Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтай литератураныҥ тӱӱкизи — бичиичилердиҥ сӱр-јуруктарында

08.06.2021

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билим ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады Маргарита ДЕДИНАНЫҤ «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи бичиичилердиҥ сӱр-јуруктарында» деген бичимелиле таныштырадыс.

Бӱгӱнги кӱнде алтай литератураныҥ тӱӱкизиниҥ эмдиги айалгазын чук шиҥдеери, ичкери ӧзӱминиҥ ууламјыларын баалаары, онойдо ок такып јаҥыдаҥ ойто кычырары ла ӧткӧн тӱӱкилик јолго баа берери – туура салбас каруулу иш.

Тургуза ӧйдӧ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институдыныҥ литературоведение аайынча билим бӧлӱги Туулу Алтайдыҥ XX чактыҥ ортозында — XXI чактыҥ башталганында ӧткӧн литературалык иштиҥ аайын шиҥдеп, алтай бичиичилердиҥ литературалык сӱр-кеберлерин бичийт. Шак бу иш институттыҥ литературоведение секторыныҥ билимчилер ӧмӧлигиниҥ баштаганы аайынча ӧдӧт.

Алтай литератураныҥ тӱӱкизинде XX чактыҥ экинчи јарымы аҥылу ӧйлик болуп темдектелип, бодоштыра «алтын ӧйлик» деп адалат. Н. М. Киндикова алтай литератураныҥ ӧзӱмдӱ јолындагы чокум тӱӱкилик ле јондык аҥылуларын ајаруга алып, оныҥ ӱйеленгенин јаҥырта кӧрӧр ӧй келгениин темдектеп, бир канча шиҥжӱ статьялар кепке базып јарлаган. Бу мынайда белетеген иш аайынча алтай литератураныҥ ӧзӱминде мындый ӧйликтер аҥыланат: 1) јебрен (тӱрк) литература; 2) тӱрк-монгол ӧйликтиҥ литературазы; 3) XIX чактыҥ экинчи jарымы ла XX чактыҥ башталганында алтай литература; 4) XX  чактыҥ литературазы эки бӧлӱкке бӧлинет: 20-50 ле 60-80 jылдар; 5) эки чактыҥ белтириндеги литература (ХХ чактыҥ учы ла ХХI чактыҥ башталганында литература).

Туулу Алтайда XX чактыҥ экинчи јарымында литератураныҥ тыҥып ӧскӧни мында критиканыҥ ла литературоведениениҥ ӧзӱмиле чике колбулу. Литература шиҥжӱ билимниҥ чике бажы Н. А. Баскаковтыҥ (Баскаков, 1948), С. С. Суразаковтыҥ (Суразаков, 1960), З. С. Казагачеваныҥ (Казагачева, 1972), С. М. Каташевтиҥ (Каташев, 1979) ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ шиҥжӱлӱ иштериле бек колбуда деп јаҥжыкканы аайынча темдектелет.

Н. А. Баскаковтыҥ «Алтайский фольклор и литература» (1948) деген ижин алтай литератураныҥ тӱӱкизин тереҥжиде шиҥдеген, оныҥ учурын јартаган баштапкы ченемел болгон деп айдарга јараар. Бу иш бастыра јанынаҥ озочыл учурлу болгон ло литературоведениени алтай тилле ӧскӱрериниҥ тӧзӧгӧзин салган. Онойдо ок алтай литератураныҥ ла литературоведениениҥ ӧзӱмине јаан камаанын кепке базылар литературно-кееркемел альманах јаантайын јетирген деп темдектеер керек. Альманахтыҥ «Алтайдыҥ тууларында» деп баштапкы номери 1948 јылда ак-јарыкка чыккан. Оныҥ кийнинде чыккандары башка-башка адалып, «Кадын», «Чаҥкыр Кадын», «Јылдыс», «Туулардыҥ јылдызы» деп чыккан.  Је 1987 јылдаҥ ала шак бу журнал «Эл-Алтай» деп адалып, эмдиги ӧйгӧ јетире кепке базылат.

Јуу-чактыҥ кийнинде јылдарда такып ойто орныктырылып турган ӧйгӧ кӧрӧ, XX чактыҥ бежен јылдарында ороонныҥ тӧс ууламјызы кӧгӱс байлыктыҥ аргаларын ороон кеминде ичкери ӧзӱмдӱ јолло кӧндӱктирери болгон. Мында јаан јаҥыртулу иш ӱредӱликте ле билимде ӧткӧн. Туулу Алтайда литератураныҥ ла тилдиҥ курч сурактары  1951, 1964, 1975 јылдарда ӧткӧн билим-практикалык конференцияларда бастыра јанынаҥ кӧрӱлген, шӱӱжилген.

