Алтайдын Чолмоны

Ич телекейи кеен, кӧрӱми тереҥ

08.06.2021

Бу ла јуукта Библиотеканыҥ ишчизиниҥ кӱни ӧткӧн эди. Ого учурлай эмес, је онойып јакшы келижип калган — бис Бичиктӱ-Боомдо болуп, оныҥ эрчимдӱ эпшилериниҥ бирӱзи, бастыра јӱрӱмине јурттыҥ библиотеказында иштеген Раиса Урбановала туштажып, таныжып куучындаштыбыс.

Раиса Сергеевна бойы Алтыгы Талдуда чыккан-ӧскӧн эмтир. Каракол ӧзӧккӧ ол ӱредӱзиниҥ кийнинеҥ ишке аткарылган ла бу јердиҥ кижизиле биле тӧзӧп, мында ла јуртаган. Библиотекарьдыҥ ӱредӱзине ол бойы амадап барган. Андый санаа кайдаҥ келген дезе, ол Раиса Сергеевнаныҥ туку ла јаш тужында салылган болгон.

50 јылдарда орын-тӧжӧк кӧп јок, оныҥ учун оогош Раиса јаантайын јаан энезиле кожо полдо матраста уйуктайтан. Адазы механизатор болуп, эки тракторло иштеген. Санаазында артканыла, олордыҥ айлындӧӧн јаантайын МТС-таҥ орус ӧбӧгӧндӧр, адазыныҥ нӧкӧрлӧри келип конотон. Эки кып турада та канайып бадыжатандар? Је Раисага јаан энезиниҥ койнында јерде јылу ла јымжак болгон. Шак ол адазы јанынаҥ јаан энези майман сӧӧктӱ Тегерик Сабагашева Раисаныҥ салымында, кӧрӱми тӧзӧлип салынарында јаан камаанду кижи болуптыр. Ол барказы јашта ла оны ӱредип, јакып туратан: «Рая балам, сен балдардыҥ јааны, тятрадыҥ, ручкаҥ ал, бичи» ле деер. Рая јааназыныҥ јӱрӱминеҥ ала јилбиркеткен ончо ло не-неме керегинде чаазынга бичиир. Јукачак тетрадьтары тӱрген божоп турарда, энези ого 98 бӱктӱ тетрадьтар алып баштаган. Ол тоодо бу јиит ӧйинеҥ бери келген бичимелдерине тайанып, Раиса Сергеевна јаанап келеле, «…» бичик чыгарган. Мындый јакшынак темигӱ, тебӱ берген ойгор, калапту јаан энезине ол јаантайын быйанду јӱрет.

Оогошто ол баштап ӱредӱчи болорго, «ада-энемди кампетле азыраарым» деп, пединститутта ӱренерге амадаган. Је бир кӱн оныла эјези ле јестези, Сабагашевтердиҥ билезиле јаантайын айылдажып, тӧрӧӧнзижип јӱрген Анна Якановна ла Василий Кыпчакович Наевтер, куучындашкан. Бойлоры ӱредӱчилер болуп иштеп турган јаан улус Раисага библиотекарьдыҥ ижи керегинде куучындап, ого бу профессия сӱреен јакшы келижерин айткан. «Библиотекарь кижи албаты-јонло иштеер, куучындажып билер керек. Сенде андый јайалта бар» деген сӧстӧрдиҥ кийнинеҥ Раиса ол керегинде сананып баштады. Јаан энезиниҥ шылтузында ол, чындап та, улусла куучындажып, сонуркак, јайаан кӱӱндӱ болуп чыдап калган.

Караколдыҥ орто ӱредӱлӱ школын божодып, ол баштап колхозтыҥ культпросветпередвижказында бир јылдыҥ туркунына иштеген. Василий Шурович Кӧзӧрӧковтыҥ башкарганыла ол ондо  культмассовый иш ӧткӱрген. Ол тушта киномеханик Владимир Кокчоевич Кыдыев, Василий Шурович ле Раиса Сергеевна (ол тушта ада ӧбӧкӧзиле Сабагашева) ӱчӱ абралу-чанакту маҥтадып туруп, колхозторды эбирип, кинофильмдер кӧргӱзип, улуска јартамалду куучын ӧткӱрип, кызыл толуктар белетеп ле ӧскӧ дӧ культпросветиштер бӱдӱрген.

Онойып он бир ай иштеп, Раиса Кемероводогы культура институдында «библиотекалык иш» деген ууламјылу ӱредӱге кирип, тӧрт јыл ӱренген. 1976 јыл киреде Бичиктӱ-Боомдӧн ишке аткарылган. Мында ол тодош сӧӧктӱ Евгений Таспашевич Урбановло биле тӧзӧп, ӱч бала азыраган.

«Библиотеканыҥ ижи кӧскӧ кӧрӱнбес те болзо, сӱрекей кӧп. Кӧп-кӧп керек-јарактар ӧткӱрер керек, отчет-пландар бӱдӱрер… Јажымла амыралтага чыгарымда, ӧзӧгимде јӱрген бир амадуум бӱтпей артып калган болгон. Мен бу ла јербойыныҥ улузынаҥ солун эдимдер, тудунар-кабынар алдындагы јазалдар јуугам. Темдектезе, бу агаш сускуны ла тепшини эмди 80 јаштаҥ ажып калган јерлештерис туку той-јыргалы тужынаҥ ала аш-курсак уруп тузаланган. Бу кайыҥныҥ урынаҥ эдип, ӱске кайнаткан айактар» — деп, Раиса Сергеевна шил шкафта турган эдимдерди кӧргӱзет.

