кӧӧркийлер. Бисте каптал да, чекпен де, ӧскӧ дӧ јӱзӱн кеп-кийим болгон. Олорды орныктырар керек.

Тургуза ӧйдӧ алтай кеп-кийимнеҥ јӱрӱмге кирген јаантайын кийген деп, озо ло баштап бычкак бӧрӱкти айдар керек. Оны бис јайы-кыжыла кийип јӱредис. Бу ок ӧйдӧ озодо бисте кандый ла бӱдӱмдӱ бӧрӱктер болгон эмтир, олорды азыйгы фотојурктардаҥ, билимчилердиҥ ле јорыкчылардыҥ бичигенинеҥ кӧрӧдис ле биледис.

1920 јылда мында И. Титков деген шиҥжӱчи болгон. Т. Н. Мендошева, Эльза Тозыякла кожо ошкош, 1970-чи јылдарда оны айылдап јӱрген эмтир. Ол кижи альбомдорын кӧргӱскен. Бир альбомдо алтайлардыҥ бӧрӱктерин јурап койгон, јӱк ле балдардыҥ бӧрӱктери 18-19 бӱдӱм болгон деп, Тамара Николаевна куучындаган.

20-чи чактыҥ башталарында согулган јайзаҥдардыҥ фотолорында солун бӧрӱктер туштайт. Темдектезе, 1897 јылда Кадын ичинде, Сок-Јарыкта баштапкы школ тудуларда согулган фотодо Чокурак јайзаҥ ба, ӧскӧ кижи бе, солун кийис бӧрӱктӱ отурат. Эмезе Мышлак јайзаҥныҥ ол ло ӧйлӧр киреде согулган фотојуругы бар, ол кижиниҥ бӧрӱгиниҥ бӱдӱми башка ла база солун. РЭМ-ниҥ экелген коллекциязында орустардыҥ кокошник деген бӧрӱгине тӱҥей, бӧстӧҥ эткен, тыштын кара килиҥде јарандырып койгон бӧрӱк болгон. «Курумчы кийис бӧрӱк кийген» улус алтай кай чӧрчӧктӧрдӧ айдылат. Бистиҥ музейдиҥ кӧмзӧлӧринде шляпа ошкош кийис бӧрӱктер бар.

Мен бойым бӧстӧҥ сырып эткен, Кадын ичинде элбеде кийген бӧрӱктерди сӱрекей сонуркап кӧрӧдим. Олорды јаан да улус, балдар да кийген эмтир. Бистиҥ музейде мындый эки бӧрӱк бар. Сананзам, ус улуска кӧргӱзип, олорды орныктырып алза, алтайлардыҥ кийип јӱргедий танылу јакшы бӧрӱги болор аргалу.

Музей Алтай Республиканыҥ 30 јылдыгына кӧрӱ белетеп јат ла ого ӱй ле эр кижиниҥ бӧстӧҥ шидеген чекпендерин орныктырып, чыгарарга турус.

Алтай улус кийиминде ӧҥдӧрди, айландыра ар-бӱткенинеҥ алып, сӱрекей билгир тузаланганын айдар кӱӱним бар. Олордыҥ кийген кеби эптӱ ле јараш болгон, байрамга кийетен кийимдерин баалу бӧстӧрдӧҥ — торкодоҥ, маҥдыктаҥ, килиҥнеҥ эткен. Торко деп айдарыста, озодо кӱделини сӱрекей чичке, учуктый иирип, оноҥ торкодый јука ла јараш бӧстӧр согуп билген ле бу бӧсти база торко деп адап туратан.

– Солун куучын учун быйан, Вера Якшиновна. Алтай кеп-кийим керегинде куучынды кычыраачыларыс улалтар деп бодойдым.

Кӧмӱрчи Петешева