1952 јылда Горно-Алтайск калада тӱӱкиниҥ, литератураныҥ ла тилдиҥ шиҥдеер билим институды ачылганы (ГАНИИЯЛ) алтай филологияныҥ ӧзӱмине сӱрекей јарамыкту болгон. Институтта тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ секторлоры ачылган. Литература бӧлӱктиҥ ижиниҥ тӧс ууламјызы – калыктыҥ оос чӱмделгези аайынча материалдарды јууры, алтай литератураныҥ ӧзӱмин ле бичиичилердиҥ чӱмделгезин ширтеери ле шиҥдеери деп чокумдалган. 1964 јылда литератураныҥ ла калык чӱмделгезиниҥ секторлоры ижин таҥынаҥ улалткан. Олор бӱгӱнги кӱнге јетире институтта бойыныҥ башка сайлама единицалары болуп јат. Институттыҥ баштапкы директоры С. С. Суразаковтыҥ ады-јолыла алтай литератураны кӧнӱ шиҥдеп баштаганы чике колбулу.

Литература шиҥжӱчилер алтай литератураны ӧскӱрери ле шиҥдеери аайынча јаан ишти бӱдӱрген. Алтай литературоведениениҥ  бек тӧзӧгӧзи болуп јаткан мындый јаан иштер белетелген ле јарлалган: «Алтай литература» С. С. Суразаков (1962), «Очерки по истории алтайской литературы» (1969), «Алтайские народные песни» Т. С. Тюхтенев (1972), «Зарождение алтайской литературы» З. С. Казагачева (1972), «Алтай  ӱлгерлер керегинде» С. М. Каташев (1974), «Адрес поэзии – Горный Алтай» В. И. Чичинов  (1976), «Роман в литературах народов Южной Сибири» Р. А. Палкина (1979),  «Эволюция образной системы в алтайской лирике» Н. М. Киндикова (1989), «Пути развития театров Южной Сибири» С. Н. Тарбанакова (1994), ӧмӧ иш «История алтайской литературы» 2 бичик  (2004). Билимчилер СССР-дыҥ калыктарыныҥ литературазы аайынча бир канча энциклопедиялык билим шиҥжӱ иште туружып, алтай литература аайынча статьяларын 6 томду «История советской многонациональной литературы» (1970-1971) (З. С. Казагачева, С. С. Каташ,
Г. В. Кондаков), «Литературы народов России. XX век» (2005) (С. С. Каташ, Н. М. Киндикова, З. С. Казагачева, С. Ш. Катынова, С. М. Каташев, Р. А. Палкина, С. Н. Тарбанакова, В. И. Чичинов) јарлагандар. Р. А. Палкинаныҥ романныҥ геройы керегинде бичимели телекейлик литератураныҥ М. Горькийдиҥ адыла адалган институдыныҥ «Советский многонациональный роман» деген бичигинде 1985 јылда јарлалган.

Институттыҥ литература секторы кӧп тоолу билим-практикалык конференцияларды белетеп ӧткӱрген. Олордыҥ тоозында, темдектезе, «Актуальные вопросы современной алтайской литературы» (1973), «Улагашевские чтения» (1976, 1979, 1982), «Актуальные проблемы современной алтайской литературы» (1988), «Эстетика и художественность алтайцев» (1996, 2004), бичиичилер Л. Кокышевтиҥ, Э. Палкинниҥ, Б. Укачинниҥ, Г. Кондаковтыҥ, А. Адаровтыҥ юбилейлерине, П. Кучияктыҥ 100 јылдыгына ла о.ӧ.

Шиҥжӱлӱ иштиҥ турулталары ла конференциялардыҥ материалдары: «Актуальные вопросы современной алтайской литературы» (1975), «Алтайский фольклор и литература» (1982), «Национальное наследие и современность» (1984), «История и современность» (1983), «Актуальные проблемы современной алтайской литературы» (1995), «Алтайские писатели: юбилейные материалы и автобиографии» (2001) деген јуунтыларда кепке базылган.

XX чактыҥ ортозында јиит литератураныҥ тӱрген тебӱлӱ ӧзӱмиле коштой критикалык сӧс, шӱӱлте база јолын алынганы темдектелет. Литературный критика литературалык иштиҥ  айрылбас бӧлӱги болуп јат. Шак онызы кӧп тоолу алтай бичиичилерге јайаандык ижиниҥ чыҥдыйын кӧдӱрерге, узын тыҥыдарга јилбиркедиш болгон. Бойыныҥ коллегаларыныҥ јаҥы чӱмдемелдерине бичилген критикалык заметкалар, рецензиялар кӧп тоолу бичиичилерге бичиириниҥ, чӱмдеериниҥ марына, ченемелине ӱренер, таскаар чып ла чын школ болгон.