Бичиктӱ-Боом јурттыҥ чике ле ортозында кеен кыптарлу бир кат тура турат. Оны јерлештерине Даниил Иванович Мамыев, тергеебисте јарлу јондык ишчи кижи јазап берген. Оныҥ јаан кыбында Раиса Сергеевна јууп алган эдимдерин тургузып, музей јазап алган. Ол јаан эмес, окылу керелелбеген де болзо, јерлештерине, бала-баркага ла айылчыларга солун ла керектӱ болуп јат. Јербойыныҥ улузы бери кандый бир табынтыларын да экелип берет. Темдектезе, мында —јебрен тӱрк ӧйдӧги ок-јаалардыҥ кастактары. Оныҥ бирӱзин Расул Кельбежеков койлоп јӱреле тапкан. Кастак кырдаҥ тӱжӱп келген койлордыҥ бирӱзиниҥ куйругына илинип калган болгон. Табынтыларды Раиса Сергеевна Бичиктӱ-Боомноҥ чыккан тӱӱки билимдердиҥ кандидады Вера Якшиновна Кыдыевага кӧргӱзет.

Чындап, бу музейде Бичиктӱ-Боом јуртта чыккан 7 билимчиге учурлалган стенд бар. Ол тоодо В. Я. Кыдыева, искусствовед билимдердиҥ кандидады Р. М. Еркинова, биологиялык билимдердиҥ кандидады Б. К. Кельбежеков, педагогикалык билимдердиҥ кандидады Р. К. Санабасова, геолого-минералогиялык билимдердиҥ кандидады М. В. Шурова, экономикалык билимдердиҥ кандидады Л. Д. Маиков, филологиялык билимдердиҥ кандидады Ю. С. Сабаева. Быјыл музейде база эки јаркынду стенд тагылган. Оны ээзи бойыныҥ акту кӱӱниле аймак Советтиҥ депутады Руслан Шнитовтыҥ болужыла јазаттырткан. «Карузып адап јӱректер, Карыгып эске алынактар» ла «Эх, ӧлтӱрген болзом, тороны» деген стендтер јурттыҥ јууда турушкандарына ла јууныҥ балдарына учурлалган.

Бичиктӱ-Боомдо 45 јыл кире јуртап келген Раиса Сергеевна айдат: «Каракол ӧзӧк сӱрекей аҥылу, башка. Албаты-јоны нак, буурзак, байланчак. Јери де аҥылу, јараш, ийделӱ. Алдында Чечек Мамыевала кожо библиотекада иштеп турарыста, эмди 80 јаштаҥ ажып калган коллегаларыс биске бу учурлу ишти кӧдӱриҥилӱ табыштырып, бисти баштандырган эди. Олор биске ончо байлыгын, ченемелин, ижисти бийик кӧдӱрип, ичкери барар тебӱ берген. Јуртта јаан улус ончо баштап, айдып берип јат,  јастыраларысты тӱзедерге болужат, јӧптӧжӧт. Ол тоодо анчада ла Даниил Иванович Мамыевти аҥылап айдар кӱӱним бар. Ол тегин улустаҥ канча кире алтамга ичкери кӧрӱп турган, мениҥ бу эл-јонго учурлалган ижимде јаантайын јӧмӧжип турган кижи.

Иштеп турала, краеведениеле бойым јууган материалдарымды, не-немелерди ончозын алала, мындый јакшынак кып келижерде, бери экелип алгам. Пенсияга чыккан да болзом, амырап отурып болбозым, бойымныҥ бу ижимди оноҥ ары улалтарым деп билгем. Эмди бала-барка јилбиркеп келип јат, школдыҥ балдарына урок аайлу туштажулар да ӧткӱредим. Бис ондо тӧрӧл јерис, јарлу јерлештерис, айландыра ӧзӱмдерис те керегинде куучындажадыс. Јуртыстыҥ Арина Байталакова деген ӱренчиги аймактыҥ музейеведениеле конкурсында туружып, меге келип, база куучындашкан. Кийнинде ол конкурста 2-чи јер алганына сӱӱндим. Чыдап јаткан ӱйе тӧрӧл јериле, тӱӱкизиле, культуразыла база јилбиркеп турганына».

Раиса Сергеевна мынайып албаты-јонына, чыдап јаткан ӱйеге тузалу ижин улалтып јат. Ӱзеери ол «Ажуда» ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттерге солун бичимелдер бичип турат. Јуук ӧйдӧ арба алып, ол јайгыда Бичиктӱ-Боомдо кӧптӧп келген балдарга талкан базып кӧргӱзерге амадайт. База бир јаан амадузы — ол јурт јериниҥ јаан јаштулары, јууныҥ балдары кажызы ла керегинде јетирӱ бичимелдер, эзен-амыр арткандарыла эрмек-куучындар бичип салары.

Р. Урбанованыҥ мындый учурлу ижине кажы ла кижи јӧмӧжӧр аргалу. 80-90 јаштаҥ ашкан јаандарыс јылдыҥ ла астап, бистеҥ ыраап јат. Олордыҥ јӱрӱми дезе бӱдӱн тӱӱки, јурттыҥ, аймактыҥ, ороонныҥ. Оныҥ учун, арга бар болзо, олордыҥ јӱрӱми керегинде куучынын, тегин де нени-нени айдып турганын чаазынга ба, видеого бо бичип алыгар деп кычырадыс. Онойдо ок айыл-јуртыгарда эмди тузаланылбай турган алдындагы эдимдер, солун-собур јазалдар, фотојуруктар бар болзо, оны таштаарга меҥдебей, музейге, кичееҥкей улуска табыштырып ийгер.

Раиса Сергеевнага эрчимдӱ кӧрӱми, тӧрӧлчи кӱӱни ле тӱӱкибисти, культурабысты чеберлеп јаткан учурлу ижи учун быйан болзын.

Э. КУДАЧИНА Автордыҥ фотојуруктары