Литературалык  критика ла литературоведение эки башка оҥдомол деп чокумдап алар керек. Литературоведение литературалык чӱмдемелдиҥ поэтиказыныҥ курч сурактарын, бичиичилердиҥ јайаандык јолыныҥ ууламјыларын шиҥдеп јаткан болзо, критика литературоведениениҥ бӧлӱги болуп јат. Ол бойыныҥ ӧдӱҥизиле, кӧдӱрилип јаткан сурактарыныҥ курчыла аҥыланат. Шиҥжӱлеп ле баа берип јаткан чӱмдемел оныҥ бӱгӱнги кӱндеги учурына, керектӱ ле тузалу јанына ајару эдет. Литературалык критика – јайаандык иштиҥ башталганын кӧргӱзет. Онызын литературалык јайаандыкты ла литературоведениени билим эдип кӧрӱп, олордыҥ ортозындагы кӧрӱлгени, сезилгени деп айдарга јараар. Ол ӧйдиҥ јаан учурлу литературалык керектерине эдилген тирӱ каруу. Оныҥ каруулу кереги, амадузы – кандый бир литературалык учуралдарды бастыра јанынаҥ шиҥдеери, оныҥ идейно-художественный учурына баа берери. Литературный критикада таҥынаҥ чӱмдемел де, бичиичиниҥ бӱткӱл јайаандык ижи де эмезе башка-башка бичиичилердиҥ бир канча чӱмдемел ижи де  кӧрӱлер, шиҥжӱлелер аргалу. Литературный критиканыҥ амадузы башка-башка: бир јанынаҥ ол кычыраачыларга чӱмдемелди чын оҥдоорго ло баалаарга керектӱ. База бир јанынаҥ бичиичиге болужып, оныҥ јайаандык једимдерин ле ижиндеги једикпестерин илелеп чыгарарга.

Критиктердиҥ ижиниҥ амадузы — кычыраачыларга олордыҥ бӱгӱнги ӧйине келижип турган чӱмдемелдердиҥ толо, чындык јартамалыла болужары. Јондык кыймыгуныҥ јилбӱлерине, байлыктарына  јарамыкту бичиктерди чын оҥдоорына ууламјылаар. Эл-тергеелик тӱӱкилик ӧзӱмниҥ чокум аргалары учун тартыжып јаткандарга болужары. Литературоведениениҥ ижиниҥ тӧс учуры – телекейдиҥ калыктарыныҥ чӱмдемел литературазыныҥ (сӧзиниҥ) тӱӱкилик ӧзӱминиҥ аҥылузын ла јаҥжыкканын эмезе јасакла ӧдӱп јатканын илелеп кӧргӱзери.

Јирме чактыҥ учкары ла јирме бир чактыҥ башталганында алтай литературный критика кызалаҥду јолын ӧдӧт. Алтай бичиичилердиҥ  јаҥы чыккан бичиктерине рецензияларды, ајаруларды, литературовед иштерди кӧрӧргӧ, кычырарга амадаганы јӱрӱмде кезикте бӱтпей калат. Бӱгӱнги литературный критиканыҥ айалгазын шиҥжӱлеп тура, Ю. А. Говорухина ондогы кызалаҥныҥ эки тӧс шылтагына толо јартамал берет.

С. С. Каташтыҥ ады-јолы алтай фольклористикала, вузтагы ӱредӱле, куучын айдар санатла, алтай литературоведениениҥ ле критикалык сӧстиҥ ӧзӱмиле бек колбуда. Алтай литературный критиканыҥ тӱӱкизи бойыныҥ ӧзӱмдӱ јолын Н. А. Баскаковтыҥ иштеринеҥ алынган ла  кийнинеҥ С. С. Суразаковтыҥ ла С. С. Каташтыҥ иштеринде кӧнӱ улалган. Је С. С. Каташтыҥ билим јилбӱӱзи калыктыҥ оос чӱмделгези де болгон болзо, ол јаан ајаруны литературный критика бӧлӱгинде алтай литератураныҥ аайы-
бажына чыгатан сурактарга эткен.

Билимчиниҥ иштери оныҥ бир канча бичимелдеринде ле јаан деген шиҥжӱлӱ иштеринде лапту кӧрӱлет. Олордыҥ тоозында, темдектезе,  «Литературные портреты» (Каташ, 1971), «Путь молодой литературы» (В. И. Чичиновло ӧмӧ-јӧмӧ, 1973), «Эркемен – человек ласковый» (Каташ, 1995), «Лик Алтая» (Каташ, 2000).

В. П. Канарина С. С. Каташтыҥ ла В. И. Чичиновтыҥ критикалык иштери јанынаҥ «Олордыҥ ижи  башка-башка баалалган да болзо, је олордыҥ бӱдӱрген иштери бичиичилердиҥ јайаандыгын кӧнӱ шиҥдеерине јол ачкан» деп јолду ајару эдет. Олордыҥ иштеринде <…> бичиичилердиҥ јайаандыгына чокум ла чике, чын баа берилген. Онойып, С. Суразаковтыҥ, С. Каташтыҥ ла В. Чичиновтыҥ кӧп тоолу бичимелдери, рецензиялары, ширтемелдери, сӱр-кеберлерге эдилген темдектери, очерктери, философиялык эсселери ле критикалык иштери чындыгыла олјолойт. Онызы дезе произведениени бӱткӱл чӱмдемел эдип оҥдоорго, аайлаарга болужат. Ондо критиктиҥ бичиичиле, кычыраачыла бирлик кӱӱндӱ куучын-эрмеги сезилет. Олор кычырып, сананып, шӱӱр кӱӱн-тапты, јӱрӱмди чындык кӧргӱзерине ле бийик чӱмдемелдиҥ байлыгын бойын кӧргӱскен (Канарина, 2000, 27). «Алтайдыҥ тууларында» деген альманахта эҥ ле озо јарлалган бичимелдердиҥ бирӱзинде Ч. А. Чунижековтыҥ јайаандык јолына учурлалган бичимел болгон (Каташ, 1958). Критикти јаан јашту ла тоомјылу бичиичиниҥ јайаандыгы тыҥ јилбиркеткен ле соныркаткан.

Јирме чактыҥ ортозында прозаныҥ ӧзӱминиҥ эрчими, лирикага кӧрӧ, эмеш јабыс болгон. Ол тема алтай литератураныҥ курч сурактарына  учурлалган конференцияда (1975) тӧс јерде турган. Алтай прозаныҥ туура салбас сурактары керегинде С. С. Каташ 1965 јылда бичиген, оныҥ кийнинде ол бойыныҥ шиҥжӱлӱ ижин «Очерки по истории алтайской литературы» (Каташ, 1969) деген ӧмӧлӱ иште улалткан. Мында јилбилӱзи — бу иштиҥ «Алтайская литература  на современном этапе» деген бӧлӱгин  С. С. Каташтыҥ Г. К. Кондаковло  ӧмӧ-јӧмӧ бичигени. Кире сӧстиҥ кийнинде јетирӱ: «Современная алтайская проза», «Современная алтайская поэзия» деген эки бӧлӱкке бӧлӱлген. Прозага учурлалган бӧлӱктиҥ текстиниҥ стилистикалык аҥылузын ла чӱмдемел материалды талдаганын кӧрзӧ, оныҥ авторы С. С. Каташ деп шӱӱлте эдерге јараар. Бу бӧлӱкте Л. В. Кокышевтиҥ баштапкы алтай романы «Арина», Ч. А. Чунижековтыҥ «Мундузак» деп повези, Э. М. Палкинниҥ «Алан» романы, С. С. Суразаковтыҥ куучындары,  А. О. Адаровтыҥ баштапкы прозалык ченемели ле оныҥ «Амаду» деген повези сӱрекей толо, тереҥжиде кӧрӱлген. Автор бойыныҥ бичимелиниҥ учында «прозалык произведениелердиҥ тӧс једикпези – теманыҥ јуказы, тереҥ, элбек  эмези, геройлорды кӧргӱзеринде јаҥысјандай эп-арга тузаланылат, тереҥ технологиялык шылтак јок. <…> Очерктиҥ жанры чала уйан јолду» (Очерки, 1969).

1973 јылда С. Каташ алтай литератураныҥ јӱрӱмдик сурактарына учурлалган конференцияныҥ туружаачыларын «К проблеме становления алтайской литературы на путь социалистического реализма» деп адалган јетирӱзиле таныштырган. Ол соцреализмниҥ эп-аргаларыныҥ ӧзӱминиҥ аайын, айалгазын шиҥдеп тура, XX чактыҥ алтай литературазыныҥ тӱӱкизин кыракы кӧрӧт. Мында ол литературалык јайаандык аргалардыҥ ичкери јолыныҥ јарамыкту јанын М. В. Чевалковтоҥ ала XX чактыҥ 20-30 јылдарында литературазы ажыра Б. Укачинниҥ ле Ј. Каинчинниҥ јайаандык ижине јетире аҥылап темдектейт. Бойыныҥ бичимелинде Сергей Сергеевич јаан ајаруны алтай литератураныҥ прозалык жанрына салат. Јаан ла јолду једим деп, «бичиичилердиҥ этикалык сурактарга, кижиге, оныҥ учурына, байлыгына, јакшызына ајарузы тыҥыган» деп чокум айдат.

Алтай литератураныҥ ӧзӱмин јаҥыдаҥ баалаарына Туулу Алтайдыҥ бичиичилериниҥ јайаандык ижиниҥ, јолыныҥ монографиялык шиҥжӱзи болушты. Шак бу ууламјыда С. С. Каташтыҥ ла В. И. Чичиновтыҥ «Путь молодой литературы» деген шиҥжӱлӱ ижин баштапкы деп айдар керек. Шак мындый иштердиҥ учуры јаан. Бичиичиниҥ таҥынаҥ башка чӱмдемелин де, онойдо ок оныҥ бӱткӱл јайаандык јолын, оныҥ чыҥдыйын јолду баалаарга болушту. Је онойдо ок алтай литератураныҥ ичкери јаан јолына база тузалу. С. С. Каташ ла В. И. Чичинов «Барометры литературы» деген бичимелинде алтай литературный критиканыҥ једикпестерин кӧргӱзет. Темдектезе, јӱрӱмде колбузы ас, чӱмдемелдиҥ тереҥ шиҥжӱзи јок ло о. ӧ. Је ол ок ӧйдӧ авторлор јолын јаҥы ла баштап јаткан бичиичини (бичиген улустыҥ кӧп јаны андый болгон) јӧмӧӧри-болужары керектӱ деп оҥдоп турган. Олордыҥ чӱмдемелдериниҥ јакшызын аҥылап, јайаандык узы ӧзӧрин јилбиркедерин олор база билген. Шак ла А. А. Адаров ол керегинде мынайда бичиген: «Алтай национальный литератураныҥ ичкери ӧзӱмдӱ јолында С. С. Каташ аҥылу јерде турат. Ол бисти јайаандык јолыстыҥ бажында ла Л. Кокышевти, Э. Палкинди ле мени уйан чӱмдемелдерис учун ачыгынча адылган, јамандаган, уйаттаган болзо, бис бойыстаҥ чӧкӧп, литератураныҥ ончо жанрларында бичинбес-чӱмдебес эдис» (Канарина, 2007).

Бойыныҥ жанрыла алар болзо, таҥынаҥ башка бичиичилерге учурлалган статьялар ла очерктер, темдектезе, эссе, этюд, сӱр-кеберге аҥылу темдек, очерк деген темдектерле берилет. Онызы кӧрӱп јаткан тематиканыҥ учурын ачарга баштапкы алтам деп оҥдоорго јараар. Сергей Сергеевичке литератураныҥ ӧзӱминиҥ кеми ле тӱӱкилик бӧлӱктеги социокультуралык айалга ол ӧйдӧги литературный критика кепке базылып чыгып турган кӧп тоолу алтай литератураны бойыныҥ ајарузына алып, учурын, аргаларын јартаарга чыдалы, аргазы јетпеген. Бу сурак бӱгӱнги де кӱнде курч бойы артат. Критиктиҥ КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ «О литературно-художественной критике» деген јӧбин јӧмӧгӧни бистиҥ бӱгӱнги де кӱниске, качан литературалык та, политикалык та, јондык та айалга кубулып калган да болзо, је келижип јат: «Бистиҥ печатный органдар, радио критиктерди, рецензенттерди, литературоведтерди белетееринде эрчимдӱ туружар учурлу. Јаантайынгы рубрикалар, сӧс јогынаҥ,  кычыраачылардыҥ, ӱредӱчилердиҥ, ӱренеечилердиҥ, специалисттердиҥ, литературный ишчилердиҥ ортозынаҥ литератураны сӱӱп тургандарды бойы тартар, јилбиркедер.  Эмезе Горно-Алтайсктыҥ пединститудында јондык профессиялардыҥ факультединде јаҥы баштап јаткан литературоведтерге ле критиктерге јарамыкту школды (бӧлӱкти) ачкан болзо. Бу ишке журналисттерди, литературоведтерди, бичиичилерди кычырган болзо, олор ӱредер, таскадар эди. Областьтыҥ бичиичилер организациязында критика ла литературоведение аайынча советтиҥ ижин бастыра јанынаҥ јӧмӧп, эрчимделтери сӱрекей керектӱ» (Каташ, Чичинов, 1979).

Билимчи 1982 јылда «Фольклор в произведениях алтайских писателей» деген бичимелинде албатыныҥ оос чӱмделгезиниҥ литературага  јетирип турган камаанын шиҥдеген. Критик мында фольклордыҥ  ла литератураныҥ колбузын, учурын шиҥжӱлейт. Мында оныҥ Н. У. Улагашевтиҥ ле П. В. Кучияктыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижи ажыра фольклордыҥ ла литератураныҥ бой-бойын байгысканы јанынаҥ эткен ајарузы солун.

Критиканыҥ ла литературоведениениҥ белтиринде оныҥ «Эркемен – ласковый человек» деген ижи јолду турат (Каташ, 1995). Р. А. Палкинаныҥ шӱӱлтезиле, ол бу ижинде Э. М. Палкинниҥ поэтический ле прозалык чӱмдемелдерин бийик кеминде шиҥжӱлеген. Мында алтай литератураныҥ классигиниҥ јайаандык ижи бастыра јанынаҥ тереҥ шиҥжӱлелген.

Туулу Алтайдыҥ литературазын билимчи С. С. Каташ кӧп јылдардыҥ туркунына чындык шиҥжӱлеген. Учурыла, кемиле јаан ижиниҥ турултазы деп оныҥ «Лик Алтая» (Каташ, 2000) деген бичигин аҥылап темдектеер керек. Бичикке 1960-1970 ј.ј. бичиген статьялары, онойдо ок билимчиниҥ алтай калыктыҥ XX чактыҥ учкары ӧйдӧ литературазы, культуразы ла тӱӱкизи керегинде ойгорлык шӱӱлтелери кирет. С. С. Каташтыҥ критикалык статьяларында алтай калыктыҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолы, литературада бедиреништери, једимдери ле јастыралары, бичиичилердиҥ ле олордыҥ критиктериниҥ јӱрген ӧйи, иштеген ижи, чӱмдеген чӱмдемелдери чындык, толо, бийик кеминде кӧргӱзилет.

С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлӱк институдыныҥ литературоведение секторыныҥ иш-чилери 2004 јылда «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи» деген эки бичигин белетеп чыгарган. Бу иште алтайлардыҥ литературазыныҥ калык чӱмделгезинеҥ ала јирме чактыҥ учына јетире ӧткӧн јолы, учуры элбеде, тереҥжиде кӧргӱзилет. Баштапкы бичикке чук шиҥдемел иш кирет, ол тӱӱкилик ӧйи аайынча бажалыктарла берилген. Экинчи бичикке Аржан Адаровтыҥ, Лазарь Кокышевтиҥ, Эркемен Палкинниҥ, Сазон Суразаковтыҥ, Јыбаш Каинчинниҥ, Борис Укачинниҥ литературалык сӱр-кеберлери кирет. Алтай литератураныҥ ӧткӧн узун ла јилбилӱ јолын шиҥдеер ишти јарлу, ченемелдӱ, билгири тереҥ авторлордыҥ ӧмӧлиги баштап, јолын ачкан. Олордыҥ тоозында билимчилер Г. В. Кондаков, Р. А. Палкина, Е. П. Маточкин, С. С. Каташ, С. Н. Тарбанакова, Н. М. Киндикова, Э. П. Чинина, М. П. Чочкина, С. Ш. Катынова ла о. ӧ. Ӧмӧлӱ монографияныҥ баш редакторы Р. А. Палкинаныҥ бичиктиҥ кире сӧзинде темдектегениле:  «Шак бу «История…» – јондык ӧзӱмниҥ база бир эбиртӱзинде алтай литератураныҥ јолын, кыймыгузын бир аай чуктаганы: алтай калыктыҥ тӱӱкизин ле кӧгӱс байлыгын билимчилер мынаҥ да ары кыракы шиҥдеер. Онызы дезе база јаҥы концепцияларга экелердеҥ маат јок. Айса  ӧткӧнин јаҥы кӧрӱмле кӧрӱп, баалап, јаҥы шиҥжӱлӱ эп-аргалардыҥ болужыла јаҥы ачылталарга экелер» (История Кн.1).

Эл университетте 2008 јылда јаан эмес тиражла вузтыҥ ӱренеечилерине «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи» деген курска керектӱ эки бичиктеҥ турган ӱредӱ пособие чыккан. Ондо кӧп тоолу алтай бичиичилердиҥ јайаандык ижи јанынаҥ обзорный бичимелдер јарлалган. Бичиктиҥ тиражы ас болгонынаҥ улам кычыраачыларга ол јетпеген. Оныҥ учун јилбиркеген  шиҥжӱчилерге, кычыраачыларга алтай бичиичилердиҥ јайаандык энчи-байлыгы јанынаҥ, керектӱ материалдар јанынаҥ айдарга кӱчке келижет.

Литературада эки чактыҥ бириккенинде болгон кызалаҥныҥ бойыныҥ шылтагы бар. Шак бу ӧйдӧ обществого јондык ла экономикалык кубулталардыҥ турултазын ӧдӧргӧ келишкен. Кызалаҥды ол кубулталардыҥ адакы турултазы деп айдарга јараар. Н. М. Киндикова тӱрк литературалардыҥ чек јаҥы ӧйи керегинде бойыныҥ статьязында мынайда темдектейт: «Сибирьдиҥ тӱрк калыктарыныҥ литературазында калганчы ӧйдӧ чын ла туйук боло берди: јаан ӱйе (тирӱ классиктер)  јӱрӱмнеҥ сала берген, јаҥы улус дезе ичкери чыгарга тидинбеген. Јаан ла јаш ӱйениҥ ортодо колбуга поэзияга, јӱрӱмге, кижиге бойыныҥ аҥылу философиялык кӧрӱмиле таҥынаҥ башка јайаан јайалталу улус чыкты» (Киндикова, 2016). Онойып, јирме бир чакта алтай литература ӧзӱмдӱ јолын улалтат ла калганчы онјылдыктарда мында јаҥы улустыҥ ады-јолдоры чыгып келди. Јилбилӱзи мында Н. М. Киндикованыҥ јолду ајарузыла олор «јӱрӱмдик ченемелдӱ, бышкан, быжу улус». Олор, темдектезе, Владимир Бахмутов, Сергей Адлыков, Виктор Кертешев, Алексей Тадинов, Рустам Тодошев, Марина Анышева, Зоя (Толунай) Топчина, Нина (Јергелей) Унукова, Алтын-Ай Олчонова-Сартакова, Айгуль Майманова, Айгуль Тайтова ла о.ӧ.». Је олорло коштой литературага јиит ӱйениҥ јайалталары келгени јарамыкту, темдектезе, Анжела Тадырова, Алена  Санаа,  Айлана Сартакова, Мерген Челтанов.

Јаҥы алтай литературада эпши ууламјы эркидеп турганы иле билдирлӱ. Кӧрӧтӧн, шӱӱйтен, јартайтан сурактар ол ло бойы артат – ол ло ӱргӱлјик сӱӱштиҥ, ӧлӱмниҥ, чындыктыҥ ла энеликтиҥ сурактары. Чӱмдемел телекейиниҥ тӧс јеринде – тӧрӧл јериниҥ, кичӱ тӧрӧлиниҥ сӱр-кебери, је кӧргӱзип јаткан эп-аргазыла кӧрзӧ, јаҥжыкканынаҥ чыгып, чек јаҥы, солун эп-сӱмелерге тартылат. Темдектезе, калганчы јылдарда алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдеринде неомифологиялык уулам-јылар бар, је куучын бойы кей-кӧӧрӧм сюжетле тургузылат. Темдектезе, орус тилле бичип турган Р. Тодошевтиҥ чӱмдемелдерин шиҥжӱчилер фэнтези жанрга кийдирет. Оныҥ куучындарында соојыҥла эптӱ ойногоны бар, мифологиялык сюжетти эмдиги јӱрӱмде бӱдӱрет. Ол ок ӧйдӧ јилбилӱзи дезе, мында оныҥ тӧс геройыныҥ, јиит уулдыҥ, тили бӱгӱнги јашӧскӱримниҥ аҥылу тили (сленг). Јиит телекейди оҥдогонын ол тилле чыгара айдат. Рустам Тодошевтиҥ куучындарында, темдектезе, ӧй, јайым, чындык, салым, јайалта, кезедӱ деген философиялык оҥдомолдор тереҥжиде кӧрӱлет.

Алтай литератураныҥ ӧзӱмин шиҥдеер ишти улалтып, 2017 ј. С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлӱк институдында литература шиҥдеер ӧмӧлик бойыныҥ ижин баштаган. 2004 јылда кепке базылган «Алтай литератураныҥ тӱӱкизиниҥ» энциклопедиялык шиҥжӱзин оноҥ ары кӧнӱ улалтып, «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи (XX чактыҥ экинчи јарымы – XXI чактыҥ башталганы). Литературалык сӱр-јуруктар» деген ӱлекер јӧптӧлгӧн.  Бу иштиҥ тӧс амадузы — Туулу Алтайдагы јирме чактыҥ ортозындагы ла јирме бир чактыҥ бажындагы литератураныҥ јолыныҥ, ӧзӱминиҥ, айалгазыныҥ аҥылу јанын илелеп чыгарары, шиҥжӱлеери. Мында бичиичиниҥ јайаандык лабораториязын јуунадары, бир аайына эптештире-келиштире кийдирери, ширтеп-шиҥжӱлеп, јолду баа берери, шиҥжӱлӱ иштиҥ јаҥы эп-аргаларын тузаланары. Онызы ӧмӧликке текши ӧзӱмге јарамыкту аргаларды, онойдо ок алтай бичиичилердиҥ кажызыныҥ ла бойыныҥ аҥылузын, учурын чечер арга берер эди. Олордыҥ энчи-байлыгын јондыктыҥ, албатыныҥ ӧзӱмдӱ јолы ажыра кӧрӧтӧни, јартайтаны јаҥыс та Туулу Алтайдыҥ литературазыныҥ  аҥылузын чыгарарга, чокумдаарга керектӱ эмес. Је бу иш алтай литератураныҥ ла эмдиги литературоведениениҥ ичкери јолына, ӧзӱмине тузалу.

Чуктай, бастыра јанынаҥ тереҥжиде, элбеде шиҥжӱлеер ишке алтай литератураныҥ тӧс ууламјыларыныҥ жанрлары, темалары, шӱӱлтелери, философиялык ла о. ӧ. бӧлӱктери  кирет. 2017-2018 јылдарда литературоведениениҥ билим бӧлӱги «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи. Литературалык сӱр-јуруктар. 3-чи бичик» деген ӱлекер аайынча Александра  Саруеваныҥ, Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ, Александр Ередеевтиҥ, Сергей Манитовтыҥ, Паслей Самыктыҥ, Эзендей Тоюшевтиҥ, Јергелей Маскинаныҥ, Сурайа Сартакованыҥ литературалык сӱр-јуруктары јанынаҥ иштеген. Шак олорды алтай литератураныҥ  ӧзӱми эрчимдӱ бӧлӱк ӧйиниҥ чыгартулу улузы деп айдарга јараар. Олордыҥ јайаандык иштери алтайлардыҥ литературалык јаҥжыгуларыныҥ јолын, тӧс ууламјыларын сӱрекей чындык кӧргӱскен. Мында олордыҥ јайаандык ижине, чӱмдеер марына калыктыҥ оос поэзиязыныҥ, оноҥ озо ӧйдиҥ ӱйезиниҥ алтай бичиичилердиҥ, онойдо ок телекейлик ле орус литератураныҥ камааны јеткен. 2019-2020 јылдарда литературоведениениҥ билим бӧлӱги албатыныҥ ады јарлу бичиичилериниҥ јайаандык лабораториязыныҥ тӧзӧгӧзин, учурын шиҥжӱлеери јанынаҥ ижин улалткан. Мында билимчи-шиҥжӱчилер, темдектезе, Иван Шодоевтиҥ, Иван Кочеевтиҥ, Шатра Шатиновтыҥ, Чалчык Чунижековтыҥ, Чот Енчиновтыҥ, Байрам Суркашевтиҥ эл-јонына артыргызып салган эрјинедий энчи-байлыгын кыракы шиҥжӱлеп баалаган. Шак мындый толо, чындык шиҥжӱлӱ иштиҥ шылтузында бӱткӱл литературалык телекейдиҥ јуругы бойыныҥ ӧйине келиштире чыгып келди.

Ӧдӱп јаткан Уй јылда шиҥжӱчилер «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи (XX чактыҥ экинчи јарымы – XXI чактыҥ башталганы). Литературалык сӱр-кеберлер. 5-чи бичик» деген ӱлекер аайынча ижин баштап ийди. Бу иш 2021-2022 јылдардыҥ туркунына ӧткӱрилер деп темдектелет. Баштапкы ла катап бичиичилердиҥ, темдектезе, Бронтой Бедюровтыҥ, Јыман Белековтыҥ, Нина Бельчекованыҥ, Буучай Бурмаловтыҥ, Гӱзел Елемованыҥ, Караҥ Кошевтиҥ, Аҥчы Самуновтыҥ, Борис Самыковтыҥ, Кӱлер Тепуковтыҥ, Таныспай Шинжинниҥ литературалык сӱр-јуруктары шиҥделип бичилер. Олордыҥ јайаандыгы алтай литературага, оныҥ јолына, аайына-ижине јаан камаанын јетирген ле јетирет. Адалган бичиичилердиҥ јайаандык јолын тереҥ ле толо ширтеп-шиҥжӱлегени јаҥыс та алтай калыктыҥ литературалык јӱрӱминиҥ, ӧзӱминиҥ учурын, аҥылу башказын баалаарына керектӱ эмес. Је ол алтай литератураныҥ, критиканыҥ, литературоведениениҥ мынаҥ ары јолыныҥ учурын јартап аларына керектӱ ле каруулу иш болуп јат. Литератураныҥ јолынаҥ албатыныҥ јадын-јӱрӱми, амадулары, салымы ла тӱӱкизи кӧрӱлет.

Иштиҥ аайы чыҥдый болзын деп институттыҥ литература шиҥжӱчилери бойыныҥ ӱлекер ижи аайынча јылдыҥ ла билим-методологиялык семинар ӧткӱрип, шиҥдемелдерин билим конференциялардыҥ ижинде ченеп кӧрӧдилер. Керек дезе 2017 јылда П. В. Кучияктыҥ чыкканынаҥ ала 120 јылдыгына учурлалган «Актуальные проблемы современной алтайской драматургии», 2018 јылда Паслей Самыктыҥ 80 јажын темдектеп, «Сын Солнца – Кӱн Уулы» деп текшироссиялык билим конференцияны, 2019 јылда Э. М. Палкинниҥ 85 јылдыгына учурлай «Актуальные проблемы тюркского литературоведения: история и современность», «Идейно-художественные искания алтайских писателей конца ХХ — начала ХХI веков: к 80-летию Дибаша Каинчина» деген билим-практикалык конференцияларды да ӧткӱргендер.

Шиҥжӱлӱ, ширтемелдӱ иш алтай литератураныҥ ичкери јолына, келер ӱйелерге керектӱ. Алтай бичиичилердиҥ литературалык сӱр-јуруктарын шиҥдеер иш Туулу Алтайдыҥ башка чактарында, ӧйлӧринде эткен литературалык ишти, јӱрӱмди, јолды такыптаҥ јаҥы кӧрӱмле кӧрӧрин, баалаарын некейт. Алтай литератураныҥ ла телекейлик литератураныҥ јаҥжыгулары эл-калыктарды, олорды курчаган јадын-јӱрӱмди чындык кӧргӱзип, јолду баа берет. Бичиичилер ӧткӧн, бӱгӱнги ле келер ӧйди бойыныҥ кӧрӱмиле, оҥдогон аайыла кӧргӱзет. Бис ол алтай литературадаҥ тергеениҥ, албатыныҥ кезикте кӱч, кезикте кайкамчылу јӱрӱмин кӧрӧдис. Бичиичилер јӱрӱмди бир де кубултпай, оныҥ учурын јабызатпай, јӱрӱмди бойыныҥ ӧзӧгине алып, кееркедим эп-аргаларды тузаланып, бойыныҥ аайлаганыла кычыраачызына јетирет. Алтай литератураныҥ тӱӱкизи – албатыныҥ тӱӱкизи…

М. ДЕДИНА, филология  билимдердиҥ кандидады

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина